Bu yazı dizimizde, sosyal bilimlerin çatışı olarak nitelendirilebilecek, hayatın ve doğanın her alanında etkilerini görebildiğimiz, muazzam geniş bir disiplin olan Oyun Teorisi’ne bir giriş yapacağız ve okurlarımızın bu konu hakkında bilgi sahibi olmalarını sağlamaya çalışacağız. Temel amacımız, okurlarımıza genel bir oyun teorisi perspektifinden düşünme tarzını aşılamak ve bu bağlamda günlük hayattaki olayları bir oyun olarak nasıl yorumlayabileceklerini göstermeye çalışmaktır.

Ancak asla unutulmamalıdır ki, Oyun Teorisi’ni tam olarak anlayabilmek, sağlam matematiksel kanıtlar ve analizler gerektirmektedir. Bu yazı dizisinin temel amacı ve okurlarımızın beklentileri hakkındaki tahminlerimiz göz önüne alınınca, makaleleri matematiğe boğmanın iyi bir tercih olmayacağını düşündük. Bu sebeple, bu yazı dizisi temel kavramlar ve kritik noktalar üzerinde duracak ve rahatça takip edebilmek için temel matematik bilgisinden başka bir şey gerekli olmayacak. Bazı noktalarda oyunları tanımlamak için matematik ve mantık gösterimine başvuracağız ve bu gösterimleri anlamak için bir tık daha ileri matematik bilgisi gerekebilir; ancak bu gösterimler konunun genel işleyişine dahil olmadığı ve sadece sözel olarak bahsedilen kavramların alternatif birer gösterimi olduğu için onlarda anlaşılmayan noktalar olması sıkıntı yaratmayacaktır. Daha ileri düzeyde Oyun Teorisi bilgisine sahip olmak isteyen okurlarımız için de, ek okuma ve kaynak önerilerimizi yazı dizisi içinde belirteceğiz.

Neden bazı organizmalar (somon balığı, bambu bitkisi, birçok böcek türü ve tüm tahıl bitkileri) çoğalır çoğalmaz ölürken, diğerleri defalarca çoğalabilmektedir?

Birçok bitki ve hayvan türleri ilk üreme işleminden sonra ölümle sonuçlanan yaşam öykülerine sahiptirler. Bu duruma “semelparite” adı verilirken diğerine “iteroparite” (iteroparity) (art arda çoğalabilen yaşam türü) adı verilir. Bitki türleri için bazen monokarpi (monocarpy) ve polikarpi (polycarpy) terimleri semelparite ve iteroparite yerine kullanılmaktadır. Ancak, monokarpi bitkinin tümünü kapsamadan sadece ilk üreme işlemi gerçekleşen filizin ölümü için de kullanılabilmektedir.

Hani ara sıra "Bilim adamları bunu açıklayamadı!", "Bilim dünyası şokta!" minvalinde haberler çıkıyor, çoğunun altı boş çıkıyor, spekülasyona dayalı bilim basınımızın çok kötü çevirilerinden ibaret oluyor ya, işte böyle olmayan bir durumdan bahsetmek istiyorum size. Bu konuda hakikaten "Bilim dünyası suskun!" idi yakın zamanlara kadar.

Yeni Dünya kıtalarından gelen birçok endemik tür var biliyorsunuz. Kakaodan lamalara, pumalardan domatese kadar birçok canlının birkaç yüzyıla kadar yaşam alanı Amerika kıtalarıydı. Bunlardan biri de bizim tatlı patates olarak tanıdığımız Ipomoea batatas, Orta Amerika'nın yerli mahsülü. Radyokarbon verilerine göre en az 5000 yıldır kıtanın çiftçilerince üretilen bir tarım ürünü. Tüm Güney Amerika'da bilinip yemeklerde kullanılıyor, Peru'da "ceviche" denen bir deniz ürünü salatası çeşidinde, Arjantin'de tatlılarda, Şili'de haşlama usülü doğrudan bir öğünde afiyetle yeniyor. Hafifçe umami tat içerdiği ve bir bitkisel ürüne göre rekor düzeyde verimli bir enerji kaynağı olduğu için (hektar başına 70 bin kilokalorilik enerji üretimi) çok da seviliyor. Ayrıca suyu sıkılıyor ve coğrafî keşiflere dek Avrupalıların bir çeşit deniz sülüğünden nice zorluklarla ürettiği mor tekstil boyası bu sudan kolayca elde edilebiliyor.

Her ne kadar türleri yekpare varlıklar olarak düşünsek de, aslında her canlı modül adı verilen birçok parçanın bir araya gelmesiyle oluşan yapılar olarak düşünülmelidir. Bu modüller, yapısal hiyerarşinin her basamağında mevcuttur: En alt seviyede hücresel moleküller bir araya gelerek fonksiyonel moleküller üretir. Daha üst seviyede hücreler bir araya gelerek doku ve organlar gibi fonksiyonel parçaları oluşturur. Doku ve organlar organizmaları, organizmalar ise popülasyonları oluşturan modüler yapılardır.

Evrim, bu modüler hiyerarşinin herhangi bir basamağına etki edebilen bir süreç olduğu için, bilim insanları bir süredir bu modüllerin bir bütün olarak mı evrimleştiğini, yoksa farklı hızlarda mı evrimleştiğini çözmeye çalışıyorlar. Bugüne kadar organizmalar seviyesinde modüler yapıların bağımsız evrimine yönelik birçok örnek ileri sürüldü; bunları mozaik evrim ile ilgili yazımızdan okuyabilirsiniz. Ancak moleküler düzeyde bunu gösteren çok fazla örnek bulunmuyor.

Sağduyumuz, sıcak nesnelere daha yakın olan cisimlerin daha yüksek yüzey sıcaklıklarına sahip olmasını bekler. Örneğin, bir kamp ateşi etrafında duran insanlardan ateşe daha yakın olanların yüzleri ve elleri daha fazla ısınacaktır. Aynı durum, devasa bir kamp ateşi olan (ancak yanma yerine çekirdek tepkimeleri dolayısıyla ısı yayan) Güneş ve etrafında dönen gezegenler için de geçerlidir. Ancak önemli bir farkla: Güneş'e en yakın gezegen Merkür'ün yüzey sıcaklığı (ortalamada 427 santigrat derece), ikinci en yakın gezegen olan Venüs'ün sıcaklığından (ortalamada 462 santigrat derece) daha düşüktür! Yani daha uzaktaki gezegen, daha yakındaki gezegenden daha sıcaktır! Bu neden olur?

En temel sebebi, bilimde sağduyuların yanılgıya fazlasıyla açık olmasıdır. Zira sağduyu, genellikle en basit ve bariz açıklamayı doğru kabul etmeye meyillidir. Bu özünde kötü bir şey değildir ve çoğu zaman isabetli yargılara varmanıza katkı sağlayabilir. Fakat aynı zamanda, aslen çok daha karmaşık olan konuları gereğinden fazla basitleştirmenize ve hatalı varsayımlarda bulunmanıza da neden olabilir. Örneğin, kamp ateşi örneğimizde mesafe ile sıcaklığı ilişkilendirirken cisimlerin yapısal özelliklerini göz ardı ettik. Sadece "insan bedeni" olarak düşündük. Halbuki kıyasladığınız şeyler odun ile metal gibi farklı yapılı, farklı ısıl katsayılara sahip malzemelerse, kamp ateşinden daha uzakta olsa bile metal odundan daha hızlı ve fazla ısınabilecektir! 

Macaristan'daki Tiszafüred-Majoroshalom'da bulunan Tunç Çağı mezarlığı, Orta Avrupa tarihinin önemli bir dönemine ışık tutuyor. Scientific Reports dergisinde yayınlanan bir araştırma, yaklaşık MÖ 1500 yıllarında insanların hayatında köklü değişiklikler yaşandığını ortaya koyuyor.

Eötvös Loránd Üniversitesi Antropoloji Bölümü’nden Doç. Dr. Tamás Hajdu ve Bologna Üniversitesi’nden Dr. Claudio Cavazzuti liderliğindeki uluslararası bir araştırma ekibi MÖ 1500 civarında insanların yeme alışkanlıklarının ve yaşam tarzlarının değiştiğini, hatta sosyal sistemin bile yeniden düzenlendiğini ortaya çıkardı.

Hayvanlar çevrelerinden aldıkları bilgileri bir yere hareket etmek, aktiviteleri için zamanlarını ayarlamak, miktarı değerlendirmek veya geçmişi hatırlamak için nasıl kullanırlar?

Bir kovanın derinliklerinde, bir bal arısı (Apis mellifera) çılgınca dans eder. O dans ettikçe diğer bal arıları arka ayakları ve antenleri ile onun vücuduna dokunarak çevresine toplanır. Daha sonra bu gözlemciler birer birer dansı bırakır, kovan girişine yönelir ve aynı yöne doğru uçarlar. Çünkü dans eden arı bol yiyecek kaynağına olan mesafeyi ve besin kaynağının yönünü onlara bildirmiştir (Görsel 1). Bir saat içerisinde işçi (yiyecek toplayıcı) arılar dönerler ve kendi dansları ile diğer işçi arılara yiyecek kaynağının yerini göstermeye hazırdırlar.

Narsizm tarih boyunca çokça araştırılan ve merak edilen bir konu olmuştur kökeninin Yunan efsanelerine dayandığı düşünülün narsizm'in efsanesi şöyledir; Echo denen zarif kadının Narcissus denilen adama aşık olmasıyla başlar Narcissus Echoyu reddeder bunun üzerine Echo Gün geçtikçe zayıflamaya üzülmeye ve erimeye başlar ve sonuç olarak vefat eder bunun üzerine tanrılar Narcissusa bir ceza vermek ister ve günlerden bir gün Narcissus nehre su içmeye gittiğinde suyun üstünde kendi yansımasını görür Su Perisi sanıp aşık olur ve o da aynı Echo gibi üzüntüden bertaraf olup vefat eder Narsizm bir bakıma insanlarda var olan sağlıklı yapıya işaret ederken rahatsızlık noktasına gelinince ve çevresini ilişkilerini kötü etkileyen noktaya gelince patolojik narsizliğinden bahsedilir. Narsist kişiler sınırsız güç başarı ve zeka hayal ederler kendilerini özel eşi bulunmaz kabul görülemez kadar severler ve herkesten üstün görürler. Narsist kişiler onaylanmayınca çok büyük bir hayal kırıklığı alır ama hayal kırıklıkları üzüntüye değil öfkeye dönüşür. Narsist kişilikler ilişkilerinde onaylanmaya sürekli aşırı ilgi görmeye muhtaç kişilerdir. Bu yüzden de partnerinin asla neye inandığına görüşlerinin ne olduğunu nasıl biri olduğuna dikkat etmezler. Çünkü ilişkide sadece kendisi vardır onun için. Sıklıkla tedavi nedenleri zaten ilişki sorunlarıdır. Partnerlerini aşağılarlar partnerlerine değersiz hissettirirler ve bu yüzden de çoğu zaman ilişki sorunlarını yaşarlar. Narsist kişiler eşlerinin ünlü kariyer sahibi veya çok güzel kendileri gibi üstün olmasını isterler. Aynı zamanda narsistlerin aldatma seviyeleri çok yüksektir. Çünkü narsis kişiler cinselliği kendileri için önem verirler ve aşırı derecede cinsellikte partnerlerini aşağılarlar. Peki ya narsiz kişiler aşık olamaz mı ? diye sorulacak olursa. Narsist kişiler de aşık olur. Fakat kendilerini her zaman bir adım önde görürler, onların sevme şekilleri de diğer insanlara göre farklıdır nedeniyse şöyledir. Narsist kişiler severken kendilerine ne kadar zarar veriyorlarsa sevdiklerine de o kadar zarar verirler. Bu yüzden ilk önce bir tedaviye ihtiyaçları vardır ve asla hor görülmemeleri gerekir. Çünkü her psikolojik sorunun altında yatan başka nedenler vardır. Bu onların elinde olan bir şey değil ama tedavi olmak veya çevrenizdeki böyle kişileri bilinçlendirmek sizin elinizde. Okuduğununuz için teşekkür ederim. Bir şeyler katabildiysem ne mutlu bana.^[1]

Sercan Hatun