Semavi Dinler ve Para

Yunan mitolojisinde kaos evrenin başlangıcını temsil eder. Kaosun bilimsel literatürdeki tanımı ise evrenin düzene girmeden önce içinde bulunduğu herhangi bir biçimden ve düzenden yoksun, karmakarışık halidir.^[1] Bu kaotik ortamın kendini akılalmaz düzende tanıdığımız ve doğa yasalarının tıkır tıkır işlediği bir düzene bıraktığı sanılabilir fakat süpornova patlamaları ve kozmosun soğuması kargaşanın hala dominant olduğunun göstergelerinden sadece bazıları. İşte tam da burada termodinamiğin ikinci yasası olan entropi devreye giriyor: evrendeki düzensizlik ya değişmez ya da artar.^[2] Bu da basitten karmaşığa doğru bir eğilimimiz olduğunun habercisi.

İnsanlık ilk var olduğunda sosyal olarak daha az kompleks yapılarda yaşamını sürdürüyordu çünkü herkes kendisinin ve yakın çevresinin bakımından sorumluydu. Fakat insan popülasyonu arttıkça ve doğada halihazırda olan kaynaklar- kaynakları kullanma yetisi ve zayıf üretme kapasitesi göz önüne alındığında- bu popülasyonu eskisi gibi doyurmaya yetmeyince çatışmalar ve kavgalar başladı, bu belli toprakları sahiplenmeyi gerektirdi, toprakları ekmek için iş paylaşımı yapıldı (specialization of labor), tarım yapılınca tükettiklerinden fazla üreten insanlar bu artı değeri- Karl Marx ile literatüre geçmiştir- değerlendirmek istedi. Farklı ürünler yetiştiren insanlar takasa başlayarak ihtiyacı olan ürünlerle değiş tokuş yapabilmek için eskiden israf olan veya bozulan artı değere anlam katmış, bu da sistemlerin karmaşıklaşmasına neden olmuştur.

Modern anlamda atıfta bulunulan paranın icadı ile her türlü ticaret işlemi kolaylaşmış ve güç kazanmak veya kaybetmek de o derece kolaylaşmıştır. Zamanla para bastırmak bir güç ve egemenlik simgesi olmuş, bağımsızlığını kazanan devletler ilk önce para bastırmış, krallar bastırdıkları sikkelerin yapıldığı malzemeye göre zenginliklerini göstermiştir. Çoğu kez kendini farklı krallıkların ve otoritelerin hükmü altında gösterse de dinler insanlar tarafından otorite kabul edilmiş, bu da sadece bir araç fonksiyonunda olan paranın konumunu daha çok mevcudiyet konumuna sokmuş, bağlamlarda çatışmalar ortaya çıkmıştır. Evren gibi basitten karmaşıklığa evrilen dinler de para ile ilişkisi nedeniyle uzun yıllardır tartışılan, modern yaşama uygulanmakta zorluk çekilen kavramların başında gelmiştir. Kutsal kitapların para ile ilgili belli başlı uygulamalara nasıl baktığını bilmek, belki de semavi dinlerin ortak bir başka özelliğini daha ortaya çıkardığından ve bugünümüzü şekillendireceğinden epey önemlidir.

Üç Kutsal Din ve Kitapları

İnsanlar uzun yüzyıllardır farklı objelere veya varlıklara anlam atfetmiş, paganizm ile başlayan politeizm, şamanizm, animizm ve panteizm gibi çok tanrılı dinler zamanla yerini tek tanrılı dinlere bırakmıştır. Her dinin ve bu dinlerin etkilediği kültürlerin paraya ve materyale verdiği önem yıllar boyu değişmiştir. İlk başta ikinci yasa- evrende düzensizlik ya değişmez ya artar- din konusunda geçerli değil gibi görünse de aslında tek tanrılı dinler kurumsallaştıkça karmaşıklaşmıştır. Bu kaosu anlamak evreni de anlamamızı sağlayacağından tek tanrılı dinlerin para ile olan ilişkisine bakmadan önce kısaca bu dinleri tanıyacağız.

Kronolojik olarak en erken karşımıza çıkan Yahudilik, insanlık tarihinin en eski dinlerinden biri ve monoteizmin de ilk örneği kabul edilir. Yahudiliğin kitabı Tevrat, İbranice İncil'in ilk beş kitabının derlemesi ve inanışa göre Musa peygambere Mısır'da inmiş ve buradan yayılmıştır.^[3]

Hristiyanlık ise Nasıralı- günümüzde Filistin sınırlarında- İsa'nın yaşamına ve öğretilerine dayanan ikinci İbrahimi dindir. Hristiyanlığın kitabı İncil (Kitabı Mukaddes), Yahudiliğin kutsal kitabı Tanah'ı da barındırdığından Yeni Ahit olarak da bilinir.^[4]

Son din olduğu müjdelenen İslam ise tek tanrı inancına dayanan, Allah'ın elçisi ve peygamberi olduğuna inanılan Muhammed peygamber aracılığıyla 610 yılında Arabistan'ın Mekke şehrinde ortaya çıkmış ve yayılmıştır. Müslümanlığın kitabı Kur'an-ı Kerim'dir.^[5]

Bu dinler var olduğu zaman boyunca sosyal karmaşıklığa neden olmuş, her din de er ya da geç kendini bir devlette icra etme imkanı bulmuştur. Bu nedenle sosyal kompleksitenin bir unsuru olan para ili din ilişkisini basit bir şekilde anlamlandıramıyor ve açıklayamıyoruz. O yüzden bu sistemi oluşturan dinamikleri tek tek ele alacağız. Bu kaotik dinamiklerden ilki faiz konusu. Faiz dışında da bu dinlerin vergi, sosyal devlet ve yardımlar ve son olarak da borç hukuklarına bakacağız.

Faiz

Faiz banka ve benzeri bir yere ya da kimseye belli bir süre işletilmek üzere ödünç verilen paranın kullanıma karşılık olarak alınan kar; başkasının parasını belli bir süre kullanmak, işletmek için ödenen para olarak tanımlanır. Üç İbrahimi din de incelendiğinde paraya karşı takındıkları tavır ile ilgili ilk olarak faizin ve haksız kazancın belli koşullarla yasaklandığı görülecektir.

Yahudilikte faiz iki Yahudi arasındaki alışverişler için yasaktır fakat Yahudi olmayan birine faiz kesilebilir. Bunun temel nedeni Torah'da belirtildiği üzere Yahudilerin uzun süre vatansız olması, başka ulusların boyunduruğu altında yaşamaları ve geçimlerini onlarla para alışverişi dışında başka bir yolla kazanamamalarıdır.^[6] Özellikle Avrupa'da yaşayan Yahudiler, Orta Çağ'da Katolik kilisesi ve loncalar tarafından çoğu meslekten dışlanmış, bu da onları tefecilik (yüksek faiz ile iş yapma) ve vergi tahsilatı yapmaya itmiştir.^[7] Alacaklılar ve borçlular arasındaki gerilimler, hali hazırda bulunan ekonomik, kültürel, sosyal ve politik durumları etkileyerek Yahudilerin daha da marjinalleştirmelerine neden olmuştur. Örneğin Dostoyevski'nin ünlü romanı Suç ve Ceza'da başkarakter Raskolnikov'un öldürdüğü kadın Yahudi bir tefecidir. Dostoyevski bu kadını öyle istenmeyen ve başa bela şeklinde nitelemiştir ki akıllara tüm zengin Yahudilerin öyle olduğu gelir.

Eski Ahit olarak nitelendirilen Tevrat'ta fakir bir kişiden yüksek faizle borç almanın o kişiyi sömürmek olduğu söylenirken Yeni Ahit'te de "kardeş"e borç verirken faiz alınması yasaklanır fakat kardeşin gerçek bir kardeşin mi, bir İsrailli kardeşin mi yoksa herhangi bir insanın mı bahsedildiği hala net anlaşılamamıştır. Aynı zamanda Hristiyanlık boç vermeyi değil, karşılık beklemden ihtiyacı olanlara yardım etmeyi vurgulamıştır, inananları günahkarlardan ayıran budur (Luke 6:34-36N NIV).^[8]

İslam'da faiz her koşulda yasaklanmıştır. İslam'da ödünç verme veya alma, tarafların kar elde etmesi amacıyla değil, başkalarına yardım etmeyi sağlayan sosyal devinimler olarak görülür. Borç verilen paradan veya maldan faiz alınması ödünç alan kimseler için büyük bir yük olduğundan ve yardım amacı taşımadığından helal sayılmaz hatta bunun için Kur'an'ın ayetlerine uymak isteyen yatırımcılar için İslami bankacılık yapılmaya başlanmıştır.^[9] Türkiye'de bulunan faizsiz kredi veren İslami bankacılık örneklerinden bazıları Ziraat Katılım, Vakıf Katılım ve Türkiye Finans'tır. Katılım bankacılık olarak da adlandırılan bu bankalar, müşterilerden toplanan fonları şirketlerin çeşitli projelerine yatırım amacı ile kullanır ve bu projelerden elde edilen kar veya zarar payı vade sonunda müşterilere bölüştürülür.^[10] Bu sistem bir nevi faize alternatif sağlamaktadır.

Sosyal Devlet ve Yardımlar

Yahudilikte tzedakah (İbranice doğrulu, adalet, adillik) kavramı, manevi bir yaşam sürmenin, doğru ve adil olanı yapma düşüncesini karşılar. Gönüllü yapılan hayırseverlikten farklı olarak kişinin maddi imkanlarından bağımsız yerine getirilmesi gereken dini bir yükümlülüktür. Tzedakah'ın etki alanı o kadar güçlüdür ki olumsuz bir cennet hükmünü etkileyebilecek üç ana eylemden biri kabul edilir. Genelde gelirin miktarı önemsenmeksizin %10'u ihtiyaç sahiplerine dağıtılır. Aynı zamanda özel günlerde de Tzedakah'ın farklı formları uygulanır.^[11]

Hristiyanlıkta hayırseverlik, sevginin en yüksek biçimi olup kişinin hem kendi cinslerine koşulsuz sevgi duymasına hem de Tanrı ile insan arasındaki karşılıklı sevgiyi ifade etmek için kullanılır.^[12]

İslam'da yardımlaşma, öncelikli olarak zekat ibadetinden yürütülür. Zekat sözlükte artma, çoğalma, arıtma, övgü ve bereket gibi anlamlara gelmektedir. Belli başlı zenginlik koşullarını sağlayan Müslümanlar, temel ihtiyaçları dışında kalan artıcı mallarından yılda bir kez %2.5 oranında Kur'an'ın öngördüğü yerlere karşılıksız olarak zekat niyeti ile verirler. Zekat İslam dininin üzerinde inşa edildiği beş esastan biridir ve toplumun sınıfları arasında bir dayanışma köprüsü kurar. Aynı zamanda İslam devleti ilk kurulduğunda devletin yerine getirmesi gereken sosyal devlet yükümlülüklerini bireyleri birbirine yardım etme konusunda teşvik ederek yerine getirmiştir. Bunun dışında sadaka da karşılıksız verilir ve dayanışmayı arttırır.^[13]

Vergi

Verginin ortaya çıkışının toplumsal hayatla başladığı söylenebilir ve en küçük topluluk olan ailenin, klan, kabile, aşiret, şehir, devlet ve müstakil devletler şeklinde gelişim sürecinde vergi de sistemleşmiştir. Erken dönemde kişilelerin inandıkları varlıklara veya yöneticiye kendi istekleri ile sundukları ürünler verginin ilk örneklerini teşkil etmiştir. Bunların yetersiz görülmesinden sonra ise gönüllülük esası ortadan kaldırılarak vergi tahsilatı bir zorunluluk haline gelmiştir.^[14]

Yahudi tarihinde vergier tarih boyunca ayırıcı bir konu olarak karşımıza çıkmıştır. Antik zamanlarda Kral Solomon'un hükümdarlığının ikiye bölünmesinde, halkın üstüne ağır vergiler koyması ve oğlu Rehoboam tacını giydiğinde daha ağır vergilerin haberini vermesi, 10 kabilenin ayrılmasına yol açmıştır.^[15]

Her ne kadar yüksek oranda vergi ödemeyi kimse istemese de devletlerin sürdürülebilirliği için vergi alınması kaçınılmazdır. Torah'da vergi kaçakçılarının halkı soyduğundan ve ortak hırsız olduğundan bahsedilir (Talmud, Bava Batra 35b ve 88b.). Yahudiler yüzyıllarca farklı devletlerin etkisi altında yaşadıklarından çok farklı vergi sistemlerine tabi tutulsalar da Yahudilerin kendi arasında vergi olarak adlandırmadığı fakat yönetenlere bağışladığı birçok tür fon olmuştur. Bunlardan bazıları kendilerini kiliseye ve dine adamış keşişlere verdikleri Terumah; yıllık %10 oranında verdikleri toprak vergisi Ma'aser; hasattan fakirler için geriye bırakılan Leket, Shikchah ve Peah; 20 yaşından büyük her Yahudi erkeğin tapınak hazine bağışladığı Machatzit Hashekeldir.^[15]

İncil, Hristiyanlara vergilerini ödemelerini emreder. Modern dünyada da yıllık gelir üstünden hesaplanan inanç vergisi yaygın durumda. Almanya, Avusturya, Danimarka gibi Avrupa'nın birçok ülkesinde halktan herhangi bir dini kuruma üye olma durumunda zorunlu olarak inanç veya kilise vergisi alınıyor.^[16]

İslam dininde de vergiler çok çeşitli. Günümüzde devlet hazinesi, ilk İslam devletinde beytülmal olarak adlandırılan devletin yürütme gücünü belirleyen yere türlü vergiler veriyordu. Muhammed peygamber yöneticilerin ve alınan vergilerin temel vasfının halka hizmet olduğunu vurgulayarak halka yük olmayacak, adaletli bir vergi sistemini kabul ettirmiştir. İslam devletinde vergi muhatapları müslim ve gayrimüslimler olarak ikiye ayrılmış, iki gruba da farz kılınan vergi türleri ve oranları farklılaşmıştır.^[17]

Agora Bilim Pazarı

Gölün Kıyısında

Gecenin geç saatlerine kadar sizi ayakta tutacak, bittiği için üzüleceğiniz bir kitap. Ve
ardından tanıdığınız herkese okutmaya çalışacaksınız. –Washington Post

Usulca çiçek açan keskin sezgilerle ve duygusal zekayla dolu… İnsanı cezbeden, elinizden
bırakmakta zorlandığınız bir kitap. – OBSERVER

Lawson okuru nasıl içine çekeceğini biliyor… Boşa çıkmış umutlar ve hayal kırıklıklarıyla, kendini kandırmalarla dolu ama sonu insana kendini iyi hissettiren bir roman bu. –SPECTATOR

“SON, hiç umulmadık şekilde geldi; ve üstünden çok uzun vakit geçinceye kadar
ortada ona uzanan bir olaylar silsilesi bulunduğunu göremedim…. Bir şeyin başlangıç
noktasını bulmaya çalışırken ne kadar geri gidilebileceğine dair bir sınır yok elbette.
Bu arayış insanı Âdem’e, hatta daha da öncesine götürebilir. Fakat bizim ailemiz için
o yaz mevsimi, pratikte her şeyin başlangıcı sayılabilecek kadar feci bir olay olmuştu.
Söz konusu olay ben yedi yaşımdayken, temmuz ayının sıcak ve durgun bir
cumartesi günü yaşandı ve normal aile hayatımızı sona erdirdi; neredeyse yirmi yıl
sonra bile hâlâ bu olaya nasıl bakmam gerektiğini bulmakta zorlanıyorum.”

GÖLÜN KIYISINDA nadide bir keşif. Romanın öylesine telaşsız bir kendinden
eminliği ve öylesine iyi kontrol edilmiş bir duygusallığı var ki özel olduğunu anında
hissediyorsunuz. Kendinizi tadı çıkarılacak bir edebi deneyim, içinde
kaybolabileceğiniz bir kitap ve dikkatle takip edilecek yeni bir yazarla karşı karşıya
buluyorsunuz.

Devamını Göster

₺258.00

Satın Al Tüm Ürünler

Müslümanlara dair ilk vergi, ikinci bölümde bahsedilen zekattır. Zekat, Müslüman bir kişinin Müslüman bir devlete ödediği vergi olarak da adlanırılabilir. Zekatın bir çeşidi olan öşür (çoğulu aşar) vergisi toprak mahsullerinden ticareti yapılabilen mallardan 1/10 oranında alınır.^[17]

Cizye sabit bir vergi niteliğinde olup gayrimüslimlerden İslam devletinde yaşamaları karşılığında alınır. Haraç ise gayrimüslimlerin topraktan elde ettikleri mahsullerden toprağın bulunduğu yere, kalitesine ve elde edilen ürüne göre değişen bir oranda alınır. Bunun dışında gümrük, ganimet, veraset ve olağanüstü vergiler gibi birçok ayrı türde vergi gayrimüslimlerden kesilmektedir.^[17]

Borç Hukuku

Borç ve faiz konuları Yahudilikte epey tartışmalıdır. Teminatlı borçlanma olarak da bilinen faiz kesmenin sömürü olduğu belirtilir. Levililer kitabında fakir olanın maddi bağımsızlığını kazanması adına borç alması teşvik edilir fakat borç verenlerin faiz uygulamasını yasaklar. Çıkış ve Tasniye kitaplarına göre ise faizin Yahudi olmayanlara uygulanmasında sakınca yoktur.^[18]

İncil her türlü borca karşı kesin bir hüküm vermemekle beraber inananları borca girmemenin erdemi hakkında uyarır fakat borç almayı yasaklamaz. İncil'de borç verenlerin borçlulara karşı sert davranışlarını yerici ifadelere yer verilmektedir ama borçlu suçlanmamaktadır. Borç verilen paradan veya maldan adil bir faiz oranı almak İncil'de birkaç yerde bahsedilmiştir (Matta 25:27). Fakat fakire borç verenin ondan faiz istememesi de övgü dizilecek bir merhamet yetkinliği olarak kabul edilirdi. Kısacası İncil borç vermeyi ne yasaklar ne de hoş görür.^[19]

İslam'da yardımlaşmanın bir türü sayılan borç alıp verme, nakit veya ölçülebilen ve tartılabilen eşyaların geçici bir süreliğine ve geri ödenmek üzere başkalarına verilmesidir. Kişi borçlarına karşı şahsıyla değil de malıyla borçludur, bu da günümüzdeki ipotek sistemi (bir alacağın, teminat gösterilerek güvencelenmesi) ile paraleldir. Yerleşik kurallar ve ölçüler borcun nerede ve nasıl ödeneceği konularını belirler.^[20]

Sonuç

Kapital (Marx) kitabının temel konusu olan meta kavramı, ticari amaçla üretilmiş alınır satılır mal, insanlar ve insanların oluşturduğu sistemler farklılaştıkça ona paralel bir şekilde form değiştirmiş ve sosyal dinamiklerden payını almıştır. Paranın entropisi özellikle radikal sistemler olan dinler ile düzensizliğe doğru evrilmiş, paganizmden semavi dinlere, evrenin düzensizliği arttıkça paranın dinlerle olan ilişkisi de komplikeleşmiştir. Semavi dinlerin para konseptine bakış açısını bilmek ve pratiklerine bakmak entropinin burdaki varlığını gözlemlemek olacağından evren tarihi için çok önemlidir.