Rönesans'ın Devlerinden Türk Algısı : Erasmus

Desiderius Erasmus ;

Britannica

Desiderius Erasmus, 1466 (ya da 1469) civarında, dönemin Avrupa'sının ticari ve kültürel kalbi olan Hollanda'nın Rotterdam şehrinde doğdu. Yaşamının büyük bir bölümü, bugün modern ulus-devletler olarak bildiğimiz İngiltere, Fransa, İsviçre, Almanya ve İtalya gibi çok sayıda krallık, şehir devleti ve Kutsal Roma İmparatorluğu toprağı arasında sürekli bir göç ve seyahatle geçti. Bu hareketli hayat tarzı, onun düşünce yapısının temellerini attı. Bu sayede dönemin siyasi hırslarını, dini çatışmalarını ve askeri hazırlıkları tüm bu yerlerde yerinde görme fırsatı buldu.^[3] O dönemde Avrupa'nın Hristiyan liderleri Türk tehlikesine karşı birleşme çağrısı yaparken, Erasmus bu liderlerin kendi iç düzenlerini ve ahlaklarını sorgulamaları gerektiğini düşünüyordu.

Neydi Bu Türk Tehlikesi ?

Dönem, Kanuni Sultan Süleyman'ın İmparatorluğunun zirvesine ulaştığı dönemdir. 1526'daki Mohaç Meydan Muharebesi, Macaristan Krallığı'nı fiilen sona erdirmiş, Macar soylusu John Zápolya'yı Osmanlı'ya bağlı bir vasal haline getirmişti. Türk ordusu Kutsal Roma İmparatorluğu'nun kalbi sayılan Viyana'ya ulaşmış ve şehri kuşatmak istiyordur. Osmanlı, artık sadece Balkanlar'ın değil, Orta Avrupa'nın da kaderini belirleyen güçtü. Osmanlu bunu yaparak ticaret yollarını ve Akdeniz'in önemli limanlarını da kontrol altına almıştı. Avrupa'daki iç karışıklıklar bu durumu daha da kolaylaştırıyordu. Habsburg İmparatoru I. Ferdinand (Macaristan tahtı üzerinde hak iddia eden) ile Fransa Kralı I. François arasındaki savaşlar ve Martin Luther'in başlattığı Reform hareketi, Hristiyan prenslerinin ortak bir cephe oluşturmasını engelliyordu.

google commons

Britannica

Erasmus'un Genel Dünya Görüşü

Erasmus'un felsefesinin kalbinde, Mesih'in Felsefesi (Philosophia Christi) olarak adlandırdığı bir ilke yatar. Bu, karmaşık teolojik dogmalara ve yozlaşmış ritüellere karşı çıkan, İncil'in basit, pratik ve ahlaki öğretilerine dönüş çağrısıdır. Savaş, onun için "Barbarlık Bilmeyenlere Hoş Görünür" (Dulce bellum inexpertis) aforizmasında özetlediği gibi, akıl ve dindarlığın tam tersidir.^[4]

Google books

Erasmus ve Türklerle Savaş

Bu yazarların biri güç bela bir araya getirilebilmiş konuşma metinlerinde retorik ya da felsefeyi över, öbürü bir prense övgüler düzer, biri de Türklere karşı savaşa teşvik eder, başka biri gaipten dem vurur, diğeri ise keçi kılıyla ilgili ıvır zıvır bazı sorular üretir.^[2]

Deliliğe Övgü adlı hicvinde Avrupa'daki aşırı Türk düşmanlığını ve bunun nasıl yararsız olduğunu bu şekilde ele alır. Ancak tabii ki bu bu hicvin yazılış amacı farklıdır ve Türk tehlikesinden birkaç sene önce yazılmıştır. Erasmus'un yakın dostu Thomas More'un evinde, neşeli ve hiciv dolu bir ruh haliyle yazılmıştır. Amacı, kilisenin, din adamlarının ve toplumun genel ahlaki kusurlarını mizahi bir dille eleştirmektir. Bu eserde Türk tehdidi henüz Avrupa'nın ana gündemi değildir. Tehlike Türk ordusunun 1529 senesinde Sultan Süleyman önderliğinde Viyana'yı kuşatması ile başlar. 1 sene sonra 1530'da doğrudan bu tehdide ve oluşan paniğe cevap olarak Consultatio de bello Turcis Inferendo adlı mektubunu Johann Rinck adlı kiliye hitaben yazar.^[1] Tam başlığı Utilissima Consultatio de bello Turcis inferendo ve De Bello Turcico (Türklerle Yapılacak Savaş Hakkında En Faydalı İstişare ve Türk Savaşı Üzerine) 'dur. Eser, İmparator I. Ferdinand'ın danışmanı Johann Rinck'e ithaf edilmiştir. Ayrıca son kısmında İskoç hümanist Hector Boece'e hitaben yazılmış mektup da bulunur. Ancak bu son kısımdakş mektup Türklerle alakalı değildir. Konumuz olan mektubun temel amacı Osmanlı tehdidi karşısında nasıl savaşılacağı sorusuna askeri değil, ahlaki ve teolojik bir cevap sunmaktır.

Birçok kişi savaşın sinirlerinin (kaynaklarının/parasının) toplanmasıyla, bazıları komutanlar ve savaş makineleriyle ilgileniyor; oysa tüm bu işin başı olan ve herkesi eşit derecede ilgilendiren, hayatı daha iyiye doğru değiştirmeyi düşünen kimseyi neredeyse göremiyorum.^[1]

Girişi ile başlar mektup. Erasmus, temel sorunun Hristiyan toplumlarındaki ahlaksızlık ve cahilliklerin olduğunu iddia eder ve savaş yöntemlerinden ise bunlara niçin odaklanılmadığını sorar.

Öyleyse, bunca kez bizi çağıran Rab'be karşı sağır olmamalıyız; ki O, şimdi yine Türklerin alışılmadık vahşeti aracılığıyla bizi çağırıyor; ve bizim bu sağırlığımız daha da affedilmezdir, zira defalarca uyarılmamıza rağmen akıllanmıyoruz.^[1]

[Tanrı] Türkleri bize musallat etti, tıpkı eskiden Mısırlılar'a kurbağa, sivrisinek ve çekirge gönderdiği gibi.^[1]

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Reklamsız Deneyim

Evrim Ağacı'nın çalışmalarına Kreosus, Patreon veya YouTube üzerinden maddi destekte bulunarak hem Türkiye'de bilim anlatıcılığının gelişmesine katkı sağlayabilirsiniz, hem de site ve uygulamamızı reklamsız olarak deneyimleyebilirsiniz. Reklamsız deneyim, sitemizin/uygulamamızın çeşitli kısımlarda gösterilen Google reklamlarını ve destek çağrılarını görmediğiniz, %100 reklamsız ve çok daha temiz bir site deneyimi sunmaktadır.

Kreosus

Kreosus'ta her 50₺'lik destek, 1 aylık reklamsız deneyime karşılık geliyor. Bu sayede, tek seferlik destekçilerimiz de, aylık destekçilerimiz de toplam destekleriyle doğru orantılı bir süre boyunca reklamsız deneyim elde edebiliyorlar.

Kreosus destekçilerimizin reklamsız deneyimi, destek olmaya başladıkları anda devreye girmektedir ve ek bir işleme gerek yoktur.

Patreon

Patreon destekçilerimiz, destek miktarından bağımsız olarak, Evrim Ağacı'na destek oldukları süre boyunca reklamsız deneyime erişmeyi sürdürebiliyorlar.

Patreon destekçilerimizin Patreon ile ilişkili e-posta hesapları, Evrim Ağacı'ndaki üyelik e-postaları ile birebir aynı olmalıdır. Patreon destekçilerimizin reklamsız deneyiminin devreye girmesi 24 saat alabilmektedir.

YouTube

YouTube destekçilerimizin hepsi otomatik olarak reklamsız deneyime şimdilik erişemiyorlar ve şu anda, YouTube üzerinden her destek seviyesine reklamsız deneyim ayrıcalığını sunamamaktayız. YouTube Destek Sistemi üzerinde sunulan farklı seviyelerin açıklamalarını okuyarak, hangi ayrıcalıklara erişebileceğinizi öğrenebilirsiniz.

Eğer seçtiğiniz seviye reklamsız deneyim ayrıcalığı sunuyorsa, destek olduktan sonra YouTube tarafından gösterilecek olan bağlantıdaki formu doldurarak reklamsız deneyime erişebilirsiniz. YouTube destekçilerimizin reklamsız deneyiminin devreye girmesi, formu doldurduktan sonra 24-72 saat alabilmektedir.

Diğer Platformlar

Bu 3 platform haricinde destek olan destekçilerimize ne yazık ki reklamsız deneyim ayrıcalığını sunamamaktayız. Destekleriniz sayesinde sistemlerimizi geliştirmeyi sürdürüyoruz ve umuyoruz bu ayrıcalıkları zamanla genişletebileceğiz.

Giriş yapmayı unutmayın!

Reklamsız deneyim için, maddi desteğiniz ile ilişkilendirilmiş olan Evrim Ağacı hesabınıza üye girişi yapmanız gerekmektedir. Giriş yapmadığınız takdirde reklamları görmeye devam edeceksinizdir.

Destek Ol

Kitapta birçok kez Luther'e de atıfta bulunarak Hristiyan topluluğunun bazı kesimlerindeki; Türklerin deccal olması ve Tanrı İsa tarafından cezalandırma amacıyla gönderildiği fikrinden bahseder. Kendisi tam olarak bu fikre katılmasa da çok kez düşündüğü fikirleri aktarmak için bu düşünce şeklini de kullanır.

Barbar bir halk, karanlık kökenli [Türkler], Hristiyan halkına zincirlerle bağladıktan sonra, bize karşı nasıl bir vahşet uygulamadılar ki? Kaç şehri, kaç adayı, kaç eyaleti Hristiyan egemenliğinden alıp, dinimizin egemenliğini ne kadar geniş bir alandan ne kadar dar bir alana indirgediler?^[1]

Kitapta birçok yerde Türkleri kötüler ve barbar olmak ile suçlar. Türkler onun için doğudan gelmiş ve geçtiği tüm toprakları yağmalayan barbarlardır. Türklerin boyunduruğu altında yaşayıp mutlu olmayan, Türkler içinde barbarlıktan sıkılmış bölüm halklar olduğunu düşünür ve kendilerinin daha dürüst ve ahlaklı yöneticiler olduklarını görürlerse savaşmadan onları kazanabileceklerine inanır. Savaşmak yerine önce barışıp sonra türkleri asimile edebileceklerine inandığını da yazar onun için bu da bir seçenektir. Putperestlerin Roma'da asimile edilmesiyle benzetme kurar ve Türklere de aynısını yapabileceklerini anlatır.^[1]

Birkaç sayfa Türklerin ve Osmanlı hanedanının Viyana Kuşatma'sına kadar olan tarihi olaylarını yazar ancak burada çokça propaganda ve hata da yapmıştır. Türkleri yerdiği kadar, Hristiyanları ve kralları da eleştirir.

Türkler'e karşı sık sık silahlar çekilmiştir, ama şimdiye kadar başarımız az olmuştur; bunun nedeni Tanrı'yı gücendiren şeyleri bir kenara atmamızdan, ya da zafer umudunu kendi gücümüze bağlamamızdan dolayıdır.^[1]

Savaşların kayıplarının asıl nedeni, yozlaşmadır. Krallar kendilerini bilmez hale gelmiş, Türklerle savaş bahanesi ile olağandışı vergiler toplamakta ve asla halk için harcamamaktadır. Prensler hak ettiklerinden çok daha fazlasına sahiptirler ve cahillerdir. İsa'nın öğretilerinden uzaklaşılmış, tamamen yozlaşmış bir halk ile karşı karşıyadır.

google commons

Bu Reformasyon dönemi gravürü, Erasmus'un mektubundaki ahlaki eleştirisinin özünü yansıtır. Sol tarafta Hz. Davut'un ve Manasse'nin tevazuyla yere kapanıp ilahi affı beklediği görülürken, sağ tarafta Kilise'nin ruhani görevini tamamen terk edip, dünyevi meselelere odaklandığı tasvir edilmiştir. Erasmus, din adamlarının "daha onurlu olan ruhani hizmeti" ihmal edip, "kurşun veya demirden" daha fazla zevk alarak dünyevi güce yönelmelerine şaşırdığını dile getirir. Ona göre, Kardinallerin ve Kilise büyüklerinin eylemleri ile eski Hristiyan kayıtları arasında muazzam bir fark vardır; bu durum, Hristiyanları lüks, hırs, açgözlülük ve zorbalığa (luxus, ambitionis auaritie, ac tyrannidis) itmektedir. Hatta Erasmus, Papa X. Leo'nun savaş için para toplama amacıyla gönderdiği Kardinal elçilerin faaliyetlerinin, Luther'in isyanından önce bile ne kadar yozlaşmış olduğunu gösterdiğini ima eder. Ona göre asıl düşman Tuna'nın ötesinde değil, bu lüksün içindedir.^[1]

Türklerin tarihini görmezden gelir;

Bazı bilgeler vardır ki Ptolemy(Batlamyus)'nin Asya Sarımatyası'nda saydığı Turciler yerine Turcas ya da Tuccas olarak okunması gerektiğini düşünmüşlerdir. Zira yazarların hangisi Tuscileri Asya'ya yerleştirmişlerdir ?^[1]

Erasmus burada, Batlamyus'un hata yaptığını ve Türklerin isimleri karıştırılacak kadar değersiz olduklarını iddia eder.

Erasmus'a Göre Çözüm

Kuşatmadan önce Macaristan'da Kanuni Sultan Süleyman stratejik bir kararla Zápolya János'u destekledi. Osmanlı'nın amacı Macaristan'ı doğrudan fethetmekten ziyade, Macaristan'ı Osmanlı'ya bağlı (vasal) ve zayıf bir tampon devlet olarak kullanmaktı. Yanoş, Habsburgların eline geçmesini engellediği sürece Osmanlı için kullanışlı bir müttefikti.

Diyorlar ki: "O krallığı Ioannes (János Zápolya)ile paylaşmak ya da hatta tamamen ona devretmek, bu kadar güçlü ve kanlı bir milleti Hristiyanlara karşı kışkırtmaktan daha akıllıca olurdu. Çünkü her zaman hukuku zorlamak gerekmez, bazen neyin yararlı olduğunu görmek gerekir.''

Mektubunda savaşın yalnızca gerektiği zaman, askerler ve liderler tarafından yapılması gerektiğini savunur. Mektubunda bahsettiği çözümler ana fikirleriyle maddelersek şunlardı:

• Macaristan devlet işlerine karışmamak ve bu kargaşaya en başından girmeden çözmeye çalışmak.
• Hristiyan topluluklarını yozlaşmadan; kralları ve liderleri cahillikten kurtarmak.
• İsa'nın öğretilerine dönmek.
• Türkleri, kendi ülkelerinde ve işgal ettiği bölgelerde asimile etmek.
• Kazanç elde etmeleri durumunda, kazandıkları toprakların düzgün yönetilmeleri için liderler yetiştirmek.

Desiderius Erasmus, Avrupa'ya şunu haykırıyordu: Türkler, Tanrı'nın bir cezasıysa, kılıçla savaşmak yerine tövbe ile barış yapılmalıdır. O, savaşın kaçınılmaz olduğu bir dönemde, hukuki hakları bir kenara bırakıp, diplomatik çözümü ve asimilasyon potansiyelini savunan radikal bir entelektüeldi.