“Sana benzeyen birini gördüm!” Muhtemelen hayatımız boyunca en az bir defa bu cümleyi duymuşuzdur. Ya da çevremizdekiler tarafından birkaç kez başkalarına benzetildiğimiz olmuştur. Peki gerçekten bize tıpatıp benzeyen insanların olması mümkün mü, üstelik ikiz bir kardeşimiz yokken?

Yüzümüz, belki de en benzersiz özelliklerimizden biri. Çoğumuz, bizi diğerlerinden ayıran en güçlü parçamızın yüzümüz olduğuna inanıyoruz. Şimdilerde telefonumuzu dahi parolalar yerine yüzümüz ile açıyoruz. Belki de yakın bir gelecekte tüm güvenlik önlemleri için yüzümüzü tanımlayacağız. Ama yüzümüz, gerçekten eşsiz mi?

Fosiller, evrim tarihini keşfetmenin en heyecan verici yöntemlerinden birisidir. Bugüne kadar keşfedilen on binlerce fosil, evrim tarihindeki birçok detayı aydınlatmakla birlikte, istisnasız olarak her biri, evrimsel biyolojinin öngörülerini doğrulayacak kanıtlar olarak kayda geçmiştir. Bu açıdan evrimsel biyoloji ile, fosilleri gün yüzüne çıkan paleontoloji ve antropoloji arasında çok yakın bir ilişki olduğu söylenebilir. Evrimsel biyoloji, türlerin tarihini aydınlatma konusunda bakmamız gereken detaylar açısından yön gösterir, paleontoloji ve antropolojinin çıkardığı fosiller, evrimsel öngörüleri sınamak adına bu potansiyel fosilleri arar ve bulur. Tabii ki fosil araştırmalarının tek amacı evrimsel geçmişi aydınlatmak değildir; türlerin biyolojisine, fizyolojisine, anatomisine yönelik birçok detayı keşfetmemizi ve bir yerde "kendimizi daha yakından tanımamızı" da sağlar.

Dünya’nın yüzeyi sabit gibi görünse de geçen 4,6 milyar yıl içerisinde ciddi ölçüde değişmiştir. Dağlar oluşmuş ya da aşınmış, kıtalar ve okyanuslar kaymış ve Dünya kimi zaman çok soğuk ve tamamen buzlarla kaplı kimi zaman da daha sıcak ve buzların yok olduğu dönemler geçirmiştir. Bu değişiklikler o kadar yavaş gerçekleşir ki bir insanın yaşamı boyunca fark edilemezler, ancak şu anda bile Dünya’nın yüzeyi hareket etmekte ve değişmektedir. Bu değişiklikler olurken, organizmalar evrim geçirmiş ve bazılarının kalıntıları fosil olarak korunmuştur.

Radyokarbon tarihleme veya daha çok bilinen adıyla karbon-14 yöntemi, arkeolojik çalışmalarda en çok kullanılan yöntemlerden biridir. Bu yöntem, elde edilen arkeolojik buluntunun ne kadar eski olduğunu hesaplamakta kullanılır. Şüphesiz bu amaçla kullanılan yöntemlerin de en meşhurudur. Bu yazıda bulucusu olan bilim insanına Nobel ödülü kazandıran bu yöntemin tarihçesine ve nasıl işlediğine göz atacağız.

Karbon elementi doğada 3 farklı formda bulunabilir: Karbon-12, karbon-13 ve karbon-14. Bu 3 farklı karbon izotopunun ortak özelliği, çekirdeklerindeki proton sayılarının eşit olmasıdır. Bu tanecikleri birbirinden ayıran ise çekirdeklerindeki nötron sayılarının farklı olmasıdır. Karbon-12 atomunun 6 tane, karbon-13 atomunun 7 tane ve karbon-14 atomunun 8 tane nötronu vardır. Nötron sayılarının farklı olması atomların kütlelerinin de farklı olmasına yol açar ve bu karbon atomları kütle numaralarına göre isimlendirilir. Örneğin karbon-12 atomunun kütle numarası 12 iken karbon-14 atomunun kütle numarası 14'tür.

Genel olarak, fosiller üzerinden ilerleyeceksek, bilmemiz gereken şey, yer kabuğunda derinlere indikçe, zamanda geriye gittiğimizdir. Çünkü ilk fosilleşen kemikler, yer katmanlarının en altında yer alır, fosilleşmenin gerçekleşmesinden sonra günümüze kadar, o katmanın üzerine birçok yer katmanı oluşmuştur. Bu sebeple derinlerden yüzeye yaklaştıkça, zamanda yolculuk yapıp geçmişten günümüze ulaşırız. Bugünün kemikleri de, geleceğin yeryüzü için derin katmanlarda yer alacaktır. Bunu bilmekte fayda var. Ayrıca arkeoloji, paleontoloji ve paleoantropoloji son derece yavaş ilerleyen, sonuçların çok uzun sürelerde alınabildiği bilim dallarıdır. Filmlerden veya çeşitli kaynaklardan sanıyoruz izlemişsinizdir, ancak devasa bir dinozorun kemikleri veya antik bir buluntunun yeryüzüne çıkarılabilmesi için diş fırçalarına benzer çok ufak ve yapıya zarar vermeyecek aletlerle, milim milim kazmak gerekmektedir.

Çok yavaş ilerlemek zorundalar, çünkü fosiller çok hassastırlar ve kolayca dağılabilirler. Üstelik sadece kazı işleri de değil; fosiller çıkartıldıktan sonra laboratuvarlara taşınması, onlarca farklı test ve analizden geçirilmeleri, test sonuçlarının başka bilim insanlarınca tekrarlanıp onaylanması süreci oldukça sancılıdır. Bu da, bilim insanları olarak bizlerin evrimsel kanıtlara ulaşma hızımızı düşürmektedir. Bu sebeple muhtemelen gezegenimiz içerisinde bulunabilecek fosillerin milyonda birine bile henüz ulaşabilmiş değiliz. Orada bir yerlerde, sayısız fosil yüzeye çıkmayı bekliyor. Ancak bu, elbette evrimsel analiz açısından çok büyük bir dert değildir, çünkü eldeki verilerle dahi sayısız türün evrimi kolaylıkla ispat edilebilmekte, bilip bilebileceğiniz neredeyse her türün evrimsel geçmişine dair iyi kötü bazı fosil izleri elimizde bulunmaktadır. Kimi zaman bu fosiller eksiksiz geçişleri göstermekteyken, kimi zaman aradaki bazı basamaklar henüz keşfedilmemiş olabilir. Ancak bu ikinci gruptaki evrimsel örnekler dahi, aradaki evrimsel geçişi (eksikliklerden ötürü biraz sıçramaları olsa bile) net bir biçimde gözler önüne sermektedir. Kısaca evrim, aklınıza gelebilecek her tür ve bu türlerin atalarına ait fosil kayıtlarıyla gösterilebilmektedir. Hele ki söz konusu tür grubu insansılar, yani günümüz modern insanları ve atalarıysa...

Beyaz delik ya da ak delik, kara deliğe düşen bir maddenin solucan delikleri aracılığıyla evrenin başka bir yerinde yeniden ortaya çıktığı noktalardır. Başka bir zamana veya başka bir Bebek Evren'e de açılabilirler. Kara delikler, içine düşen hiçbir şeyin (ışık dahil) kendisinden kaçamadığı cisimlerdir. Bunların tam tersi olan beyaz deliklere ise hiçbir madde giremez, yalnız kara deliğe düşen maddeler çıkabilir. Bu sebeple beyaz delik olarak adlandırılmışlardır. Bu konuda önemli çalışmalar yapmış olan teorik fizikçi Stephen Hawking, son makalesinde solucan deliklerinin ve beyaz deliklerin bulunmadığını savunmuştur.Genel görelilikte; beyaz delik, madde ve ışık kendisinden kaçabildiği halde dışarıdan girişe izin vermeyen uzayın varsayımsal bir bölgesidir. Bu anlamda, sadece dışarıdan giriş olabilen, madde ve ışığın kaçamadığı kara deliğin tersidir. Beyaz delikler, sonsuz kara delikler teorisiyle ortaya çıkar. Gelecekteki kara deliğe ek olarak, Einstein alan denkleminin bir çözümü geçmişinde bir beyaz deliğe sahiptir. Fakat, bu alan, yerçekimsel çöküş boyunca oluşturulan kara delikler için mevcut değil ve beyaz deliğin oluşmuş olabileceği bilinen bir fiziksel süreç de yok. Şimdiye kadar hiçbir beyaz delik gözlenmemiştir. Ayrıca, termodinamik yasaları der ki, evrenin net entropisi ya artar ya da sabittir. Bu kural beyaz deliklerin entropiyi düşürme eğilimleriyle ihlal edilir. Tıpkı kara delikler gibi, beyaz delikler de kütle, yük ve açısal momentum özelliklerine sahiptir ve diğer kütleler gibi maddeleri çekerler. Ama beyaz deliğe doğru düşen nesneler asla beyaz deliğin olay ufkuna tam olarak ulaşamazlar(Aşağıda tartışılan maksimum genişletilmiş Schwarzschild çözüm durumda bile, geçmişteki beyaz delik olay ufku, gelecekteki siyah delik olay ufku olur. Böylece, beyaz deliğe doğru düşen herhangi bir nesne, sonunda siyah delik ufkuna ulaşacaktır.) Yüzeyi olmayan, yerçekimsiz bir alan hayal edin. Bu durumda, yerçekimi ivmesi herhangi bir vücut yüzeyinde en fazladır. Ama kara deliklerin bir yüzeyi olmadığından, yerçekimi ivmesi katlanarak artar; fakat asla son değerine ulaşamaz çünkü tekillikte kabul edilen bir yüzel bulunmamaktadır. Kuantum mekaniklerinde, kara delik Hawking radyasyonu yayar ve böylece radyasyon gazıyla termal dengeye gelebilir. Stephen Hawking, termal dengedeki bir kara deliğin zaman tersinin yine termal dengedeki bir kara delik olduğunu savundu çünkü termal denge durumu, zaman- tersinir- değişmezdir. Bu da, beyaz deliklerle kara deliklerin aynı nesne olduğu anlamına gelebilir. Sonradan, sıradan bir kara delikten yayılan Hawking radyasyonu, beyaz delik ışıması olarak tanımlandı. Hawking’in yarı-klasik argümanı kuantum mekanik Ads/CFT benzeşmesinde yeniden oluşturuldu. Aynı zamanda Ads/CFT’de; zaman tersi kendisiyle aynı olan bir gauge teorisinde, anti-de Sitter’deki bir kara delik bir termal gazla açıklanır.

2023'ün Aralık ayında, yılın en büyük uluslararası iklim konferansı olan COP28'de katılımcılar, küresel ısınmayı durdurmaya yardımcı olmak için önümüzdeki birkaç yıl içinde fosil yakıtlardan yenilenebilir enerji kaynaklarına geçiş yapmayı kabul ettiler. Eğer tropik, kaynak zengini ülkeler karbon emisyonlarını sınırlandırarak sıcaklık artışlarını 1,5 santigrat derece ile sınırlandırmayı öngören Paris İklim Anlaşması hedeflerine ulaşmak istiyorlarsa, hidroelektriğe yatırım yapmak hiç de zor değil gibi görünüyor. Görünüşte kulağa harika geliyor: Hidroelektrik, bir türbini itmek için barajlı nehirlerden akan suya dayanıyor, böylece bir yandan megawattlarca güç toplarken, diğer yandan doğrudan herhangi bir emisyon üretmiyor.

Ancak hidroelektrik, düşündüğünüz kadar çevreci olmayabilir ve çevresel etkileri genellikle göz ardı edilmekte ya da sözde iklim taahhütlerinin anıtları olarak mega projeler başlatmaya ve mega yapılar dikmeye çok hevesli hükümetler tarafından daha da kötüleştirilmektedir.

Kuzey Yarımkürede, Coronae Borealis Takımyıldızı sınırları içinde bulunan ve bir beyaz cüce ve bir kırmızı devden oluşan ikili yıldız sistemi T Coronae Borealis'te, muhtemelen yakın zamanda bir nova patlaması meydana gelecek. Patlama sonucu ortaya çıkacak olan parıltı ise 1 veya 2 hafta sürecek ve normalde çıplak gözle göremediğimiz bu yıldız sistemini çıplak gözle gözlemleyebileceğiz.

Nova patlamaları temelinde beyaz cücelerin yüzeyinde meydana gelen güçlü füzyon patlamalarıdır. Füzyon patlamaları, yüksek basınç ve sıcaklık altında hafif atomların birleşerek daha ağır atomlar oluşturmasına denir. Meydana gelen yeni atomun kütlesi, onu füzyon tepkimesi sonucu oluşturan iki atomdan azdır. Aradaki kütle farkı enerji olarak açığa çıkar ve kontrolsüz şekilde salınan bu enerji patlamaya sebep olur.

Evrim Ağacı olarak Yıldızlararası (Interstellar) isimli filmin bilimsel bir analizini buradaki yazımızda sunmuştuk. Ancak ülkemizin en önde gelen fizikçilerinden olan Doç. Dr. Kerem Cankoçak tarafından daha da teknik bir analiz kaleme alındı ve buradaki blogunda yayınlandı. Kerem hocamızın bu makalesinde, filmde yer alan çok sayıda fizik ve astrofizik kuramına detaylıca yer veriliyor ve tarihi arka planıyla birlikte ele alınıyor. Dolayısıyla bu analiz, sadece bir "film analizi" olmaktan öte, modern bilimin bir kısmının harika bir özeti görevi görüyor! Biz de, Evrim Ağacı olarak sevgili Kerem hocamız böyle bir analiz hazırlamışken, birçok konuyu öğrenip irdeleyebileceğiniz bu harika makaleyi okurlarımızla paylaşmak istedik. 

Umarız faydalı olur, iyi okumalar.

Descartes ve Spinoza gibi Leibniz de evrenin tutarlı ve kuşatıcı bir felsefi açıklamasını inşa etmeyi hedeflemiştir, kendinden önceki iki filozofta olduğu gibi, töz kavramını merkeze almıştır.^[1] Descartes, üçlü bir töz anlayışını savunmuştur. Spinoza ise tek töz olarak Tanrı'yı kabul etmiştir ve Descartes'ın töz olarak öne sürdüğü yer kaplama ve zihni, Tanrı'nın öz nitelikleri olarak öne sürmüştür. Leibniz, yer kaplamanın bir tözün öz niteliği olamayacağını savunmuştur, gerekçesi ise yer kaplamanın çoğulluğu içermesinden dolayı ancak tözler kümesine ait olabilmesidir, ona göre her tekil töz, yayılımsız olmalıdır.^[2] Leibniz’in töz anlayışına bakıldığında, tözlerin çoğulluğunu savunarak Aristotelesçi görüşe geri döndüğü söylenebilir.^[1]

Leibniz’e göre töz ne tektir ne de üç tanedir, töz sonsuzdur; tözün bir sayısı yoktur. Leibniz, töz kavramı yerine monad kavramını kullanmaktadır. Monad, bileşiklere giren yalın tözden başka bir şey değildir.^[3] Leibniz'e göre monadlar ancak bir anda başlayıp bir anda bitebilir, onlar yaratma aracılığıyla ortaya çıkıp yok etme yoluyla sona erebilir.^[3] Monadlar tek olan şeylerdir, parçaları yoktur ve onlar bölünemez. Onlar, var olan temel şeylerdir; bu haliyle monadları atomlara benzetmek mümkündür. Leibniz, monadların değişime uğradığını kabul etmektedir fakat bu değişim dışsal bir nedenden dolayı değil, içsel bir nedenden dolayıdır; monadlar dışarıdan etkilenmemektedir, monadların penceresi yoktur.^[3] Ona göre, iki monadın nedensel bir ilişkisi olamaz, varmış gibi göründüğünde duyular bizi yanıltır. Leibniz’e göre monadlar, entelegheialar* olarak adlandırılabilir. Monadlar kendilerinde bir yetkinliğe sahiptir, onları iç etkinliklerinin kaynağı, deyim yerindeyse cisimsiz bir otomat kılan belli bir kendine yeterlik vardır.^[3]