İsviçre Peynir Modeli Nedir? COVID-19 Pandemisi Hakkında Bize Neler Öğretebilir?

İsviçre Peyniri Modeli, risk analizinde, riske karşı alınan yöntemlerin kusursuz olmadığı, dolayısıyla risk unsurunu en aza indirmek için birden fazla önleme başvurulması gerektiğini telkin eden bir risk yönetimi modelidir.

Burada yapılan analoji, İsviçre peynirinin meşhur delikli yapısıdır. İnsanların risk karşısında aldığı her önlem, bir dilim İsviçre peyniri gibidir. Eğer tek bir önlem alınırsa, bu peynirdeki deliklerden ötürü risk, peynir boyunca geçebilecek ve öteki tarafa ulaşabilecektir. Ancak üst üste birden fazla önlem alınırsa, bu arka arkaya çok sayıda İsveç peyniri dizmek gibidir. Risk unsuru, bazı deliklerden geçebilecek olsa bile, deliklerin büyüklüğü, sayısı ve konumunun her dilimde farklı olmasından ötürü bir noktada takılacaktır ve o risk unsuruna karşı alınan önlemin başarılı olma ihtimali daha yüksek olacaktır.

Örneğin ana görselde, COVID-19 pandemisinde alınabilecek bazı önlemler sıralanmaktadır. Bunların her birinin belli bir başarı/başarısızlık oranı vardır. Hiçbiri, tek başına salgını durdurmak için yeterli değildir. Yani hangisini tekil olarak virüslerin önüne koyacak olursanız olun, salgın bu deliklerden sızarak size ulaşabilecektir. Ancak sizinle virüsler arasındaki katman sayısı ne kadar çok olursa, virüslerin bu önlemlerden birinde takılıp kalma ihtimali çok daha yüksek olacaktır. Yine de Evren'deki her sistemin içsel olarak kusurlu doğası nedeniyle %100 başarıya ulaşmak imkânsız olabilir, ancak buna çok daha fazla yakınsamak mümkündür.

İsviçre Peyniri Modeli, aslen Manchester Üniversitesi'nden James T. Reason tarafından, alınan tüm önlemlere rağmen trafik kazalarının yaşanma nedeninin, alınan önlemlerin hiçbirinin kusursuz olmamasından kaynaklandığını izah etmek için 1990 yılında geliştirilmiştir.^[1] Ancak sonradan havacılık güvenliği, mühendislik, sağlık, acil servis organizasyonları, bilgisayar güvenliği ve genel olarak savunma sanayiinde yaygın olarak kullanım bulmuştur.

Pandemiyle Mücadelede Savunma Katmanları

Yukarıdaki görsel üzerinden gidecek olursak, COVID-19 ile mücadelede alınması gereken önlemler şöyle sıralanabilir:

Bireysel Sorumluluklar

Pandemi sırasında bazı önlemler yalnızca bireyler tarafından alınabilirler. Kimi durumda bireyleri önlem almaya zorlamak mümkün olsa da aslen kişilerin bu önlem mekanizmalarını anlayıp, kendi rızalarıyla bu önlemleri almaları daha verimli ve etkili olacaktır.

Maske Kullanımı

Maskeler, maskeyi takan kişinin saçtığı virüsleri tutarak ve etraftaki virüslerin maskeyi takan kişiye ulaşmasını engelleyerek koruyucu bir kalkan görevi görürler. Örneğin SARS-CoV-2 virüsü havada asılı kalan damlacıklarla bulaştığı için, maskeler bunların size ulaşmasını engelleyebilir. Maskelerin birçoğu düzgün kullanıldığı takdirde çok yüksek başarı oranına sahiptir; ancak bir virüsü durdurmak konusunda %100 başarılı değildir. Bu nedenle özellikle kapalı alanlarda, insanlarla temas edileceği durumlarda ve hastalık şüphesi olan hâllerde kullanılmalıdır; fakat tek başına yeterli olamayacağı hatırlanmalıdır. Maske kullanımıyla ilgili daha fazla bilgiyi buradan alabilirsiniz.

Hastayken Evde Kalmak

Aşıların geliştirilmesi ve maskenin kullanılması sayesinde COVID-19 pandemisinde coğrafi hareketliliği artırmak mümkün olmuş olsa da, özellikle de semptomlu hasta olan bireylerin yüksek virüs saçma oranlarından ötürü evde kalmaları büyük öneme sahiptir. Kendinizi halsiz hissettiğiniz, öksürdüğünüzü fark ettiğiniz, ateşiniz olan durumlarda evden çıkmamayı seçerek salgının yayılmasını yavaşlatabilirsiniz.

El Hijyeni ve Öksürük Kuralları

SARS-CoV-2 virüsünün yüzeylerde en azından birkaç saat boyunca kalabildiği bilinmektedir. Dolayısıyla hasta birinin öksürdüğü veya hapşırdığı bir yüzeye dokunduktan sonra, elinizi ağzınıza, burnunuza veya gözlerinize götürmeniz halinde virüs vücudunuza girebilir ve yayılabilir. Bu nedenle elinizi yüzünüzden uzak tutmak ve düzenli aralıklarla (özellikle de dışarıdan geldiğinizde) ellerinizi yıkamanız önemlidir.

Benzer şekilde virüsü saçan tarafta olmamak adına, öksürme ve hapşırma sırasında bir mendil kullanıp sonra bunu çöpe atmak veya mendiliniz yoksa dirseğinizin iç kısmına hapşırmanız ve ağzınız ile burnunuzu olabildiğince sıkı bir şekilde kapatmanız önemlidir.

Fiziksel Mesafe & Dış Mekan Etkinlikleri

Bir solunum virüsü olan SARS-CoV-2, havada sonsuza kadar ilerleyememektedir. Çoğu durumda 1.5 metre civarında büyük bir kısmı yere düşmektedir. Eğer kapalı ve iyi havalandırılmayan bir ortamdaysanız, bu mesafe daha uzun olabilir. Benzer şekilde, hasta birinin klima veya vantilatör önüne oturması halinde saçtığı virüsler hava yoluyla çok daha uzaklara erişebilir. Bu nedenle durumu iyi analiz ederek, insanlarla aranıza fiziksel mesafe koymak ve bir etkinliğe katılacağınız veya etkinlik düzenleyeceğiniz zaman mümkün olduğunca dış mekan etkinliklerini tercih etmek önemlidir. Fiziksel mesafenin önemini buradan okuyabilirsiniz.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Toplumsal & Bireysel Sorumluluklar

Bazı önlemlerin bireyler tarafından alınması zordur, imkânsızdır veya sadece bireyler tarafından alınması yeterli değildir. Bu durumda toplumsal sorumluluk kavramı ortaya çıkar.

Gerçeğe Dayalı Bilim İletişimi

Akademik literatür ile halk arasındaki köprü; empatik, gerçeğe-dayalı ve kültürel sorumluluklardan haberdar bir şekilde kurulmalıdır. Konu hakkında deneyimi ve uzmanlığı olmayan kişiler, bilim iletişimi rolüne soyunmamalıdır. Taraflar, akademik olarak anlamadıkları konular hakkında yorum yapmamalı, halka yanlış bilgi vermediklerinden emin olmalıdırlar. Kulaktan dolma ve doğrulanmamış bilgiler halk arasında yayılmamalıdır. Bilgilendirme yapılırken, insanları suçlayıcı, aşağılayıcı ve empatik olmayan bir tavır takınılmamalıdır. Hanlon'un Usturası ve Geri Tepme Etkisi gibi faktörler her zaman gözetilmelidir.

Hızlı, Etkili & Yaygın Test Uygulamaları

PCR testi gibi güvenilir testler, erişilebilir, hızlı ve etkili bir şekilde uygulanmalıdır; çünkü bu testler, salgının nabzını tutmak adına büyük önem taşımaktadır. Test yapımına gereken önem verilmediği takdirde, salgının ne yöne gittiğini kestirmek mümkün olmaz. Bu nedenle sadece hastalık şüphesi olanlara değil, yaygın bir şekilde testler uygulanmalı ve bunların belirli pozitiflik değerlerinin altında kaldığı garanti edilmelidir. Eğer yeterince test uygulanmazsa, salgınla mücadelede başarı konusunda gerçek bir tablo çizmek mümkün olmaz.

Liderlik: Şeffaflık & Finansal Destek

Bireyler, kendilerini korumak adına belli önlemleri alabilirler. Ancak salgın gibi toplumsal sorunlarda gidişatı tek başlarına öngörmeleri imkânsızdır. Bu nedenle toplumsal/siyasal liderlik büyük bir önem arz etmektedir. Devlet kademesinde mesajların hızlı, etkili ve doğru bir şekilde verilmesi, ülkede ve Dünya'da olup bitenlerin şeffaf ve anlaşılır bir şekilde anlatılması, bilinen ve bilinmeyenlerin net bir şekilde halka iletilmesi gerekmektedir. Elbette, hem salgın kontrolüne yönelik olarak bilim ve teknoloji için, hem de salgında etkilenen vatandaşları korumak adına daha önceki dönemlerde toplanan vergilerin ve devlet hazinesinin/rezervlerinin etkili bir şekilde kullanımı, halkın pandemiyi en hafif yaralarla atlatması ve pandemi-kaynaklı sorunlarını gidermesi için büyük öneme sahiptir.

Karantina & İzolasyon

Özellikle de hasta kişilerin hastanelerin yönlendirmesiyle hastane içinde veya evlerinde izole edilmeleri, bir yerde salgın patlak verdiğinde hızlı karantina uygulamalarına geçilerek salgının büyümesine izin verilmemesi büyük öneme sahiptir. Bunlar, sosyal yaşantıyı etkileyen önlemler olsalar bile, doğru ve hızlı şekilde uygulanmaları halinde çok etkili araçlar olabilirler. Ancak sündürülen ve ağırdan alınan karantina ve izolasyon uygulamaları, etkili sonuç vermediği gibi, faydadan çok zarara da neden olabilir.

Aşılar

Hastalığa yakalanmaksızın savunma sistemine patojenleri (örneğin SARS-CoV-2 virüsünü) tanıtabilen aşılar, hastalığa karşı en güvenli ve en etkili silahtır. Böylece hastalığın yıkıcı etkilerini deneyimlemeksizin, sağlıklı ve güvenli bir şekilde savunma sistemimizi virüse hazırlayabiliriz. Aşılar, bugüne kadar sayısız pandemi, endemi ve ölümcül hastalığın ya tamamen yok edilmesini sağlamıştır ya da kontrol altına alınmasını mümkün kılmıştır. Ancak aşılar bile kusursuz değildir ve %100 koruma sağlayamaz. Bu nedenle toplumun geniş bir yüzdesinin aşılanması gerekir; ancak bu başarılabilirse, kısmen az sayıda aşısız bile aşılılar sayesinde hastalıktan korunabilir. Buna, sürü bağışıklığı adı verilir. COVID-19 aşılarıyla ilgili sorularınızın cevaplarını burada bulabilirsiniz.

Sınır Kontrolü & Sokağa Çıkma Yasakları

Salgın, sadece ülke içinde değil, ülkeler arasında da etkili bir şekilde yayılabilmektedir. Özellikle de tatil mevsimlerinde kitleler halinde yer değiştiren insanlar, kaçınılmaz olarak virüsü de beraberinde getirmekte veya gittikleri yerlere götürmektedirler. Bu nedenle sadece kendi ülkemizdeki değil, diğer ülkelerdeki salgın durumunu da anlık olarak takip etmek ve gerek görüldüğü takdirde belirli ülkelere giriş-çıkışları hızlı bir şekilde yasaklamak gerekmektedir. Bu yasakların herhangi bir kültürel ayrımcılığa veya politik ajandaya dayalı değil, bilimsel verilere ve tıbbi gereksinime dayalı olarak yapıldığından emin olunmalıdır.

Havalandırma, Nem Kontrolü & Hava Filtreleri

Salgın boyunca en çok göz ardı edilen önlemlerden biri, kapalı ortamların havalandırılması, burada biriken nemin kontrol altında tutulması ve hava filtreleriyle patojenlerin yok edilmesi gibi önlemlerdir. Çok iyi havalandırılan kapalı mekanlar, eğer diğer önlemler de uygulanıyorsa, salgının önünü kesmek adına önemli bir araç olabilirler. Bu konuda yaptığımız 2 çağrıyı buradan ve buradan okuyabilirsiniz.

Sonuç

Bu model de her model gibi gerçek hayatta olanı kusursuz bir şekilde karşılayamabilir. Örneğin asıl geliştirilme amacı olan trafik kazalarına uygulanabilirliği konusunda bazı tartışmalar bulunmaktadır.^[2] Benzer şekilde, pandemiyle mücadelede de önlemler her zaman bu şekilde doğrusal bir hat izlemeyebilir; çoğu zaman farklı uygulamalar arası dinamikler çok daha karmaşıktır ve kimi zaman sosyal ve ekonomik etki gibi diğer faktörler de gözetilmelidir.

Buna rağmen, İsviçre Peynir Modeli'nin risk yönetiminde genel geçer olarak kabul ve saygı gören bir model olduğu rahatlıkla söylenebilir. Ayrıca birden fazla önlem katmanının, tek adet veya birkaç önlem katmanından neden daha etkili olduğunu hızlı bir şekilde anlatabilmek adına değerlidir.