Salgın Ne Zaman Bitecek? COVID-19 Salgınının Resmen Sona Erdiğini Hangi Kriterlere Göre İlan Edebileceğiz?

COVID-19 salgını bir noktada bitecek. En azından "kriz hâli" bir noktada sonlanacak: Nasıl ki "Bize bir şey olmaz." dediğimiz COVID-19 salgın 30 Ocak 2020'de önce "küresel kriz", sonrasında 11 Mart 2020'de "pandemi" ilan edildi ve hayatlarımız kökünden değişti, bir gün de "pandeminin sona erdiği" ilân edilecek. Ama ne zaman? Neye dayanarak? Gelin uzmanların hangi kriterlere baktığına bir bakış atalım.

Yakın Gelecekte "Sıfır COVID" Olası Değil!

COVID-19 salgınının (veya herhangi bir diğer salgının) "sonu" ile ilgili akla gelen ilk olasılık, sıfır vaka durumu. Yani hiçbir yeni hastanın COVID-19 tanısı almadığı, dolayısıyla kimsenin COVID-19 nedeniyle ölmediği bir senaryo...

2020 yılında yayınladığımız üzere, ne yazık ki bilimsel senaryoların büyük bir kısmı COVID-19'un kalıcı ve/veya sezonluk bir hastalık olacağını öngörüyordu ve yeterince hızlı eğriyi bastırma ve sonrasında da aşılama yapılamadığı için, virüs 2020'deki stabil trendinden çıkarak yeni varyantlara evrimleşmeye başladı ve artık durdurması çok zor bir hâle geldi: Aşılanmayı reddeden veya aşıya erişimi olmayan kişiler olduğu sürece, yani aşılanma asimetrisi devam ettiği sürece, virüs de bu kişilere bulaşıp evrimleşmeye devam edecek.

Bu yazının yazıldığı sıralarda tüm Dünya'ya yayılmaya başlamış olan delta varyantı ve yeni yeni gündeme gelen lambda, epsilon ve eta varyantı gibi varyantlar, çoğunlukla aşılanmamış kişiler arasında yayılarak evrimleşen virüs soyları.^[1] Ayrıca artık ölümlerin ezici çoğunluğu da aşılanmayı reddeden veya aşılanamayan kişiler arasında yaşanıyor; örneğin ABD'deki COVID-19 ölümlerinin %99.2'sini aşılanmamış kişiler oluşturuyor).^[2]

Yani aşıların çalıştığından %100 eminiz; ancak bu aşıları uygulayamadığımız müddetçe, aşıların çalışmasının da hiçbir anlamı yok. İnsan nüfusunun %70 civarı aşılanmadan (veya salgını atlatarak bağışıklık kazanmadan) bırakın salgının tamamen durmasını, sürü bağışıklığından bile söz etmemiz imkânsız. Dahası, %70 de bir son değil, bir başlangıç: Sürü bağışıklığının salgını durdurabilmesi için aşılanma veya hastalığı atlatma yoluyla bağışıklık kazanma oranının %90'ları geçmesi gerekiyor.

Yine de insanlar daha fazla aşılandıkça ve (eğer şanslıysak) aşılar yeni varyantlara karşı da koruma sağladığı müddetçe (örneğin Pfizer/BioNTech aşısı meşhur delta varyantına karşı %70 koruma sağlıyor - ki bu gayet yeterli bir oran^[3]), salgını giderek yavaşlatmamız mümkün. Hele ki insanlar biraz daha fazla sorumluluk alıp, maske ve sosyal mesafe gibi çabaları kendi istekleriyle sürdürecek olurlarsa, bu yöntemler aşılarla bir arada kullanıldığında çok daha büyük bir etki yaratacaktır ve salgının hızını kesecektir.

Peki, COVID-19 hayatımızın sıradan bir parçası hâline gelse bile, hangi noktada bu "kriz hâlinden" çıkabileceğiz? Hangi noktada gerçek anlamıyla ve farazi değil de bilimsel dayanaklara sahip olacak bir şekilde "normalleşmeden" söz etmeye başlayabileceğiz?

Hedef: 100.000'de "0.5 Vaka, 15 Ölüm, 1.000 Test Pozitifliği"!

"Sıfır COVID-19" senaryosundan sonra gelen daha gerçekçi senaryolarda, 100.000 kişideki yeni vaka ve ölüm sayıları ile test pozitifliğine odaklanılıyor.

Bu tür salgınların sonlanması için Johns Hopkins Üniversitesi tarafından önerilen bir kıstas, 100.000'de 0.5 yeni günlük vaka ve yapılan günlük COVID-19 testlerinde %1'den (100.000'de 1.000'den) az pozitif sonuç (test pozitifliği).^[4] Ayrıca ölümleri de grip seviyesine çekebilirsek, muhtemelen halk tarafından "kabul edilebilir" bir noktaya gelmiş olacağız. Bu da influenza ve pnömoni ölümlerini bir arada alacak olursak 100.000'de 15 civarında ölüm demek (eğer sadece influenzayı alacak olursak 100.000'de 1.8).^[5]

Önerilen Kıstaslar

Toparlayacak olursak, salgının "kontrol altında" olduğunu söyleyebilmemiz için önerilen hedefler:

• Günde 100.000'de 0.5'ten düşük vaka sayısı ve
• %1'den daha düşük test pozitifliği ve
• Toplamda 100.000'de 15'ten daha düşük ölüm (sadece influenza için 100.000'de 1.8)

Örneğin bu öneriye göre, Türkiye'de:

• Yeni vaka sayıları günde 820'nin altında ve
• Test pozitifliği de %1'in altına (yani her 100 testten 99'u negatif seviyesine) düştüğünde ve
• Ölümler günde 34 ölümün altında (yılda 12.300'ün altında - ama sadece influenzaya göre kıyaslayacaksak günde 4, yılda 1.476 ölümün altında) olduğunda

salgının makul seviyede kontrol altında olduğunu ve hatta "bittiğinin" ilan edilmesi üzerinde durulabileceğini varsaymak makul olacaktır. Bu yazının yazıldığı gün Türkiye'de açıklanan en güncel günlük rapora göre:^[6]

• 4.678 yeni vaka vardı.
• 100.000'de 0.5 vakaya en yakın ilimiz, 100.000'de 4.92 vaka ile Osmaniye idi - ki bu bile olması gerekenden neredeyse 10 kat yüksek.
• Test pozitifliği %2 civarındaydı.
• 35 kişi hayatını kaybetmişti.

Yani gidecek biraz daha yolumuz var; ancak hedefe ulaşmak imkânsız değil.

Dikkat Edilmesi Gereken Uyarılar

Bu sayıların hepsinin birçok önemli bir dizi şerhi var:

• Salgın başında da uyardığımız gibi, COVID-19'u grip ile kıyaslamak büyük hata, çünkü bambaşka iki hastalıktan söz ediyoruz.^[7] Türkiye'de her yıl gripten kaç kişinin öldüğü net değil ve farklı yöntemlerle farklı sayılar elde etmek mümkün.^[8] Biz, ABD için olan ve CDC tarafından açıklanan, güvenilir sayılara göre hesabı yaptık (ve hem influenza hem pnömoni ölümlerini hesaba kattık; sadece influenzayı hesaba katarsak günde 4 ölümden aza düşmemiz gerekiyor).^[5]
• Benzer şekilde, ölülerin kimlerden oluştuğu, yeni yerel COVID-19 salgınlarının patlak verme dinamikleri gibi detaylar, bu sayıların gerçekten "salgının bittiği" anlamına gelip gelmediğini değiştirecektir.
• Test pozitifliği, eğer testler yaygın bir şekilde uygulanıyorsa anlamlıdır. Ne yazık ki 100.000 kişi başına uygulanması gereken minimum günlük test miktarı konusunda net bir yönerge bulunmamaktadır.^[9] Buna bağlı olarak, test pozitifliği ülkeden ülkeye farklı anlamlara gelebilir.
• Bu sayılar gökten zembille inen mutlak sayılar değiller; örneğin bazı uzmanlar 100.000'de 0.5 yerine 100.000'de 1 yeni vakanın da yeterli olabileceğini söylüyorlar (yani örneğin Türkiye için günlük vaka sayısı 1.640'ın altına inerse de "yeterli" olabilir).
• Sayılar zaman içinde değişiyor; dolayısıyla yukarıdaki gibi günlük sayılara değil, 14 ve 30 günlük ortalamalara bakmakta fayda var. Yani 14 veya 30 günlük ortalamaların bu sayıların altına inmesi, salgının gerçek anlamda durduğunu veya kontrol altına alındığını söylemek için daha faydalı olacaktır.
• Ülkeler ve şehirler arası seyahat, ülke veya Dünya genelinde salgının sonlandığını ilan etmemizi zorlaştırabilir; çünkü ülke içinde aşı asimetrisi olduğu gibi, ülkeler arasında da aşı asimetrisi söz konusudur.
• Delta gibi daha bulaşıcı varyantlar veya aşı kararsızlığı ve aşı karşıtlığı gibi engeller bu sayıları alt üst edebilir ve salgını çok kötü yerlere götürebilir.

Fakat bu sayılar, salgının genel olarak kontrol altında olduğunu görmek açısından bize yol gösterici olacaktır. Ayrıca bu sayılar, ister varyantlar ister aşı karşıtlığı nedeniyle olsun, bu hedeflere ulaşamama nedenlerini araştırmamızı/görmemizi sağlayabilir.

Hedefe Nasıl Ulaşacağız?

Bu sayılara erişmenin en etkili yollarından biri, herkesi aşılayamıyorsak bile, risk gruplarını etkili bir şekilde aşılayabilmek: Eğer 65 yaş üstü popülasyonun %80'ini, geri kalan herkesin %70-80 kadarını aşılamayı becerebilirsek, salgını bu seviyenin altına düşürmemiz çok da zor olmayacaktır. Eğer 65 yaş altını %60 seviyesinde aşılayabilirsek de salgın bu kıstasın altına düşecek kadar gerileyebilir; ama risk daha yüksek olur.

Salgının sonlanmasıyla ilgili en büyük problem, halkın bıkkınlığı ve yöneticilerin normale dönme arzuları dolayısıyla salgının gerçekten bitmesinden çok önce bitmiş gibi davranmaya başlamak. Eğer yeterince geniş bir popülasyon aşılanmadan bu yapılacak olursa ve maske ve sosyal mesafe gibi diğer önlemler alelacele kaldırılırsa, salgındaki en kötü zamanlara, hatta ondan da kötüsüne dönme riski her zaman var. Bu nedenle bu virüsle bu kadar aktif bir şekilde mücadele edebilecek silahlara sahipken erken pes etmek, yapabileceğimiz en büyük aptallık olacaktır ve daha uzun süreli sıkıntılara kapı aralayacaktır.

Tarihteki salgınların nasıl sonlandığı ile ilgili olarak bu yazımızı okumanızı öneririz.