Ayın Depremi: 22 Ocak 2024 Uçturfan Depreminin Özellikleri

İtalya'daki doktora eğitimimin ilk senesinde doktora programının katılımcılarından biri olan Uluslararası Teorik Fizik Merkezi (ICTP) enstitüsünde derslerimi aldım. Enstitü yapısı gereği gelişmekte olan veya gelişmemiş ülkelerden gelen, kendi ülkelerinde yüksek lisans eğitimi almış öğrencileri Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri (ABD) standartlarına doktora eğitimine hazırlamak için bir yıllık diploma programı sunuyor. Enstitünün yer bilimleri ayağına genelde inşaat mühendisi, matematikçi ve fizikçiler geliyor. Bu öğrencilerin dünyanın çeşitli bölgelerindeki tektonik yapıyı ve deprem oluşum süreçlerini anlamaları için her hafta bir öğrenciye geçen hafta olan bir depremi seçip önce kısaca depremi sonrasında da depremin olduğu bölgenin jeolojik ve jeofizik özelliklerini anlatması isteniyor. Bu konsept ben öğrenciyken çok hoşuma gitmişti. Her ne kadar benim bu egzersize katılmam beklenmese de (Türkiye'den gelen bir yer bilimci kağıt üstünde bütün bu bilgiye hakimdir) ben her hafta katılır ve zevkle dinlerdim. Bu konsepti Evrim Ağacı üzerinden haftalık olmasa da aylık olarak yapma fikrim böyle doğdu.

EMSC

Bu ayın depremi olarak 22 Ocak 2024 Pazartesi günü Türkiye saatiyle 20:09’da Çin ile Kırgızistan sınırında meydana gelen Uçturfan depremini seçtim (Şekil 1). Deprem Tanrı Dağları’nda meydana geldi. Derinliği ise ABD Jeoloji Araştırmaları Kurumu (USGS) tarafından 13km ^[1] Avrupa-Akdeniz Sismoloji Merkezince ise 9.1km olarak bulundu ^[2]. Tanrı Dağları ve çevresi karışık bir jeolojiye sahip olup Avrasya levhası ile Hint levhasının çarpışması sonucu ortaya doğmuş dağ silsilesinin bir parçasıdır. Tanrı Dağları’nın hemen güneyinde Çin’in en büyük doğalgaz ve petrol yataklarının olduğu Tarım baseni bulunur.^[3] Tarım baseninin de güneyinde az önce bahsettiğim iki levhanın çarpışması sonucu ortaya çıkan Himalayalar ve Tibet platosu bulunur. Çarpışmanın etkisiyle kuzeye doğru kaymaya çalışan bu bölge Avrasya levhasıyla güneyde Himalayaların kuzeyde ise Tanrı Dağları’nın oluşmasına neden olur. Bölgede bulunan hassas GPS istasyonları Tanrı Dağları’nda yılda yaklaşık 4 ila 6mm arasında bir gerilmenin biriktiğini ortaya çıkarmıştır (Şekil 2).^[4]

Geodesy and Geodynamics

Uçturfan depremi ise biriken bu enerjinin sonucunda ortaya çıkmış ve 7 büyüklüğünde bir deprem meydana getirmiştir. Tanrı dağlarının da yerden yükselmesine sebep olan bu sıkışma bölgesinde meydana gelen bu deprem ters faylanma ile oluşmuştur. Yani kırılan fayın bir tarafı diğerine göre yukarı doğru hareket etmiştir. Şekil 3’de gösterilen odak mekanizması çözümleri çeşitli deprem izleme merkezlerinin bu depremin mekanizmasını nasıl çözdüğünü gösteriyor. İstasyonlar her nerede olursa olsun deprem hep ters faylanma olarak çözülmüş. Çok basitçe anlatmak gerekirse bu topçukların ortasının siyah yanlarının beyaz olması kırılan fayın ilk hareketinin yerden yukarı bir yönde oluşması sonucu ilk hareketin yukarı doğru olduğunu gösteriyor. Beyazlarsa ilk hareketin aşağı yönde olması demek.

EMSC

Bu topçuklar kırılan fayın bir noktaymış gibi varsayılmasıyla üretilir. Ama gerçekte depremler, özellikle de bu deprem gibi büyük olanlar, bir noktayı değil bir alanı kırarlar. Şekil 4’te ise bu kırılan fayın USGS’in hızlı doğrusal kaynak çözüm algoritması tarafından oluşturulan fay yapısını görüyorsunuz. Bu çözüme göre deprem yatay eksende yaklaşık 70km’lik ve yerin içine doğruysa yaklaşık 30km’lik bir alanı kırdı ve en büyük yer değiştirme yerin yaklaşık 5km derinliğinde ve 2.3m olarak modellendi. Fayın kırılması yaklaşık 17s sürerken enerjinin büyük bir kısmı 7 ve 15 saniyeleri arasında meydana geldi.

USGS