19 Ocak 2024, 00.49’da uzaya çıkılıyor, peki uzay yolculuğu DNA’mızda değişikliğe yol açar mı?

Bir İsveçli, bir İtalyan, Bir Amerikalı ve bir Türk uzaya gitmişler shshshahaha. Tamam tamam size fıkra anlatmayacağım, bu işin bilim dünyasına katkılarından bahsedeceğim. Aslında bu gece diye beklediğimiz ama teknik sebeplerden dolayı ertelenen fırlatma 19 Ocak gecesi Florida’dan SpaceX Falcon 9 roketiyle ISS’ye doğru yola çıkıyorlar ve 14 gün orada kalacaklarmış. Umarım hiçbir aksilik olmaz ve 13 adet bilim deneylerini yapabilirler. Söz konusu deneylerin mikro yer çekimi ve uzay ortamında insan genetiği, insan sağlığı, biyoloji, malzeme bilimi, üretim teknolojileri ve temel bilimler alanlarında yapılacağı aktarılıyor. Uluslararası Uzay İstasyonu’na gidip deney yapmak mı? Var bi hayalimiz :)

Bu deneyler genel olarak uzayda karşılaşılabilecek durumları ve uzayın belli bölgelerinde insanların nasıl yaşayabileceğine dair çalışmaları içerecek. Örneğin daha önce yapılan benzer deneylerden birinde yassı solucanlar uzaya götürülmüştü ve bir yaşam sürdürme denemesi yapılmıştı. Bahsedeceğim deneylerin bazıları yakından takip ettiğim biyologlar tarafından bazıları ise ortaöğretim öğrencileri ve öğretmenleri tarafından hazırlandı. Gelin sizinle deneylerin detaylarına bir bakalım.^[1]

UzMAn: Uzay Görevleri için Mikroalgal Yaşam Destek Üniteleri: Mikroalgal yaşam destek ünitelerinin uzay ortamında performansının incelenmesi.

EXTREMOPHYTE: Schrenkiella Parvula bitkisinin tuz stresine uzay ortamında verdiği yanıtların araştırılması.

UYNA: Uzay İçin Yeni Nesil Alaşımların performansının test edilmesi.

MESSAGE: Mikroyerçekimi ile ilişkili genetik bilim misyonu kapsamında yapılan araştırmalar.

OKSİJEN SATURASYONU: Solunum sistemi fizyolojisi içerisinde yapay zeka desteği ile verilen havanın oksijen seviyesinin hesaplanması ve düşük yer çekiminin sebep olduğu rahatsızlıkların tanımlanması.

METABOLOM: Uzay görevlerindeki astronotların metabolom/transkriptom değişikliklerinin analizi ve ulusal omik veri setlerinin oluşturulması.

ALGALSPACE: Uzay koşullarında Antarktika ve ılıman mikroalg yetiştiriciliğinin karşılaştırmalı incelenmesi.

MİYELOİD: Uzay misyonuna katılan bireylerde radyasyona maruz kalmanın kanser için öncül lezyonlar üzerindeki etkisinin araştırılması.

gMETAL: Katı fazdaki parçacıkların bir akışkan içindeki dinamiğinin yerçekimsiz ortam etkisinin incelenmesi.

VOKALKORD: Uzayda yaşamaya karşı oluşan hayati tepkimelerin vokal kord kaynaklı değişimlerle tespiti ve düşük yerçekimsizliğin sebep olduğu rahatsızlıkların ses frekansları ile tanımlanması.

PRANET Propolisin Anti bakteriyel Etkisi: Muş Bilim ve Sanat Merkezi'nde eğitim gören öğrenciler ve öğretmenleri tarafından hazırlandı. Proje, propolisin mikro yer çekimi ortamında bakteriler üzerindeki etkisinin araştırılmasını içeriyor.^[2]

MİYOKA: Mikro yerçekimi ortamında kurşunsuz lehimleme tekniklerinin araştırılması.

CRISPR – GEM: Mikro yerçekimi altında bitkilerde CRISPR gen düzenleme verimliliğinin incelenmesi.

Deneylerin sonuçları ve bulguları, Türkiye Uzay Ajansı (TUA) ve TÜBİTAK Uzay uzmanları tarafından değerlendirilecek. Sonuçlar, yeni nesil malzeme geliştirme kabiliyeti kazanılması ve insan sağlığı üzerindeki olumsuz etkilerin azaltılmasına yönelik bilimsel çalışmalarda kullanılacak. Yapılması planlanan çalışmalar bunlar, ben sizi biraz geçmişe götürüp bazı bilgiler paylaşmak istiyorum. 27 Mart 2015. NASA astronotu olan Scott Kelly, kesintisiz en uzun süre uzayda kalmıştı ve 340 günün ardından 2 Mart 2016’da geri dönmüştü.^{[3], [4], [5]}

Başlıkta sorduğum soruya gelecek olursak. Evet, uzay yolculuğu DNA’da değişikliğe yol açar. Bunu da şu çalışma ile ispatlıyoruz zaten. NASA’nın “Uzayda Bir Yıl” görevi için bir kişi gönderiliyor, az önce bahsi geçen Kelly ve dünyada da ikizi kalıyor. Görev sonrasında dünyaya geri dönen Scott Kelly ve dünyada kalan ikizi Mark Kelly bir takım testlerden geçiriliyor. Bu arada şu bilgiyi de vereyim, kafalar karışmasın. Scott ISS’ye gitmeden önce de değişikleri tespit etmek amacıyla gerekli örnekler alınıyor zaten ve uzayda geçen bir yılın sonunda bu örnekler de inceleniyor. Genlerin işleyişinde değişiklikler saptanıyor. Bariz farklardan bahsediyorum. Normalde değişen yaşam tarzı ile zaten belli küçük moleküler düzeyde adaptasyonlar oluyor lakin bu durumda olan değişiklikler normalden epey fazla. Sebep ne peki? Çevresel kayma.

Scott’ta DNA metilasyonu seyahat süresince azaldı, tam tersine yeryüzünde Mark’ta arttı. Scott yeryüzüne geri döndüğünde ise metilasyon seviyesi dengelendi. Yüksek seviyedeki metilasyon: sinirsel gelişimi, yaşlanmayı ve karsinogenezi yani bir hücrenin kanser hücresine dönüşmesi durumu gibi vücut süreçlerini etkileyebilir.

İkizlerin telomerleri yani kromozomların uç kısmındaki başlıklar üzerinde yapılan incelemeler uzay uçuşu sırasında Scott’ın telomerlerinin kardeşininkine göre uzamış olduğunu gösterdi. Bu da yaşlanmayı geciktirir. Geri döndüğünde ise telomer boyu zamanla normalde döndü. Zaten o yüzden Yıldızlar Arası filminde baba yaşlanmıyor. Tabi orada zamanla da alakalı, fiziğin ele aldığı bazı noktalar da var tek sebep değil, metilasyon ve telomelerlerdeki uzamalar sadece nispeten daha küçük bir etkisi.

Bir de Scott Kelly uzay yolcuğundan 5 cm daha boyu uzamış olarak döndü. Bu zaten olması gereken, bir iki bilginizle mantığınızı kullandığınızda hıı diyeceğiniz durum. Yer çekiminden kurtulduktan sonra insan omurgası ağırlıktan kurtulduğu için uzama eğilimi gösteriyor. Bunun sebebi de kıkırdak dokunun esnemesi. Ve tabii ki ayakları yere basınca, memleketine geldiğinde yer çekimi devreye giriyor.

Bu arada astronotların kendi ter ve idrarlarını uzayda su olarak içtiklerini biliyor muydunuz? Tahmin edileceği üzere uzaya su tedarik etmek biraz maliyetlidir. Bu yüzden bir sistem geliştirilmiş. Bu sistem astronotların ter ve idrarlarından oluşan sıvıyı %98 oranında geri dönüştürerek içilebilir su haline getirir. Hem nefes olarak verdikleri nemli havayı hem de günlük aktiviteleri sonucunda açığa çıkan sıvıları bu sistem, atıkları toplar ve işler. Zaten bu şu an kullandığımız su arıtma sisteminin bir benzeri ama uzay ortamında daha verimli ve özelleştirilmiş olarak çalışır. Bu sistem 6 astronota 3 yıldan fazla su sağlayabilir. Yani çok da ucuza hallediliyor. Konuyu maliyete bağlamışken getirmişken merak edenler illa ki olacaktır bu uzay yolculuğunun maliyeti 55 milyon dolar.

Bir de Ankara’da olanlar için bir davetim var. Milli Uzay Yolcumuzu beraber uğurlayalım mı? Türkiye saati ile yarın gece (19 Ocak) Fırlatma töreni ile hepimizin nefeslerinin tutulacağı o anlar Ali Kuşçu Gökbilim Merkezi’nde yapılacak etkinlerle birlikte takip edilebilecek. Ben sadece bundan haberdar olabildim, sizleri de canlı yayını ve diğer etkinleri takip etmek için oraya davet ediyorum. Diğer büyükşehirlerde de bilim merkezlerinde ve meydanlarda faaliyetler olacakmış, araştırmanızı tavsiye ederim. Eminim ki televizyonda da yayınlar olur. ScapeX Youtube kanalında da fırlatma anına canlı yayınlanacak. Dileyenler onları da takip edebilir.

Birkaç dakikalık okuma zamanınızda birçok hap bilgi edineceğiniz yazımın sonuna geldik. İlk Türk Astronotun bazı anlarını medya sayesinde görebilecek olmanın heyecanı ve büyük bir gurur duygusu ile yazdım yazımı. Bakalım bu yolculuk bize hangi bilimsel bilgileri katacak? Ülkemizi ve dünyamızı nasıl gelişmeler ile değiştireceğiz? ^{[4], [5], [6], [7]}