DİNOZORLARIN ÇAĞINDAN GÜNÜMÜZE KALAN EVRİMSEL BİR HATIRA!

YAŞAYAN BİR FOSİLLE TANIŞIN!

Hepimiz izlediğimiz belgesellerden veya filmlerde dinozorlar hakkında görüntüler gördüğümüz de mutlu oluruz çünkü bu antik sürüngenler bizim çocukluk günlerimiz de en azından pek çoğumuz için hayran kalınan canlılar olmuşlardır. Peki onların döneminden gelen kadim bir canlı var desem? Kulağa şaşırtıcı geliyor ama evet dinozorları görüp geçirmiş ve onların yok oluşundan sonra dahi günümüzde yaşamına devam eden bilim dünyasının "yaşayan fosil" olarak adlandırdığı canlı ile tanışın: Tuatara (Sphenodon punctatus).

Springer Link

NEDİR BU YAŞAYAN FOSİL TUATARA?

Yeni Zelanda’ya özgü olan tuatara (Sphenodon punctatus), dış görünüşüyle kertenkeleleri andırsa da, filogenetik açıdan onlardan oldukça farklıdır. Bugün yalnızca bu türe ev sahipliği yapan Rhynchocephalia takımı, yaklaşık 240 milyon yıl önce ortaya çıkmış, Jura döneminde yaygınlaşmış ve Kretase sonrası yok olmaya yüz tutmuştur. Ayrıca Rhynchocephalia takımı Lepidosauria kladının önemli bir kolunu oluşturmaktaydı. Bu takımdan geriye kalan tek tür olan tuatara, (takımının tek türü olması yönünden de önemlidir) evrimsel süreçte neredeyse değişmeden günümüze ulaşmıştır.

The Guardian

MORFOLOJİ VE ANATOMİK ÖZELLİKLER

Tuatara ilkin bir canlı olmasından kaynaklı elbette pek çok özelliği sadece onlara ait olan özelliklerdendir, bu canlının eşsizliğini gösteren temel özellikler ise:

Diş yapısı: Tuatara, çiğneme sırasında alt çenesindeki tek sıra dişi, üst çenede bulunan iki sıra dişin arasına geçirir. Bu akrodont (kökün olmadığı ve dişin yenilenmediği diş yapısı) diş dizilimi, modern sürüngenlerde nadirdir (bukalemun, agama ve bazı iguanalarda gözükmektedir)

Parietal göz: Belki de canlının sahip olduğu en olağandışı özelliklerden biri bu eşsiz üçüncü göz yapısı olabilir. Bu üçüncü göz yapısı Tuatara’nın kafatasında, epifiz beziyle bağlantı yapan ve ışığa duyarlı bir fotoreseptör organıdır. Ayrıca bu parietal göz, pineal yapıların evrimsel kalıntısıdır. Embriyonik gelişim sırasında daha belirgin olan bu yapı, yaş ilerledikçe pigmentasyonla örtülür. İşlevi tam olarak bilinmese de günlük ritimlerin düzenlenmesi ve ışık algısı ile ilgili olduğu düşünülmektedir. Özellikle fotoperiyotun arttığı zaman da canlının üremeye çalıştığı, fotoperiyotun azaldığı dönemler de ise canlının hibernasyona (kış uykusu) girdiği düşünülmektedir.

Omurga yapısı: Tuatara, modern sürüngenlerin çoğunda bulunmayan amfisel omurlara (her iki ucu içbükey omur gövdesi) sahiptir; bu da onu arkaik (ilkin) özellikleri koruyan bir canlı kılar.

The Cosmic Web

SOĞUKKANLILIĞINI EFENDİSİ!

Tuatara, soğuk ortamlarda aktif olabilen nadir sürüngenlerden biridir. Optimal vücut sıcaklığı 16–21°C olup, 5°C gibi düşük sıcaklıklarda bile hareket edebilmektedir. Bu fizyolojik özellik, yaşadığı adaların serin iklimine uyum sağlamasına yardımcı olmaktadır.

Tıpkı içinde bulunduğu sürüngenler grubunda olduğu gibi tuataraların da metabolizma hızı düşüktür ve bu durum, hem uzun yaşam süresiyle hem de yavaş büyüme hızıyla ilişkilidir. Cinsel olgunluğa 10–20 yaşlarında ulaşmakla beraber; yaşam süresi 60 ila 100 yıl arasında değişebilmektedir.

DAVRANIŞ VE ÜREME BİYOLOJİSİ

Tuatara, gececil (noktürnal) bir canlıdır. Diyetini böcekler, örümcekler, solucanlar, salyangozlar ve kuş yavrularından oluşmaktadır. Mevsimsel olarak aktiflik gösterir (üçüncü göz yapısından kaynaklandığı düşünülmektedir) ve üreme genellikle iki ila beş yılda bir gerçekleşir. Çiftleşme sırasında, erkekler kloakal temas yoluyla spermi dişiye aktarır; bu durum, sürüngenler içinde nadir görülen penis içermeyen çiftleşme biçimi ile dikkat çeker.

Yumurtalarını toprağa bırakır ve inkübasyon süresi çevresel sıcaklığa bağlı olarak 12 ila 15 ay sürebilir. Bu, bilinen en uzun kuluçka sürelerinden biridir. Ayrıca, cinsiyet belirlemesi sıcaklığa bağlıdır (bu özellik timsahlarda, bazı kertenkeleler de ve kaplumbağalar da bulunmaktadır) yani sıcaklık arttıkça erkek yavru oranı artmaktadır.

KORUMA DURUMU VE EKOLOJİK ROL

Tuataralar, yalnızca Yeni Zelanda'nın belirli açık deniz adalarında ve özel rezervlerinde doğal olarak yaşar. IUCN'ye göre "Near Threatened" (Tehdide Açık) statüsündedir. Ana tehditleri arasında istilacı türler örneğin fareler (yumurtalarını yedikleri için) habitat tahribatı ve iklim değişikliği sayılabilir.

Yeni Zelanda Doğa Koruma Departmanı (DOC) ve çeşitli araştırma kurumları, tuatara popülasyonlarını izlemek, yumurtaları yapay kuluçkaya almak ve farelerden arındırılmış adalara yeniden yerleştirmek gibi aktif koruma stratejileri yürütmektedir.

GENETİK VE MOLEKÜLER ARAŞTIRMALAR

2020 yılında yayımlanan tam genom dizilimi, tuataranın yaklaşık 5 milyar baz çifti içeren devasa bir genom taşıdığını ortaya koymuştur. Bu, insan genomunun neredeyse iki katıdır. Genom analizi, DNA onarımı, yaşlanma mekanizmaları ve soğuk adaptasyon genleri hakkında önemli bilgiler sunmuştur.

Ayrıca bu genom, sürüngen filogenisinin çözülmesine katkı sağlamış; tuataranın yılan ve kertenkelelerle olan evrimsel ayrımının yaklaşık 250 milyon yıl önce gerçekleştiği tahmin edilmiştir.

SONUÇ: YAŞAYAN BİR EVRİM KİTABI

Tuatara, yalnızca biyolojik bir endemizm örneği değil; aynı zamanda evrimin sürekliliği ve geçmişin bugünkü temsilcisi olarak son derece değerlidir. Onu korumak, sadece bir türün yok olmasını engellemek değil; gezegenimizin evrimsel belleğini de korumaktır.