Mantık Hatası Nedir? Mantık Safsataları Neden Önemlidir?

"Mantık hatası" kalıbı, tıpkı "teori" sözcüğü gibi günümüzde, günlük dilde farklı, bilimde ve felsefede ise farklı anlamlarda kullanılan bir kalıptır. Günlük yaşantımızda genellikle anlayamadığımız ya da anlayamayacağımız kadar karmaşık olan olaylar için “Bu işte bir mantık hatası var.” deriz. Ancak bilim dünyasında mantık hataları, günlük dildeki kullanımı kapsamakla birlikte, burada göreceğiniz gibi çok daha geniş bir alanı içine almaktadır.

Mantık Hatası (İng: "Logical Fallacy"), isimden de anlaşılabileceği gibi, temel olarak, mantıklandırma sürecinde yapılan her türlü hata anlamına gelmektedir. Ancak mantık hataları, olgusal (gerçeksel) hatalardan (İng: factual error) farklıdır. Örnekleyelim:

• Su, tanımı bilimsel olarak belirlenmiş “normal şartlar altında” 600 santigrat derecede kaynar.

Bu önerme (ifade), bir mantık hatası içermez; olgusal hata içerir. Normal şartlar altında (1 atmosfer basınç, 25 santigrat derece ortam sıcaklığı altında) su, santigrat bazında derecelendirilmiş bir ölçeğe göre 600 birim değil, 100 birim sıcaklıkta kaynamaya başlar.

Mantık hatalarını önceki kısımlarda izah ettiğimiz terimler çerçevesinde tanımlamamız da mümkündür: Tümdengelimsel (formel) mantık hataları, ulaştıkları sonuçlar için belirlenen öncüllerin sonuç için yeterli derecede destek içermediği argümanlara denmektedir. Birkaç örnek verelim:

1. Öncül-1: Bir bilim insanı, bilim hakkında bir yorum yapıyorsa bu doğrudur.
2. Öncül-2: Albert Einstein, Kuantum Mekaniği'nin deterministik (öngörülebilir) olduğunu belirtmektedir.
3. Sonuç: Dolayısıyla Kuantum Mekaniği deterministiktir.

İlk bakışta bazılarınıza doğru gibi gelebilecek bu mantıklandırma (sonuçta Albert Einstein söylüyorsa, yanlış olma ihtimali var mıdır? Cevap: Evet!), temelde, ilerleyen kısımlarda değineceğimiz Otoriteye Başvurma (İng:"Appeal To Authority") olarak tanımlayacağımız bir mantık hatası içermektedir. Örneğin bu durumda, Öncül-1 her koşulda doğru olmak zorunda olmadığı için, sonuç da hatalı olmaktadır. Bu, tümdengelimsel (formel) mantık safsatasına bir örnektir. Ancak dikkat etmekte fayda var! Tümdengelimsel mantık safsatalarında öncüllerin hepsi doğru olsa da, çıkarım (sonuç) hatalı olabilir. Bir örnek verelim:

1. Öncül-1: Elon Musk, Microsoft’a sahip olursa zengin olurdu.
2. Öncül-2: Elon Musk zengindir.
3. Sonuç: Elon Musk, Microsoft'a sahiptir.

Görülebileceği gibi, bu durumda verilen her iki öncül de doğrudur. Ancak bu iki öncülden yola çıkarak sonuca kesin olarak varılamaz; çünkü Elon Musk’ın zenginliğinin nedeni Microsoft’a sahip olması olmak zorunda değildir (ki Elon Musk, eğer bu bölüm yazıldıktan sonra bir "çılgınlık" olmazsa, Microsoft’a sahip değildir). Bu mantık safsatasını ilerde Ardılları Olumlama ya da bir diğer adıyla Ters Hata olarak tanımlayacağız. Bu, tümdengelimsel mantık hatasıdır; çünkü öncüller sonucu garanti etmemektedir. Alışmak için, bir örnek daha verelim. Bu defa, tıp dünyasından:

1. Öncül-1: Eğer kanser olursam, kilo kaybederim.
2. Öncül-2: 95 kilodan 75 kiloya düştüm.
3. Sonuç: Kanserim.

Bu örnek de formel mantık hatalarına bir örnektir. Yine, varılan sonuç ifadesi, öncüller tarafından desteklenmemektedir. Öncüllerin her ikisi de doğrudur. Ancak kanserin tek bir belirtisi olmadığı gibi, tek bir belirtiden yola çıkarak kanser olduğunuz sonucuna varmak mümkün değildir. Ne yazık ki birçok hasta, kendi kendine teşhis koymaya meraklı olduğu için (özellikle de internetin bunu aşırı erişilebilir hale getirmiş olmasından ötürü), hatalı yargılara varmaktadırlar. Bu, mantık hatalarının en yaygın örneklerindendir. Bir başka örnek verelim, bu defa Evrim Ağacı’nın ilgi alanıyla alakalı olsun ve bir diyalog içerisine gömelim:

• Ali: Evrim, Tanrı’nın var olduğu fikrine karşıdır. Sen de evrimi kabul ediyorsun, öyle değil mi? E öyleyse nasıl bir Tanrı’ya inanabilirsin ki?
• Başak: Bu söylediğin bir mantık hatasıdır. Çünkü evrimsel biyoloji, kendi başına tanrılar veya dinler ile ilgili herhangi bir yargıya varmaz. Bunu yapan, insanların kendisidir. Bir insan evrimi kabul edip, bir yaratıcıya da inanabilir.

Burada evrim-yaratılış ve teizm-ateizm tartışmalarının tüm boyutlarına değinemeyeceğiz; yeterince yerimiz yok. Ancak Başak’ın tespiti, salt olarak mantık safsataları perspektifinden doğrudur. Ali’nin birinci öncülü olan “Evrim, Tanrı fikrine karşıdır.” öncülü hatalı bir öncüldür; zira canlı popülasyonlarının nesiller içerisindeki gen ve özellik dağılımlarının değişimi olan evrimin Tanrı’nın varlığı ile doğrudan bir alakası yoktur. Elbette kişiler, kendi hayat felsefelerine bilimin veya bilim karşıtlığının çeşitli boyutlarını katabilmektedirler. Ancak öznel bir argümanı yalın bir bilimsel gerçek üzerine inşa etmek ve bundan yola çıkarak Aceleci Genelleme olarak tanımlayacağımız safsataya düşmek, hata olacaktır.

Çoğu durumda olgusal hatalar ile mantık safsatalarını ayırt etmek, tartışmayı hızlıca bitirmeyi mümkün kılacaktır. Çünkü genelleme yapan bir argümana aykırı bir örnek bulmak veya genel bir istatistiki veriye sahip olmak, oldukça etkili bir çürütme imkânı verecektir. Az önceki örneğimizi tekrar ele alalım:

• Ali: Evrimi kabul eden herkes ateisttir.
• Işın: Bu doğru değil. Amcam evrimi kabul ediyor ama ateist değil.

Ali’nin argümanı mantık safsatası değildir. Apaçık yanlıştır. “Herkes” kavramı bir yana, sadece işin uzmanı olan evrimsel biyologlara odaklanacak olsak bile, yapılan araştırmalar evrimsel biyologların %48 civarının kendini “ateist” olarak tanımlamadığını göstermektedir. Dolayısıyla Ali’nin bu hatasını göstermek, normalde tartışmayı bitirmelidir. Ancak daha önceden anlattığımız münazara kültüründen yoksun olan toplumlarda, bu tip gerçeklerin ortaya konması, ne yazık ki sağlıklı tartışmalardan ziyade “Sen şunu dedin. Ben bunu demedim ki!” gibi kavgalara dönüşmektedir.

Şimdi, yazı dizimizin ilerleyen bölümlerinde, bazı yaygın mantık safsatalarını inceleyerek, bu tür mantık hatalarına karşı direnç kazanalım.

doi: 10.47023/ea.bilim.218