Fentanil Deri Yoluyla Öldürebilir mi? Fentanile Dokunmak Ölümcül Olabilir mi?

İddia

Fentanille en küçük temas bile ölümcüldür. Derinize değse bile ölümünüze neden olabilir.

Gerçek mi?

Sahte

Gerçek Ne?

Fentanil ciltle temas veya hava yoluyla maruz kalma durumlarında hemen etki etmez. Gerçek riskler, fentanil içeren maddelerin yanlışlıkla tüketilmesi veya aşırı doz alınmasıyla ortaya çıkar.

İddianın Kökeni

Her şey Montreal'de başladı: Nisan 2013'te polis Montreal çevresinde yedi baskın düzenledi ve desmetil fentanil adı verilen bir fentanil türevi de dahil olmak üzere uyuşturucu üretim ekipmanları ve sentetik uyuşturucular ele geçirdi. Bu uyuşturucuların üretildiği gizli laboratuarlarda çok sayıda kimyasal madde bulunuyordu ve Montreal Gazette'nin haberine göre o dönemde dört polis memuru bu uyuşturucuların bazılarıyla ilgili işlemleri yaparken hastalandı.^[1] Polislerden biri kalp sorunları nedeniyle hastaneye kaldırılırken, maske ve eldiven takan diğer üç polisin kollarında kızarıklıklar oluştu. Fentanile dokunmak ile hastalanmak arasında bir bağlantı olduğu miti böylece doğmuştu.^[2]

Ancak fentanil veya analoglarından birine dokunmanın bile anında zarar vereceği korkusunu asıl pekiştiren şey, dört yıl sonra Ohio'da yaşanan bir olay oldu.^[3] Kefaletle hapisten yeni çıkmış bir adam araba sürerken bir polis memuru tarafından kenara çekilmişti ve o sırada yakınlarda bulunan Chris Green adında bir yerel sivil polis memuru da olaya dahil oldu. İki memur arabada uyuşturucu buldu ve adam aracındaki tozun fentanil içerebileceğini itiraf etti. Green gömleğinin üstünde bir miktar toz olduğunu fark etti ve çıplak eliyle tozu temizledi.

Bir saat kadar sonra Green ter içindeydi, söyledikleri zorlukla anlaşılıyordu ve kendini iyi hissetmiyordu. Hastaneye götürüldü ve burada aşırı doz tedavisi gördü. Tutukladığı adam uyuşturucu kaçakçılığı ve bulundurmakla suçlandı ama aynı zamanda Green'i fentanile maruz bıraktığı için bir polis görevlisine saldırmakla da suçlandı. Ohio başsavcısı hüküm sırasında basında yıllarca yankılanacak bir açıklama yaptı: "Fentanil o kadar tehlikelidir ki, en ufak bir maruziyet bile ölümcül olabilir!" Haber medyası da bu unutulmaz alıntıyı tekrarlamakta gecikmedi.

Fentanile dokunmanın bile fiziksel zarara yol açacağı inancı kolluk kuvvetleri arasında çok yaygındır.^[4] Bu inanç, medyada yer alan haberlerle ve genellikle karşıt bir görüş sunulmaksızın pekiştirilmektedir.

Ayrıca, Blue Bloods adlı kurgusal polisiye dizisinin "Pain Killers" adlı bölümünde Dedektif Maria Baez üstünde uyuşturucu kullanma gereçleri ve beyaz bir toz bulunan bir tepsiyi alır ve bir süre sonra bu sebepten ötürü yaşam mücadelesi vermeye başlar. O sırada bir sağlık çalışanı şöyle der:

Fentanil, morfinden 50 ila 100 kat daha güçlü sentetik bir opioiddir. En ufak bir maruz kalma durumu aşırı dozu tetikleyebilir.

BuzzFeed News için çalışan Lindsey Ellefson'ın bildirildiği üzere, dizinin bu bölümü sadece yayınlandığı gece sekiz milyondan fazla kişi tarafından seyredilmişti.^[3] Fentanil ile ilgili bu yanlış iddialar, medya aracılığıyla hızla yayılarak toplumda yaygın bir korku yaratmıştı.

Blue Bloods dizisi kazara fentanil zehirlenmesi korkusunu körüklemiş olabilir, ancak başka bir polis dizisi farklı bir yaklaşım benimsemiştir. Will Trent adlı dizinin bir bölümünde, bir kolluk görevlisi fentanile dokunduğunu düşünerek paniklemeye başlıyor. Dizinin kahramanı Will Trent ise hiç etkilenmeden cevap veriyor: "Bunun çamaşır deterjanı olduğuna eminim. Sadece ellerini yıka. Her halükârda iyi olacaksın.".^[5] İşte bunun gibi bilimsel olarak doğru temsillere daha çok ihtiyacımız var!

Bilgiler

Araştırmalar, fentanil gibi opioidlerin ciltle temas veya havadan soluma yoluyla hızlı bir şekilde etki etmeyeceğini göstermektedir. Yani sıradan bir maruz kalma durumu aşırı doz riski yaratmaz. Eroin ve diğer uyuşturucularla karıştırılarak kullanılmaya başlanması ise aşırı doz kaynaklı ölümleri artırmıştır.

Fentanil ile temas ettiklerini düşünen sağlık çalışanları genellikle aşırı doz semptomlarından ziyade panik atak ve anksiyete semptomları sergilemektedir. Medya ise fentanil ve diğer opioidler hakkında abartılı haberler yaparak bu korkuyu daha da körüklemektedir. Ancak fentanile dokunmanın neden olduğu bildirilmiş herhangi bir yaralanma vakası yoktur.

Fentanilin Keşfi

Opioidler vücudumuzdaki belirli reseptörler üzerinde etki göstererek ağrının hafiflemesini sağlar. Afyon, afyon haşhaşından elde edilen sütümsü bir sıvıdır ve insanlık tarafından binlerce yıldır kullanılmaktadır.

1804 yılında ise bir başka opioid elde edilmiştir.^[6] Morfin olarak adlandırılan bu madde, birkaç on yıl sonra ağrı kesici ve genel anestezik olarak kullanılmaya başlanmıştır.^[7] Lakin Janssen'in yapmak istediği şey, laboratuvarda en güçlü ve hızlı etki eden ağrı kesiciyi yaratmaktı. Bunu 1963'te Avrupa'da ve 1968'de Amerika Birleşik Devletleri'nde kullanımı onaylanacak olan fentanili sentezleyerek başardı.^[8] Fentanil bugün hâlâ tıpta en yaygın olarak kullanılan sentetik opioiddir.^[9]

Fentanil vücudumuzdaki belirli opioid reseptörlerine bağlandığında öfori, uyuşukluk, rahatlama ile birlikte ağrı ve anksiyete giderici etki gösterir. Bu durum da bazı sağlık çalışanları, özellikle de anestezi uzmanları ve cerrahlar tarafından kötüye kullanılmasına yol açmıştır. 2013'te fentanil, 1999'da reçeteli opioid kullanımı sonucu aşırı doz ölümlerindeki artışla başlayan ve 2010'da eroin kullanımı sonucu aşırı doz ölümleriyle devam eden opioid krizinin üçüncü dalgasının kaynağı haline gelmiştir.^[10]

Fentanil kaynaklı ölümler 2013 yılında ilk kez görülmemişti. Eroin ve kokain daha önce de fentanil ile karıştırılmış ve doz aşımı ölümlere neden olmuştu.^[11] Gizli laboratuarlar kapatılmış ve Amerika Birleşik Devletleri'ndeki Uyuşturucuyla Mücadele Dairesi (DEA) bazı fentanil türevlerine erişimi sınırlandırmıştı. Ancak 2013 yılı civarında işler son raddeye geldi. Fentanil içeren eroin ve kokainin yanı sıra Xanax ve OxyContin'e benzeyen ancak çok daha güçlü fentanil içeren sahte opioid haplar giderek daha fazla erişilebilir hale geldi.

Çin'in 2019 yılında uyuşturucunun yasadışı üretimine getirdiği kısıtlama üretim ortamını değiştirdi ama sonucu değiştirmedi:^[12] Fentanil ve diğer yasal ilaçların sentezinde kullanılan kimyasallar Çin'de üretiliyor ve Meksika'ya gönderiliyor. Güçlü uyuşturucu kartellerinin fentanil sentezini tamamlamak için yerel üniversitelerden kimya öğrencilerini ve mezunlarını işe aldığı ve ardından ürünü sınır ötesine geçirdiği biliniyor.

2018 tarihli bir inceleme makalesi, Kuzey Amerika ve Doğu Avrupa'daki fentanil kötüye kullanımı vakalarının çoğunun yasadışı olarak üretilen fentanil ile ilgili olduğunu belirtirken, Batı Avrupa ve Avustralya'da kötüye kullanılan fentanilin önemli bir yüzdesinin tıbbi kullanım için üretilen yasal fentanilin kötüye kullanımından kaynaklandığını öne sürmektedir.^[13]

Fentanilden kaynaklanan kazara ölümler genellikle kişinin güçlü bir opioidi tükettiğini bilmemesinden kaynaklanmaktadır. Çalışmalar fentanilin morfinden kabaca 50 ila 100 kat ve eroinden 30 ila 50 kat daha güçlü olduğunu göstermiştir; ki bu da bu opioidlerle aynı etkiyi yaratmak için çok daha düşük dozda fentanil gerektiği anlamına gelmektedir.^{[11], [14]}

Fentanil sadece tedariklerine gizlice sentetik opioid katılmış olabilecek eğlence amaçlı uyuşturucuları kullananlar için değil, aynı zamanda anksiyete ve/veya depresyon hastası gençler için de tehlike arz etmektedir. Kansas Shawnee'de on altı yaşındaki Cooper Davis, Snapchat aracılığıyla bulduğu bir uyuşturucu satıcısından aldığı ve oksikodon içerdiği söylenen bir hapın yarısını içmiş ve kazara aşırı dozda fentanil aldığı için hayatını kaybetmiştir. Annesi, bu olay için "aşırı doz" ifadesinin kullanılmasına karşı çıkmış ve fentanil zehirlenmesiyle ilgili bir makalenin yazarlarına şunları söylemişti:^[15]

Meraklı gençler anksiyete ve depresyonla mücadele ederken kendi kendilerini tedavi etmeye çalışarak ebeveynlerini rahatsız etmemeyi tercih ediyorlar. Ancak 'aşırı doz' ifadesini kullandığınızda çocuğu damgalamış oluyorsunuz ve halk 'Benim çocuğum aşırı doz almaz ki zaten!' diye düşünüyor. Aşırı doz dediğimizde insanlar bizi dinlemiyor. Buna zehirlenme demek daha doğru.

Bu trajediler artık daha yaygın, kazara aşırı doz veya zehirlenmelerden kaynaklanan ölümler geçtiğimiz yıllarda hızla artıyor.^[16] Ve bu sadece fentanil kaynaklı değil. Daha az tanınan ilaçlar arasında, on yıllar boyunca daha iyi anestezik ilaçlar yaratmak için geliştirilen ancak istenmeyen yan etkiler nedeniyle bir kenara bırakılan benzer moleküller de yer alıyor.

Karfentanil gibi fentanile benzeyen ancak ona özel bir kimyasal grup eklenmiş olan bir molekül 1974 yılında büyükbaş hayvanlarda anestezik olarak kullanılmak üzere sentezlenmiştir.^[11] Fentanilden 100 kat daha güçlüdür ve Amerika Birleşik Devletleri'ndeki eroin arzına da girmiştir. Bu uzun fentanil türevleri listesine, U-47700 ve AH-7921 gibi dikkat çekici olmayan isimlerle fentanil temelli olmayan sentetik opioidleri de ekleyebiliriz.

Fentanil gibi güçlü opioidlerin yarattığı açık tehlike göz önüne alındığında, birçok ilk müdahale ekibinin bunların yakınında bulunmaktan korkması şaşırtıcı değildir. Ancak bu korku yersizdir ve tıbbi müdahaleye ihtiyaç duyan insanlar için korkunç sonuçlar doğurabilir.

Peki, fentanile dokunmanın neden olduğu bildirilmiş herhangi bir yaralanma vakası var mı? Dr. Dyan Marino, "hayır" cevabını oldukça net bir şekilde veriyor. Kendisi, Ohio'daki Case Western Reserve Tıp Okulu'nda tıbbi toksikolog ve doçenttir. Aynı zamanda, WTFentanyl web sitesi aracılığıyla opioid efsanelerine sıkça karşı çıkan birkaç uzmandan biridir. Bu konudaki duruşu, Amerikan Tıbbi Toksikoloji Koleji (ACMT) tarafından desteklenmektedir; ACMT, acil durum müdahale ekipleri için bu riski "son derece düşük" olarak değerlendirmektedir. Bu görüş, Acil Tıp Hizmetleri Dergisi'nde de karşılık bulmakta; kurtarma uzmanı Simon Taxel, bu duruşun doktorlar ve toksikologlar tarafından oy birliğiyle kabul edildiğini hatırlatmaktadır:

Eğer gerçek bir tehlike olsaydı fentanil üreten, dağıtan ya da kullanan insanların da benzer maruziyetlere maruz kalması mantıklı olurdu. Oysa böyle bir şey söz konusu değil.

Aynı şey son derece güçlü bir sentetik opioid olan karfentanil için de geçerli. Acil servis doktorlarından Dr. Joshua Radke, Emergency Medicine News'e verdiği demeçte şunları söylüyor:^[17]

Karfentanil daha güçlü bir ilaç ama bu onu fentanilden daha tehlikeli yapmıyor.

Fentanil bantlarını duyduysanız da bu konuda şüpheci olabilirsiniz. Bu bantlar, opioidin ciltten emilmesine ve kronik ağrı çeken hastalara rahatlama sağlamasına olanak tanır. Bu transdermal bantlar, fentanilin deri yoluyla emilmesini sağlayacak bir teknoloji geliştirmek için yapılan önemli yatırımların meyvesidir. Böyle bir sistemle bile, bir hasta fentanilden ancak üç ila 13 saat sonra faydalanmaya başlayacaktır.^[18] Yani etki anlık olmaktan çok uzaktır. Chad Sabora'nın Facebook'ta fentanil testi pozitif çıkan bir eroin tozunu uzun bir süre sol elinde tuttuğuna tanık olabilirsiniz. Videoda şunları söylüyor:

Agora Bilim Pazarı

Mukavemet

• Boyut: 20.5 X 23.5
• Sayfa Sayısı: 879
• Basım: 1
• ISBN No: 9786052823378

Devamını Göster

₺890.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Hiçbir toksisite belirtisi, aşırı doz semptomu yaşamıyorum; hiçbir şeyim yok. Fentanile dokunmanın ölümcül olmadığını göstermek için başka ne yapabilirim bilmiyorum.

Peki ya bir uyuşturucu baskını sırasında yanlışlıkla fentanil soluma tehlikesi ne olacak? ACMT, bu varsayımsal durumu "istisnai durumlar" altında sınıflandırmıştır. Neyse ki uyuşturucu ve analogları kolayca hava yoluyla bulaşamazlar. Bunların kan dolaşımına kayda değer miktarda karışması için büyük miktarlarda aerosol haline gelmesi ve saatlerce solunması gerekir.^[17]

Buna en yakın durum, Çeçen teröristlerin bir tiyatroyu işgal ettiği 2022 Moskova tiyatrosu rehine krizi olabilir.^[19] Rusya Federasyonu, binaya 800'den fazla rehinenin 129'unu ve en az 33 teröristi öldüren bir gaz pompalayarak karşılık verdi. Rus hükümeti başlangıçta gazın bileşimini açıklamadı. Bir İngiliz laboratuvarı tarafından kurtulan iki İngiliz'in giysileri ve üçüncü bir kişinin idrarı üzerinde yapılan analizler verilen gazda karfentanil ve remifentanil bulunduğunu ortaya koymuştu.^[20] Teröristleri etkisiz hale getirmek için kullanılan gazlar gerçekten bunlar olsa bile, bu durumun aşırı dozda fentanil alan ilk müdahale ekiplerine, hatta bir fentanil laboratuvarına baskın düzenleyen polis memurlarının yaşadığı semptomlara hiç benzemediği açıktı.

Sadece fentanile dokunarak aşırı dozda fentanil aldıklarını düşünen ilk müdahale ekipleri aslında beklediğimiz semptomların tam tersini sergilerler. Fentanil sizi öforik hale getirip nefes alışınızı yavaşlatırken polisler ise daha hızlı nefes almaya başlar, çok terler ve endişeli olurlar. Dr. Marino söyle diyor:

Kimsenin itibarını zedelemek ya da numara yaptıklarını söylemek istemiyorum. Bu durumlarda insanların gerçek bir tıbbi acil durum yaşadığını düşünüyorum. Ancak belirtiler en çok panik atak, anksiyete ya da korku tepkisiyle uyumlu görünüyor.

Bazıları hayatlarını kurtarmak için opioid aşırı dozunu tersine çevirebilen nalokson (ticari adı Narcan) uygulamak zorunda kaldıklarını iddia edecektir. Ancak naloksonu kendi kendinize uygulayabilecek kadar bilinciniz yerindeyse, aşırı dozda opioid almamışsınız demektir. Böyle bir durumda bilincinizi kaybetmiş ve zar zor nefes alıyor olurdunuz.

Yanlışlıkla fentanile dokunmaktan kaynaklanan bu panik gerçek zarara neden oluyor. Dr. Marino bize şöyle diyor: "İnsanlar aşırı doz almış bir kişiyi hayata döndürmekten korkuyor, çünkü ona yaklaşmaktan endişe ediyorlar." Polis departmanları tehlikeli madde giysileri ve özel "fentanile dayanıklı eldivenler" için gereksiz para harcıyor. Oysa normal tek kullanımlık nitril eldivenlerin fentanile dayanıklılığı test edilmiştir ve fazlasıyla uygundur; aslında insan cildi de hâlihazırda oldukça iyi bir bariyerdir. Ancak bu korku yüzünden insanlar bir polisin çıplak tenini fentanile maruz bıraktıkları için hayali suçlarla itham ediliyor ve başsavcılardan oluşan bir koalisyon Başkan Joe Biden'ı tıpta en sık kullanılan ilaçlardan biri olan fentanili "kitle imha silahı" olarak sınıflandırmaya çağırıyor. Bilim ayaklar altına alınırken korku yayılıyor.

Bir kişi fentanil gibi bir opioidle aşırı doz almış gibi görünüyorsa, acil sağlık hizmetlerini aradıktan sonra yapılacak en iyi şey nalokson uygulamaktır. Nalokson, opioidlerle aynı reseptörlere bağlanarak onların önüne geçer ve rekabetçi bir şekilde etki gösterir. Nalokson burun spreyi, reçetesiz olarak çoğu Kanada eczanesinde ve birçok Amerikan eczanesinde mevcuttur.^{[21], [22]} Aynı zamanda Türkiye'de de reçetesiz olarak satılmaktadır.^[23]

Naloksonun etkisini göstermesi birkaç dakika sürebilir ve birden fazla doz gerekebilir. Ayrıca, etkisi 20 ila 90 dakika sonra geçer ve ne olursa olsun tıbbi müdahale gereklidir.^[24] Nalokson, opioid aşırı dozu yaşamayan bir kişiye uygulandığında bile zarara neden olmaz, tek bir durum hariç: Kişi uzun süredir her gün opioid kullanıyorsa ve bunlara bağımlıysa, nalokson almak yoksunluk semptomlarına yol açabilir. Dr. Marino ise yoksunluğun ölüm alternatifinden her şekilde daha iyi olduğunu vurguluyor.

Eğer bir ilk yardım görevlisiyseniz ve iş arkadaşınız olay yerinde yanlışlıkla beyaz bir toza dokunduktan sonra panik atak geçirirse tıbbi yardım almalarını sağlamak gerekli olabilir, ancak sadece onları sakinleştirmek bile harikalar yaratabilir. Dr. Marino şöyle anlatıyor:

Sanırım birkaç ay önce Jacksonville'de fentanil maruziyetinden dolayı muhtemelen panik atak geçiren iş arkadaşını oturtup nefes alışını yavaşlatan bir sağlık görevlisi, arkadaşının sakinleşmesini sağlamıştı. Birçok durumda tekrar tekrar Narcan verip paniği arttırmaktansa bu daha verimli olacaktır.

Özet ve Sonuç

Bu yazıda anlattıklarımız kısaca şöyle özetlenebilir:

1. Sıradan bir fentanil maruziyetinden kaynaklanan doğrulanmış zehirlenme vakası yoktur.
2. Yanlışlıkla fentanil olduğuna inandıkları şeye dokunan ve hiperventilasyona başlayan ilk müdahale ekipleri, fentanil zehirlenmesinin tam tersi belirtiler gösterirler. Belirtileri panik atak ile daha uyumludur.
3. Fentanile dokunmanın bile bir insanı öldürebileceği efsanesi insanlara zarar vermektedir. İlk yardım ekiplerinin aşırı doz alan insanlara yardım etmesini geciktirmekte, polisleri gereksiz ve pahalı koruyucu ekipman almaya itmekte ve bir polisi fentanile maruz bırakmak gibi hayali bir suçtan dolayı insanların daha ağır cezalar almasına yol açmaktadır.