Primatlar (Primates)

Primatlar, içinde insanın ve bütün yakın akrabalarının bulunduğu geniş bir memeli takımıdır. Primatlar, lemurları ve lorisidleri içeren ıslak burunlu maymunlar (strepsirhinler) ile, içerisinde insan gibi kuyruksuz maymunlar da olmak üzere bütün maymunları bulunduran simiyenlerle birlikte tarsiyerleri de kapsayan kuru burunlu maymunlardan (haplorhinler) oluşan bir taksondur.

Primatlar, günümüzden 85-55 milyon yıl önce, kendilerinden daha küçük, karasal, büyük oranda kemirgen olan memelilerden evrimleşmişlerdir. İlk evrimleştikleri coğrafyaların tropik ormanlar olduğu düşünülmektedir ve gerçekten de primat karakteristiklerinin birçoğu, ıslak ve yoğun ağaçların olduğu biyocoğrafyalara uygundur: büyük beyinler, yüksek görme kabiliyeti, renkli görüş, geniş bir açıda hareket edebilen omuzlar, atik eller.

Primatlar, sadece 30 gram ağırlığındaki Madam Berthe'ün fare lemuru kadar küçük olabilecekleri gibi, 200 kilograma ulaşabilen doğu gorilleri kadar ağır ve büyük de olabilirler. Günümüzde yaşayan 376-524 farklı primat türü bilinmektedir (sayı, nasıl saydığınıza göre değişebilmektedir). Üstelik yeni primat türleri de keşfedilmeye devam edilmektedir: 2000'lerde 25 küsür, 2010'larda 36 adet, 2020'lerdeyse şimdiden 3 primat türü keşfedilmiştir.

Ayırt Edici Özellikler

Beyinlerini üretim aracı olarak kullanabilme ve bipedalizm (kimisi sürekli, kimisi geçicidir) ile karakterize edilirler. Dik, yarı dik veya dört ayak üzerinde hareket ederler. Primatlarda yassılaşmış tırnak ile birlikte el ve ayakta beş parmak vardır. Primat takımında parmaklar oynar ve hareketlidir. Eski ve Yeni Dünya maymunlarında el ve ayak parmaklarının tamamı kavrama hareketine katılırken insanın sadece elleri bu işlevi yerine getirmiştir. Başparmakları diğer parmaklarla karşılaşabilen primatlar objeleri sadece elleriyle değil, kavrama özelliğine sahip ayaklarıyla da tutabilirler. Bu sayede alet kullanmakta oldukça başarılıdırlar. Ayrıca Yeni Dünya maymunlarında kuyruk, 5. bir el gibi işlev görür. Bu kavrama özelliği bulunan kuyruğa prehensile denir.

Primatları diğer canlılardan ayıran; ancak kendi içlerinde ortak olarak barındırdıkları çok sayıda özellik tanımlanmıştır. Bunları iyi ve kötü yönleri ile karışık listeleyecek olursak:

• Pençe yerine yassı tırnaklarının oluşu, 
• El ve ayaklardaki kavrayıcı özellik, 
• Dik durmaya doğru bir eğilim, 
• Dişler ve diyette genelleşmiş diş yapısı ve diş dizilimi, 
• Omnivor (hem etçil hem otçul) bir diyet yapısı,
• Duyular, beyin ve davranışlar açısından koklama merkezinin zayıflamasıyla birlikte koku alma duyusu ve burun yapısındaki gerileme, 
• Beynin büyümesi ve prefrontal korteks kompleksliği, 
• Gebelik sürecinin uzaması,
• Apandisin (appendix) ve 20'lik dişlerin fonksiyon kaybetmesi,
• Bel ağrılarına zemin hazırlayan bir omurga eğriliği,
• Ürik asit birikimi sonucu oluşan gut hastalığı (Diğer birçok memelide ürikaz adı verilen bir enzim bulunur. Bu enzim, ürik asidi, allantoid'e dönüştürür ve rahatça dışarı atılır),
• Dik durmaktan ötürü sinüslerde boşaltma zorluğu,
• Sentezlenemeyen C vitamini,
• Bipedalizm bedeli olarak daralan dişi pelvisleri sonucu erken ve zor doğum, dolayısıyla aşkın evrimi.

Evrimsel Tarih ve Taksonomi

Temel olarak içerisinde maymunları (simiyenleri) ve ön maymunları (prosimiyenleri) barındıran, taksonomik bir takımdır. Temel olarak Haplorhini ve Strepsirrhini olmak üzere iki büyük dala ayrılır. İnsan (Homo sapiens), Primatlar takımından bir memeli hayvan türüdür. Ön maymunlar içerisinde lemurlar, lorisler ve benzerleri, adapiformlar bulunur. Maymunlar içerisinde ise kuyruksuz maymunlar (insan, goril, orangutan, şempanze, gibon ve siyamanglar) ile kuyruklu maymunlar (tersiyerler, Eski Dünya maymunları ve Yeni Dünya maymunları) bulunur. Evrim sürecinde birçok hayvan taban üzerinde yürüyen bir atadan parmakları üzerinde yürüyen bir şekle evrimleşirken topuk yukarı doğru kaymış, parmak sayısı da kaynaşarak azalırken insan türünün de içinde bulunduğu primat takımında bu özellik değişmemiştir.

Memeliler, yaklaşık 275 milyon yıl önce yaşamış sürüngen benzeri memeliler olan therapsid atalarından köken almışlardır. Memelilerin evrimini konu aldığımız makalemize buradan ulaşabilirsiniz. Primatlar ise Geç Kretase Devri'nin sonlarına doğru diğer iri non-avian dinozorların yok olması ile türleşen kemirgen benzeri proto-primat (ön-primat) canlı grubundan köken almışlardır. Bilinen en eski proto-primat fosillerinden biri olan Purgatorius'u incelediğimiz yazımıza buradan ulaşabilirsiniz. Modern insan olarak bilinen Homo sapiens, tek insan türü değildir. Geçtiğimiz zaman dilimleri içerisinde birçok farklı insan türü var olmuştur. Ancak şu an hayatta olan tek Homo cinsidir.

Ekolojik Dağılım ve Habitat

İnsan dışındaki primatlar genel olarak tropikal ve yarı tropikal iklim özellikleri gösteren alanlarda yaşarlar. İnsanlar ise üretimleri sayesinde her koşulda hayatta kalabilir. Bazı türler sadece soğuk iklime uyum sağlamışken diğer tüm primatlar her iklim şartına uyum göstermiştir. Primatlar yaşadıkları ortamlara uyum sağlarken kendilerine özgü yaşam stratejileri ve davranış kalıplarını da geliştirmişlerdir.

Davranış ve Etoloji

Neredeyse her zaman sosyal yaşayan hayvanlardan biridirler. Sürüler ve gruplar halinda bulunurlar. Dişilerin ve erkeklerin gruptaki sayısına ve dağılımına bağlı olarak çeşitli isimlendirmeler yapılır. Alet kullanma, üretim yapma, kültürel ritüeller gerçekleştirme, problem çözme gibi kompleks bilişsel yetenekleri vardır.

Diyet ve Metabolizma

Meyve, çiçek, bitki tohumları, ağaç kabukları, dallar, bitki kökleri, böcekler ve diğer hayvanlarla beslenirler. Daha çok enerji ve besleyici değeri yüksek olan besinler tercih edilir. İnsan gibi primat türleri Dünya'nın her yanındaki neredeyse birçok bitki, mantar ve hayvan türü ile beslenebilir.

İnsanlarla Etkileşim ve Kültürel Referanslar

İnsan etkisi sebebi ile birçok primat türünün evleri olan ağaçlar yok edilmiştir. Şempanze ve Yeni Dünya maymunları gibi üyeler astronomi ve tıp alanındaki deneyelerde kullanılmıştır. Hatta eğlence amaçlı tutsak olarak yaşatıldıkları bile bilinir. Öte yandan insan gibi primat türleri kendi aralarında tarihsel açıdan son derece fazla sayıda savaşlara ve soykırımlara sebebiyet vermişlerdir.

Etimoloji

18. Yüzyıl'da ilk kez Carl Linnaeus tarafından anatomik yapı, davranış örüntüleri ve homolojik karakterlerine bakılarak tanımlanan bir takımdır. Memeliler sınıfının en zeki canlıları olarak bilinirler ve bu sebeple takımın ismi "primer", yani "öncül, birincil" anlamına gelen sözcükten türetilmiştir.