Maskeli Yüz Safsatası: Hatalı İkameler, Argümanları Nasıl Çarpıtıyor?

Dünyadaki belli bir şey, aynı anda birkaç farklı özel isimle anılıyor veya aynı anda birkaç farklı şekilde betimleniyor olabilir. Ancak bazı durumlar vardır ki o şeye belli bir şekilde hitap etmek, kullandığımız isim doğru olsa bile, yanlış sayılır. Bu durumlar bizi maskeli yüz safsatası olarak bilinen mantık hatasına götürür.

"Peter Parker" ifadesi ile "Örümcek Adam" ifadesinin dünyada gönderme yaptığı kişi, aynı kişidir. Ama bu kişiye aynı anda hem "Peter Parker" hem "Örümcek Adam" diye hitap etmenin uygun olmadığı, bu isimlerden sadece birini kullanmanın mantıksal olarak daha uygun olduğu durumlar vardır.

Örneğin, çoğu insan Örümcek Adam maskesinin ardında kimin olduğunu bilmez ve onu sadece "Örümcek Adam" diye tanır. Bu insanlara New York’u kimin kurtardığı sorulacak olsa, "Örümcek Adam" diye yanıt verirler. Ancak bu yanıta bakarak ve Örümcek Adam ile Peter Parker’ın aynı kişi olduğunu da öne sürerek, "İnsanlar New York’u kurtaran kişinin Örümcek Adam olduğunu biliyor, dolayısıyla New York’u kurtaran kişinin Peter Parker olduğunu da biliyorlar." sonucuna varamayız.

Maskeli yüz hatası, bir tartışma sırasında kullanıldığında zaman zaman gözden kaçabilir ama aslında oldukça önemlidir. Haliyle, onun hakkında bilgi sahibi olmak da önemlidir.

Maskeli Yüz Hatası Nedir, Nasıl İşler?

Maskeli yüz hatasının ne olduğuna bakmadan önce, "yönelim" ve "kaplam" kavramları arasındaki farkı incelemek yararlı olacaktır:

• Yönelim, bir ifadenin tek bir şeye veya belli bir grup şeye gönderimde bulunmasına denir. Örneğin, "Kızıl Gezegen" teriminin ifade etmek üzere yöneldiği varlık, Mars'tır.
• Bir ifadenin göndermede bulunduğu tek bir şey veya belli bir grup şey, o ifadenin kaplamını oluşturur. Örneğin, "Kızıl Gezegen" ifadesinin işaret ettiği terimin kaplamı Mars’tır.

Aynı anda tek bir varlığa yöneltilen birden fazla ifade olabilir ve bu gibi durumlarda o varlık, aynı anda birkaç farklı ifadenin kaplamını oluşturmuş olur. Örneğin, Venüs olarak bildiğimiz gezegene gönderimde bulunurken "Venüs", "Sabah Yıldızı" veya "Akşam Yıldızı" ifadelerini kullanmak mümkündür.

Wikimedia Commons

Eğer bir isim ile o ismin gönderimde bulunduğu şey arasındaki ilişki incelenirken olaya sadece kaplam boyutunda bakılıyorsa, o şeyin isimleri arasında geçiş yapılabilir, bir isim bir diğer ismin yerine rahatça geçirilebilir. Örneğin, aşağıdaki örnek, kaplam boyutunda incelendiğinde herhangi bir sorun doğurmaz:

• Birinci öncül: Bruce Wayne, Batman'dir.
• İkinci öncül: Batman, Gotham'ı kurtardı.
• Sonuç: Bruce Wayne, Gotham'ı kurtardı.

Bu örnekte herhangi bir sorun çıkmamasının sebebi, ortada belli bir eylemin olması ve bizim, bu eylemi gerçekleştiren varlığın kendisi ile ilgileniyor olmamızdır.

Ancak olay yönelim boyutuna taşındığında, sadece eylemi gerçekleştiren varlığın kendisi değil, bizim bu varlığı nasıl ifade ettiğimiz, başka bir deyişle, ona ne şekilde yöneldiğimiz de önem taşımaya başlar.

Bu gibi durumlarda, ortada bir eylem varsa sadece bu eylemi gerçekleştiren varlığın kendisi değil, insanların bu varlık hakkında ne bildiği de göz önünde tutulmalıdır. Aksi takdirde, kendimizi mantıksal açıdan doğru olmayan şu gibi durumların içinde bulabiliriz:

• Birinci öncül: Gotham halkı, şehri kurtaran kişinin Batman olduğunu biliyor.
• İkinci öncül: Bruce Wayne, Batman'dir.
• Sonuç: Gotham halkı, şehri kurtaran kişinin Bruce Wayne olduğunu biliyor.

Burada olaya yönelim boyutunda yaklaşıldığı için, Bruce Wayne ismi ile Batman isminin aynı kişiye gönderimde bulunuyor olmasının herhangi bir önemi kalmaz. Çünkü Bruce Wayne'i tanıyan birinin Batman'i; Batman'i tanıyan birinin de Bruce Wayne'i tanıyacağı varsayımında bulunamayız.

Dolayısıyla, aynı kaplama gönderimde bulunan farklı isimler arasında geçiş yapmanın mantıksal olarak hatalı olduğu durumlar vardır ve bu durumlar maskeli yüz hatası olarak bilinir. Bu gibi durumların temelinde yatan mantıksal zemin hatalı olduğu için, maskeli yüz hatası formel mantık hataları çatısı altında incelenir.

Unsplash

Maskeli yüz hatası ile yakından alakalı olan bir kavram, Leibniz İlkesi olarak da bilinen, ayırt edilemeyenlerin özdeşliği ilkesidir. Bu ilke uyarınca, birbiriyle aynı özelliklere sahip iki şeyin, birbirine özdeş olduğu kabul edilir. Ancak insanların belli bir şey hakkında sahip oldukları bilgiler, düşünceler veya o şey hakkında söyledikleri şeyler, o şeyin içsel bir özelliği olmayabilir. Dolayısıyla, birbirleriyle özdeş olsalar dahi bu iki şeyi birbirinin yerine koymanın mümkün olmadığı durumlar olabilir.

Örneğin, Batman isminin gönderimde bulunduğu varlık ile Bruce Wayne isminin gönderimde bulunduğu varlık, aynı özellikleri paylaşır ve bundan ötürü birbiriyle özdeştir. Ama bu, insanların Batman isminden anladıkları şeyler ile Bruce Wayne isminden anladıkları şeylerin de birbiriyle özdeş olacağı anlamına gelmez.

Bu yüzden, birine "İnsanlar, Batman'in Batman olduğunu biliyor." dendiğinde, o kişiye aslında gözardı edilebilir bir bilgi verilmiş olur. "İnsanlar, Bruce Wayne'in Batman olduğunu biliyor." ifadesi içinse aynı şey söylenemez.

Maskeli Yüz Hatası İçin Kullanılan Bazı Alternatif İsimler

Maskeli yüz hatası ile kastedilen şey için literatürde daha farklı terimlerin de kullanıldığı görülebilir. Bunlardan öne çıkan bazıları şu şekildedir:

• Özdeşlerin, kurallara aykırı şekilde birbiri yerine konması: Maskeli yüz hatası, birbiriyle özdeş olan iki veya daha fazla şeyin uygunsuz bir şekilde birbiri yerine konması sonucunda ortaya çıktığı için, bu durum bu terimle de bilinir.
• Epistemik hata: Maskeli yüz hatasında, insanların belli bir varlık hakkında ne bildiği gözetildiği ve böylece epistemoloji alanına girildiği için, bu terim de kullanılmaktadır.
• Yönelim hatası: Maskeli yüz hatası, kullanılan ifadelerin yönelim boyutu yok sayılıp, sadece kaplam boyutu esas alındığında ve aynı kaplama gönderimde bulunan iki isim arasında uygunsuz bir şekilde geçiş yapıldığında ortaya çıkar. Dolayısıyla bu durum yönelim hatası olarak da bilinir.

Maskeli Yüz Hatası Örnekleri

Maskeli yüz hatası için verilen en klasik örneklerden biri aşağıdaki gibidir:

• Birinci öncül: Babamın kim olduğunu biliyorum.
• İkinci öncül: Yüzü maskeli adamın kim olduğunu bilmiyorum.
• Sonuç: Dolayısıyla, maskeli adam, babam değildir.

Bu argüman, şöyle bir varsayıma dayanıyor: Eğer maskesi yüzünden yüzünü göremediğim adam, babam olsaydı, bu ikisi birbirine özdeş olur ve aynı özellikleri paylaşırlardı. Dolayısıyla, babamı tanıdığım için, yüzü maskeli olan adamı da tanıyor olurdum.

Ancak bu, hatalı bir argümandır çünkü sadece bu iki öncüle dayanıp, o maskenin arkasındaki kişinin babam olmadığı sonucuna varamam. Ayrıca, yüzü maskeli adamla babamın aynı kişiler olduğu ortaya çıksa bile, biri hakkında bildiğim bir şeyi öbürü hakkında bilmiyor olabilirim.

Maskeli yüz hatasına, birinin herhangi bir varlık hakkında sahip olduğu bilgileri, başka bir deyişle, o kişinin söz konusu varlığa dair takındığı önermesel tutumu değerlendirmeye başladığımızda rastlarız. Önermesel tutum, o kişinin o varlığa karşı duyduğu inançları, umutları, arzuları, korkuları ve daha farklı halleri kapsayabilir.

Maskeli yüz hatasına daha farklı durumlarda, örneğin birinden alıntı yapmaya çalıştığımızda da rastlamak mümkündür:

• Birinci öncül: Alex, Örümcek Adam'ın bir süper kahraman olduğunu söylüyor.
• İkinci öncül: Peter Parker, Örümcek Adam’dır.
• Sonuç: Alex, Peter Parker’ın bir süper kahraman olduğunu söylüyor.

Bu akıl yürütme örneğinde, bir önceki örnekte yapılan hatanın aynısı yapılmıştır. Ama ilk örnekte söz konusu olan şey birinin hangi bilgilere sahip olduğuyken, ikinci örnekte söz konusu olan şey birinin kullandığı ifadelerdir.

Açmak gerekirse, ikinci örnekteki argümanın dayandığı varsayım şudur: Örümcek Adam isminin gönderimde bulunduğu varlık ile Peter Parker isminin gönderimde bulunduğu varlık, birbirine özdeştir, dolayısıyla bu ifadelerden birini kullanan biri, aslında öbür ifadeyi de kullanmış olur.

Bu örnekler üstünden gidildiğinde maskeli yüz hatasının neden bir hata olduğu açık bir şekilde fark edilebiliyor. Ama bu hatayı tartışma anında tanımak, çok daha zor olabilir.

Agora Bilim Pazarı

Evrim Ağacı Kahvesi v2: "Insomnia Omni Roast" (The Coffee Belt, 250-1000 gr.)

Evrim Ağacı ve Kahve Ambarı işbirliğinin ikinci meyvesi olan “Insomnia Omni Roast” nihayet sizlerle!

Evolution Blend‘e gönderdiğiniz olağanüstü geri bildirimler bize ilham oldu ve oradan edindiğimiz deneyim ve talepleriniz üzerine Insomnia’yı yarattık. Mesela Evolution Blend filtre kahve olarak harikaydı ama espressoda birazcık zorlanıyordu (sizden gelen bir geri bildirim de bu yöndeydi); Insomnia’yı hem filtre hem espressoya uygun şekilde hazırladık. Bu, yaptığımız dokunuşlardan sadece biri!

Evolution Blend‘de ne demiştik? “Merak bilimin motoruysa, kahve de yakıtıdır.” Insomnia, bunu bir adım öteye götürecek!

Tabii ki burada kahve bahane, onu unutmamak lazım: Başka yerlerden almak yerine, Agora Bilim Pazarı veya KahveAmbari.com üzerinden alacağınız kahvelerle Evrim Ağacı’nın bilim iletişim çalışmalarına direkt olarak katkı sağlamış olacaksınız. Leziz bir kahve de işin cabası olacak. 😉

Her ürün, size özel olarak hazırlanmakta ve tercihinize göre siparişiniz üzerine işlenmektedir. Kahvemiz, 3 ayrı orijinden derlenmiş olup, %100 Arabica’dır. Reçetesi, Nazmi Karabulut tarafından Evrim Ağacı’na özel olarak geliştirilmiştir ve gizli tutulmaktadır.

Umuyoruz ağzınızın tadına uygun bir ürün çıkarabilmişizdir. Afiyet olsun!

Kargo Bilgileri ve Ambalaj Detayları:

• 250 gr ve 500 gr ürünlerde kargo ücreti alıcıya aittir.
• 1000 gr ürünlerde ise kargo ücretsizdir.
• 250 gram, 500 gram ve 1000 gram olarak alınan tüm ürünler, flatbottom+valfli ve zipli ambalajlarda gönderilecektir.
• Satın alınan miktar ne olursa olsun, ürünler tek bir paket halinde kargoya verilecektir.

Devamını Göster

₺249.90

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Ayrıca, bu hata karşımıza yalnız değil, akranlarıyla birlikte çıkıyor olabilir. Tartışma sırasında maskeli yüz hatasına düşen insanlar, bunu yaparken pozisyonlarını daha da güçlendirmek için daha farklı mantık hatalarına da başvuruyor olabilirler. Mesela, bir yandan maskeli yüz hatasını işlerken, bir yandan da korkuluk safsatasına başvurup karşısındakinin argümanını çarpıtabilirler.

Pixabay

Örneğin, biri belli bir olayı sadece tek bir açıdan destekleyip, olayın diğer açılarından tamamen bihaber olabilir. Ama bu iki mantık hatasını işleyen birisi, karşısındaki kişi sanki o bihaber olduğu şeyleri de destekliyormuş gibi bir algı oluşturabilir. Bir örnek üstünden anlatmak gerekirse:

• Ayşe: Devletin, eğitim bütçesinde kesintiye gitme planını destekliyorum.
• Ali: Yani diyorsun ki sen, binlerce öğretmeni işinden edecek planı destekliyorsun.

Ali, burada kaplam boyutunda gerçekten haklı olabilir. Başka bir deyişle, devletin eğitim bütçesinde kesintiye gitmekle sonuçlanacak planı, binlerce öğretmeni işinden edecek plan ile birebir aynı plan olabilir. Ama Ayşe'nin desteklediği şey, binlerce öğretmenin işinden olması değil, eğitim bütçesinde kesintiye gidilmesidir. Ali ise uygunsuz olmasına rağmen sanki bu ifadeler birbiriyle özdeşmiş gibi davranmaktadır.

Belli bir varlığın sahip olduğu özellikler ile insanların o şeye dair sahip oldukları bilgiler arasında farklılıklar olabilir. Bu iki şeyin ayrımına varmak önemlidir çünkü aksi takdirde, Ayşe'nin aslında desteklemediği, hatta belki de haberinin dahi olmadığı bir şeyi desteklediği izlenimine kapılabiliriz.

Ali, Ayşe’ye aşağıdaki gibi bir yanıt verseydi hem maskeli yüz hem de korkuluk hatalarından kaçınmış olur, Ayşe’nin argümanına daha uygun bir karşılık vermiş olurdu:

• Ayşe: Devletin, eğitim bütçesinde kesintiye gitme planını destekliyorum.
• Ali: Ama bu plan, binlerce öğretmenin işsiz kalmasıyla sonuçlanacağı için sorun teşkil ediyor.

Maskeli Yüz Hatasına Nasıl Karşılık Verilir?

Eğer bir tartışma sırasında karşınızdaki kişi maskeli yüz hatasını işliyorsa, yapılabilecek en iyi şeylerden biri o kişiye bunun mantıksal açıdan neden hatalı olduğunu anlatmaya çalışmaktır. Bu kişi, iki farklı ifade arasında ayrım yapılması gerekiyor ama bu ifadeler arasında sanki böyle bir ayrım yokmuş gibi geçiş yapıyorsa, ona bunun hangi açıdan bir mantık hatası olarak sayıldığını gösterebilirsiniz.

Bu, maskeli yüz hatasına başvuran insanlara karşı verilebilecek en azından kağıt üstündeki en iyi karşılıklardan biridir. Ama iş, pratiğe geldiğinde, bazı zorluklarla karşılaşabilirsiniz.

Unsplash

Öncelikle, insanlar bu durumun farkına varmakta zorlanabilir, dolayısıyla onlara bir açıklama yaptığınızda size itiraz edebilirler. Bunun yanı sıra, karşınızdaki kişi size tartışma sırasında bir şey söylediğinde, o şeyin mantıksal açıdan hatalı olup olmadığına çok fazla odaklanmak, o kişinin size aslında anlatmaya çalıştığı şeyi gözden kaçırmanıza yol açabilir ki bu da bazı zorluklar doğurabilir. İşin mantıksal kısmına çok fazla odaklanmak, sizin açınızdan da risklidir çünkü bu gibi durumlarda karşınızdakine onların söylediği şeylere genel olarak üstü kapalı da olsa katıldığınız izlenimini verebilirsiniz.

Bu yüzden, karşınızdaki kişi maskeli yüz hatasına düşmüşse ve ona bu durumu anlatmaya çalışıyorsanız, bunu olabildiğince basit ve karşıdaki kişinin anlayabileceği bir şekilde yapmaya çalışmak veya varsayımlarını nelere dayandırdığını sorgulamak faydalı olabilir. Bunun ardından, karşınızdaki kişinin ana argümanına karşılık vermeye başlayabilirsiniz. Aşağıdaki örnek diyalogda da görülebileceği üzere, bu sayede karşınızdaki kişinin, size verdiği yanıtı yeniden gözden geçirmesini sağlayabilir ve tartışmayı ilerletebilirsiniz:

• Ayşe: Devletin, eğitim bütçesinde kesintiye gitme planını destekliyorum.
• Ali: Yani diyorsun ki sen, binlerce öğretmeni işinden edecek planı destekliyorsun.
• Ayşe: Benim söylediğim şey kesinlikle bu değil. Böyle bir şey dediğimi nerede duydun?
• Ali: E, belki sen öyle düşünmüyorsundur ama devletin eğitim bütçesinde kesintiye gitme planının sonu bu olacak.
• Ayşe: Bu söylediğine katılmıyorum. Bu planda asıl öngörülen şey…

Maskeli Yüz Hatasına Düşmekten Nasıl Kaçarız?

Unutmamak gerekir ki bazen kendimiz de maskeli yüz hatasına düşebiliriz. Bu hataya düşmüşsek, birbiriyle aynı varlığa gönderimde bulunan ama aslında herhangi bir sebepten ötürü birbiri yerine konmaması gereken iki farklı ifadeyi birbiri yerine koymuşuz demektir.

Böyle bir hataya düşmemek için akıl yürütürken izlediğimiz adımları gözden geçirmeyi deneyebiliriz. Maskeli yüz hatasına genelde insanların bir konu hakkında ne bildikleri, ne hissettikleri, ne söyledikleri tartışılırken düşülür. Biz de özellikle bu gibi durumlarda dikkatli hareket etmeliyiz.

Özellikle ve özellikle, karşımızdaki kişi bize herhangi bir konuyla ilgili bir görüşünü aktarmış ve biz bu konu hakkında tartışıyorsak, o kişinin bize bu görüşü aktarırken kullandığı ifadelere sadık kalmalı, bu görüşü kendi yorumlarımız doğrultusunda daha farklı şeylerle aynı kefeye koymamalıyız.

Bunu örneklendirmek gerekirse, birbiriyle birebir aynı şeye karşılık gelen A ve B şeklinde iki farklı ifade olduğunu varsayalım. Karşımızdaki kişi bize A’yı desteklediğini söylemişse, ona B’yi desteklediğini söylemiş gibi karşılık vermemeliyiz. Bunun yerine o kişinin A’yı desteklediğini kabul edip, A’yı desteklemenin sonunun B’yi desteklemeye çıktığını göstermeye çalışmalıyız.

Bu şekilde hareket ederek hem karşımızdaki kişinin bizden soğumasını engelleyebilir hem de bir mantık hatası yapmamış oluruz.

Özet ve Sonuç

• Görünüşte birbirinden farklı olan ama birbiriyle birebir aynı varlığa karşılık gelen bazı isimler, betimlemeler vardır. Bu isimlerin birbiri yerine geçmesinin mantıksal açıdan uygun olmadığı bazı durumlar vardır. Bu durumların yok sayılması, maskeli yüz hatası olarak bilinen mantık hatasına yol açar.
• Örneğin, Örümcek Adam'ın Peter Parker olduğu ve insanların, New York'u kurtaran kişinin Örümcek Adam olduğunu bildiği bilgilerine dayanarak, insanların New York’u kurtaran kişinin Peter Parker olduğunu da bildiği varsayımında bulunan biri, maskeli yüz hatasına düşmüş olur.
• Bu hatayı günlük hayatımızdaki tartışmalarda da görürüz. Bu hataya düşen biri, karşısındaki kişi bir şeye sıcak baktığını söylediği zaman, o kişinin belki de haberinin dahi olmadığı bir şeye de sıcak baktığı varsayımında bulunuyor olabilir.
• Bu gibi durumlarda karşımızdaki kişiye ortada bir mantık hatası olduğunu açıklamayı deneyebilir, bu kişilerden bu varsayımı neye dayanarak desteklediklerini açıklamalarını isteyebiliriz.
• Bu hataya kendimiz düşmemek için, tartışma sırasında akıl yürütürken hangi adımları izlediğimizi gözden geçirebilir, özellikle bir bilgi dağarcığının, kişisel duyguların ve ifadelerin konu olduğu tartışmalarda daha dikkatli hareket edebilir, bunlara ek olarak karşımızdaki kişinin argümanlarını kendimizce yeniden yorumlamaktansa, onların bu argümanları sunarken kullandığı ifadelere sadık kalabiliriz.