Bir önceki yazımızdan hatırlayabileceğiniz gibi, artık uyum başarısının ne olduğunu, evrimi neden etkilediğini ve bir popülasyondaki ortalama uyum başarısının ne anlama geldiğini biliyoruz. Bu yazımızda da bu konu üzerinden giderek çeşitli popülasyonları, farklı genotip dağılımlarına göre analiz etmeyi öğreneceğiz. Böylece farklı seçilim baskıları altında, farklı genotiplerin ne yönlere doğru evrimleşebileceğini tahmin etmeyi ve hesaplamayı öğrenmiş olacağız. Ancak başlamadan önce, ortalama uyum başarısının nasıl hesaplandığını hatırlayalım ve bunun matematiksel anlamını bir örnek üzerinden görelim. Hatırlayacak olursanız ortalama uyum başarısını şöyle hesaplıyorduk:

Hatırlayacağınız gibi burada F harfiyle belirtilenler genotip frekanslarını (örneğin AA genotipinin popülasyon içerisinde bulunma sıklığını), omega (ω) işaretiyle gösterilenlerse, o genotipin çevreye uyum başarısını ifade etmektedir. Dolayısıyla her bir genotipin uyum başarısını, o genotipin bulunma sıklığı ile çarparak sonuçları topladığımızda, popülasyonun ortalama uyum başarısını elde etmiş oluruz. Bu tıpkı şu soruyu çözmeye benzer: 

Uyku, birçok hayvan türünde ortak olarak paylaşılan bir özelliktir. 2012 itibariyle Türkiye’de doğan bebeklerin ömür uzunluğu beklentisi ortalamada 75 yıl civarıdır. Bu kadar yaşayacak insanların ortalamada 25 yıllarını gözleri ve algıları kapalı bir şekilde, uyku halinde geçireceklerini düşünürsek, uykunun türümüz için ne kadar önemli olduğunu fark etmek mümkündür. Sadece türümüz için de değil… Neredeyse beynin ilk evrimleştiği zamanlardan beri çeşitli uyku formları da canlılara eşlik etmiştir. Bu durumda, eğer ki evrimsel tarihimizi aydınlatmak, beyinlerimizin nasıl çalıştığını anlamak ve kendimizi daha iyi tanımak için uykunun nasıl evrimleştiğini ve neden var olduğunu anlamamız gerekmektedir. Günümüzde uykunun hem evrimine, hem de canlılardaki işlevine yönelik çok kapsamlı ve çok yönlü birçok araştırma yürütülmektedir. Bu yazıda, güncel uyku araştırmalardan bazı örnekler ve sonuçlar sunarak sizlere sadece uykuyu, evrimini ve hayatımızdaki yerini anlatmakla kalmayacağız; aynı zamanda uykuyla yakından ilişkilendirilen birçok ilginç konuyu (örneğin rüyaları, uyku sırasındaki düşme hissinin neden yaşandığını, vb.) en temel düzeyde ve basit bir dille anlatmaya çalışacağız. Umarım faydalı olacaktır.

Eğer ki uykuyu anlamak istiyorsak, öncelikle onu tanımlamamız gerekmektedir. Ancak biz insanlar da dâhil olmak üzere binlerce farklı hayvan türünün her gün saatlerce yaptığı bu davranışı tanımlamanın çok da kolay olmadığı görülecektir. Merriam-Webster sözlüğü uykuyu “gözlerinizin ve bilincinizin kapalı olduğu doğal dinlenme hali” olarak tanımlamaktadır. Bu daha ziyade halka yönelik ve bilimselliğe pek de ağırlık vermeyen bir tanımdır. Türk Dil Kurumu ise bu olguyu “Dış uyaranlara karşı bilincin, bütünüyle veya bir bölümünün yittiği, tepki gücünün zayıfladığı ve her türlü etkinliğin büyük ölçüde azaldığı dinlenme durumu” olarak tanımlamaktadır. Bu tanımın özellikle “her türlü etkinliğin büyük ölçüde azaldığı” kısmının aslında bir yanılgı ve hata olduğunu yazının ilerleyen kısımlarında göreceğiz. Bu hatadan biraz daha arındırılmış ve biraz daha bilimsel bir tanım, Macmillian tarafından basılan Öğrenciler İçin Sözlük’te bulunabilir: “Uyku, bilinç düzeyinin değiştiği, duyusal aktivitenin ve neredeyse tüm istemli kasların baskılandığı doğal olarak kendini tekrar eden bir durumdur.”

Perovskit, oksit mineraller kategorisinde yer alan, kristal yapısı ABX3 olan bir mineraldir. Perovskitlerin metal halojenür formunda üretilen ince filmleri, ışığı soğurma konusundaki üstün yetileri sayesinde foto aktif malzemeler olarak kullanılabilmektedir. Bu malzemelerden üretilen perovskit güneş pilleri, 2009 yılından bu yana, alışılmışın dışında, çok hızlı bir gelişme eğrisi gösterdi. Bu olağanüstü performansın merkezinde malzemenin kendi yapısından kaynaklanan eşsiz yarı iletken özellikleri yatmakta. Şu sıralar, fotovoltaik alanında çalışan araştırma grupları bu malzemeleri daha durağan (uzun ömürlü) ve geniş alanlara uygulanabilir hale getirmek için sıkı bir şekilde çalışmaktalar.

Ancak, halihazırda bu aygıtların var olan ve halen fotovoltaik pazarının %95'inden fazla pazar hakimiyeti bulunan silisyum teknolojisini kısa sürede yakalaması pek kolay görünmüyor (Silisyum güneş pilleri, tek kristal ya da çoklu kristal silisyum tabakalar üzerine üretilen ve güneş ışınımlarını elektrik enerjisine dönüştüren aygıtlar olarak bilinir). Bunun altında yatan sebepler; hala tek başına perovskit güneş pillerinin ömürlerinin silisyum kadar uzun olmaması (genelde silisyum için 25 seneden daha fazla çalışma ömrü belirlenir), birçok ince film kaplama tekniği olmasına rağmen henüz hangi yöntemin geniş alanlara uygulamada daha uygun olduğunun test edilip kesinleştirilememesi ve standart endüstriyel testlerin henüz basari ile gerçekleştirilmemiş olması gibi sebepler sayılabilir.

Beynimizi çok kapsamlı ve gelişmiş bir bilgisayar olarak düşünmeye meyilliyizdir. Çünkü tıpkı bir bilgisayar gibi, etraftan gelen verileri toplar, belli bir merkezde işler ve genler ile çevrenin belirlediği bir altyapı çerçevesinde bu uyaranlara uygun bir cevap üretir. Örneğin ateşe dokunmaktan uzak durur, yemek arar, üremeye çalışır, su peşinde gideriz. Bu yaklaşım öyle yaygındır ki, New Scientist dergisinin 18 Ekim 2018 tarihli bir yazısının başlığı şöyle der: "Beyniniz, 100 milyar mini-bilgisayarın bir arada çalışması gibidir!"

Buna karşılık bazı psikolog ve sinirbilimciler (ve kimi zaman bilgisayar bilimciler de), beynimizin bir bilgisayar olamayacağını, bunun aşırı basite indirgenmiş ve düpedüz yanıltıcı bir metafor olduğunu söylemekte. Bu yazının okurlarının, beynin bilgisayar metaforuna alışık olduğunu tahmin ettiğimizden, tersten başlayalım ve beynin neden bir bilgisayar olmadığı iddiasını anlamak için, Kaliforniya'daki Amerikan Davranışsal Araştırma ve Teknoloji Enstitüsü'nden psikolog Dr. Robert Epstein'in şu sözlerine kulak verelim (makalesinin tamamına Türkçe olarak buradan erişebilirsiniz):

Gerçekten de çok yerinde bir tespit: Mikroskop sayesinde vücutlarımızın ne kadar engin bir evren olduğunu fark ettik. Ancak teleskopla gökyüzüne baktığımızda, tüm evren içerisinde bir toz zerresinden bile ufak ve önemsiz olduğumuzu gördük.

Belki bunun sırası tam olarak böyle olmadı, çünkü mikroskopla teleskobun icatlarının tarihi oldukça karışıktır. Mikroskobun tarihi 1200'lerde Roger Bacon'un ilkel mikroskop denemesine kadar gider; ancak bunun kanıtları çok zayıftır. İlk mikroskop benzerleri, 1625 yılında Galileo tarafından kullanılmış ve Giovanni Faber tarafından "mikroskop" olarak isimlendirilmiştir.

Flynn etkisi adı verilen bir olguya göre, 1932 yılından 20. yüzyıl boyunca IQ puanları önemli ölçüde artış göstermiştir. Her on yılda üç ila beş IQ puanı arasında değişen bu artış, zekâ seviyelerinde belirgin bir iyileşmeye işaret etmiştir.

Ancak Northwestern Üniversitesi'nden yapılan ve Intelligence dergisinde yayınlanan yeni bir çalışma, 2006 ile 2018 yılları arasında ABD'deki geniş bir katılımcı grubunda bir kategori hariç tüm alanlarda tersine bir "Flynn etkisi" olduğuna dair kanıtlar buldu.^[1] Tersine Flynn etkisi, dört bilişsel alandan üçünde tutarlı negatif eğimler gösterdi.