Parasetamol'ün Etkileri

Geçtiğimiz günlerde ABD Başkanı Trump, “hamilelikte parasetamol (asetaminofen) kullanımının çocuklarda otizm riskini artırdığı” yönünde bir açıklama yaptı. Ancak hem Dünya Sağlık Örgütü (WHO) hem de Avrupa İlaç Ajansı (EMA), bu iddianın bilimsel bir dayanağı olmadığını hemen vurguladı.^[2] Yıllardır da bildiğimiz gibi, parasetamol düşük doz ve kısa süreli kullanımda hamilelikte en güvenli ağrı kesici olarak kabul ediliyor.^[1]

Bilmeyenler için kısaca bu ilacın ne olduğunu da anlatayım. Parasetamol pek çok reçeteli ya da reçetesiz ilacın etken maddesidir. Türkiye’de parasetamol çoğu formda reçetesiz (OTC) olarak satılır. Yani genellikle eczaneye gidip direkt alabilirsiniz. (Ama bazı kombine ilaçlar (örneğin parasetamol + opioid) veya “kontrole tabi ilaç” kategorisinde olan formüller reçete gerektirebilir.) Kimyasal adıyla N-asetil-p-aminofenol (kısaca APAP), yaygın kullanılan, non-opioid bir analjezik (ağrı kesici) ve antipiretik (ateş düşürücü) etkisi olan bir ilaçtır.^[4] Türkiye’de “Parol” gibi marka isimleriyle, bebekler için “Calpol” gibi parasetamol içeren ateş düşürücü şuruplarda karşımıza çıkar. Tek başına formülasyonlar (örneğin 500 mg parasetamol tablet) ya da soğuk algınlığı, grip, öksürük karışımları içinde kombine ürünlerde yer alabilir (örneğin soğuk/nezle ilaçlarında “parasetamol + dekstrometorfan + vs.” gibi). Yaş grupları açısından doz düzenlemesi yapılır: bebek, çocuk, yetişkin formülasyonları vardır (ağırlığa göre ayarlanır).

Ama parasetamolün hikâyesi burada bitmiyor. İlginçtir ki, sadece baş ağrısına değil, kalp kırıklığına da iyi gelebiliyormuş. Evet yanlış duymadınız: “aşk acısı”nı hafiflettiğini gösteren bir çalışma varmış. Çok sevdiğim bir hocam paylaşmıştı bu makaleyi. Ben de okudum ve sizinle de paylaşmak istedim. Sosyal reddedilmenin yarattığı duygusal acının, tıpkı fiziksel ağrı gibi beyinde benzer bölgeleri harekete geçirdiği biliniyordu zaten. Kaynak olarak eklediğim makale parasetamolün bu acıyı da bir nebze azalttığını söylüyor.^[3]

Nasıl çalışıyor diye soracak olursanız aslında araştırmacılar arasında hâlâ tam net değil. Ben sizin için birkaç bulguyu derledim. Geleneksel görüşe göre Parasetamol, merkezi sinir sisteminde (beyin / omurilik) prostaglandin (ağrı duyusunu artırıcı etki yapar) sentezini inhibe ederek (azaltarak) analjezi etkisi gösteriyor.^{[5], [6]} Daha güncel görüşlerde ise Parasetamolün vücutta p-aminofenol haline geldiği söyleniyor. Yağ asitleri aracılığıyla AM404 adlı aktif bir metabolite dönüşür. Bu AM404, beyinde ve omurilikte TRPV1 (Transient Receptor Potential Vanilloid 1) ve CB1 (kannabinoid 1) reseptörlerine etki ederek ağrı sinyallerini baskılayabilir. Çalışmalarda AM404’ün omuriliğin dorsal boynuzunda (spinal dorsal horn) C-fiber uçlarında da etkili olabileceği, böylece sinir iletimini azaltabileceği öne sürülüyor.^[7] Yani ağrıyı keserken sinir iletimini tamamen durdurmuyor. Uyarı sinyallerini azaltma yönünde çalışıyor.

Ateş düşürürken vücut ısı düzenleme merkezi düzeyinde çalışır, doğrudan vücuttaki ateşli bölgeye dokunmuyor. Vücut sıcaklığı merkezi beyin yapılarındaki “sıcaklık ayarlayıcı merkezler” tarafından yönetilir; özellikle hipotalamus önemlidir. Ateş durumunda prostaglandin E₂ (PGE₂) hipotalamusta yükselir ve “vücut sıcaklığını yukarı çek” sinyali oluşur. Parasetamol, özellikle bu hipotalamus bölgesinde prostaglandin üretimini (özellikle PGE₂) baskılayarak, sıcaklık set noktasını aşağı çeker; bu sayede vücudun ısı kaybetme mekanizmaları (terleme, damar genişlemesi) devreye girer ve ateş düşer. Bazı çalışmalarda, parasetamolün COX-1’in beynin spesifik varyantlarını (özellikle hipotalamus COX-1 türleri) inhibe ettiği ve bu sayede ateşi kontrol ettiği önerilmiştir.^{[8], [9]}

Raf ömrü genellikle üretici tarafından belirlenir; süresi geçmiş ilaç kullanılmamalıdır çünkü etken madde etkinliği azalabilir ve yan ürün oluşum riski olabilir.

Doz fazlası durumunda bulantı, kusma, karın ağrısı, sarılık, karaciğer enzim yüksekliği, karaciğer iflası görülür. Hızlı tıbbi yardım gerekir. Eğer vücutta ağrı ya da ateş gibi “uyarı / irritasyon” durumu yoksa bu ilaç etki yaratmaz; vücutta “fazladan” ağrı-sinyalini baskılama işlevi çalışmaz. Ayrıca gereksiz kullanım karaciğer üzerinde yük oluşturur. Çünkü parasetamol karaciğerden metabolize edilir. Eğer ağır karaciğer hastalığınız veya alkol bağımlılığınız varsa bu ilacı kullanırken dikkat etmelisiniz, karaciğer yetmezliği riskini artırabilir. Yine metabolit birikiminden dolayı ağır böbrek yetmezliği olan hastalar da hekimlerine danışmalı. Zaten bazı ilaçlarla etkileşimi olduğu için sormadan tüketmeniz yanlış olur... Örneğin, karbamazepin, fenitoin, rifampisin gibi ilaçlar karaciğer enzimlerini uyarması nedeniyle parasetamolün toksik metaboliti NAPQI oluşum riskini artırabilir.

Aldınız, etkisini hissetmediniz: genelde 4–6 saat sonra ek doz alınabilir (ama toplam günlük sınırı aşmadan). Klinik uygulamada, parasetamolün doz sıklığı ve maksimum günlük dozu (örneğin 4 g/gün yetişkin için yaygın sınır) dikkatle takip edilir.

Peki, neden herkeste aynı etkiyi göstermez? Hepimizin karaciğerinde ilacı parçalayan enzimler (CYP2E1, UGT, SULT gibi) farklı hızlarda çalışıyor. Genetik farklılıklar, kullanılan diğer ilaçlar, hatta ağrı algısındaki bireysel farklılıklar, Parol’un kime ne kadar iyi geleceğini değiştiriyor. Yani bazısına çok iyi gelirken, bazısında “hiç etki etmedi” dedirten şey tamamen kişisel biyolojik farklılıklardır. Ya da bazen psikolojik de olabiliyor, her şeyin sorumluluğunu genlere atmak bana bahane gibi geliyor. Yani tamamen bilinç altımızın da suçu olabilir.

Unutmayın, hiçbir ilaç uzmana danışmadan kullanılmamalı. Hekiminize ve eczacınıza danışın, kendinize uygun olan tedavileri uygulayın.