Metafizik ve Bilimin İlişkisi

Metafizik, tarihin uzun bir döneminde bilimin temel taşı ve onun özsel bir unsuru olarak kabul edilmiştir. Antik Yunan'dan modern döneme kadar metafizik, diğer tüm bilim dallarını düzenleyen ve anlamlandıran bir güç olmuştur. Bu alan, "bilimlerin bilimi" gibi bir işlev üstlenerek fiziksel dünya ve ötesine geçip tüm bilgi alanlarına ışık tutmuştur. Ancak modern bilim anlayışıyla birlikte metafizik, bilimsel tartışmaların merkezinden uzaklaştırılmış ve marjinalize edilmiştir. Bu yazıda, metafiziğin bilim dünyasındaki bu dönüşümünü inceleyerek uzmanlık kavramının bu süreçteki rolünü tartışacağız.

Metafizik ve Bilimin Ayrışması

Bilim ile felsefenin yollarının ayrılması, tarihin belirli bir döneminde kaçınılmaz bir sonuç olarak ortaya çıkmıştır. Özellikle psikolojinin felsefeden bağımsız bir bilim dalı olarak kendini ilan etmesi, metafizik ve bilim arasındaki ayrımın belirginleştiği bir dönüm noktasıdır. Psikoloji, başlangıçta felsefi bir disiplin olarak düşünülürken, deneysel ve bilimsel yöntemlere dayalı bir alan haline gelmiştir. O dönemde bilim, objektif, ölçülebilir ve deneysel verilere dayalı bir bilgi sistemi olarak yeniden tanımlanmıştır. Subjektif ve soyut meseleler ise felsefe ve metafiziğe havale edilmiştir. Bu ayrım, pozitivizmin yükselişiyle birlikte daha da güçlenmiş ve metafizik, bilimsel olarak değersiz addedilerek adeta dışlanmıştır. 

Felsefenin bu süreçte yalnızca soyut kavramlarla ilgilenen bir disiplin olarak görülmesi, onun işlevini ve önemini küçümseyen bir algıya yol açmıştır. Ancak felsefe, yalnızca soyut kavramlarla uğraşmaz; aksine olayların tüm yönlerini bir bütün olarak anlamaya çalışır. Metafizik, bu bağlamda bilimlere rehberlik eden bir denetçi ve yol gösterici rolü üstlenir. Bu rehberlik olmaksızın bilim dalları arasında anlamlı bir ilişki kurmak neredeyse imkânsızdır. Çünkü tüm bilim dalları birbirleriyle bağlantılıdır ve bu ilişkiler, metafizik sayesinde anlamlandırılabilir.

Modern dönemden ziyade Orta Çağ'ı eleştirmek daha yerinde olacaktır. Orta Çağ, metafizik ve felsefenin teolojiyi açıklamak amacıyla bir alt disiplin haline dönüştüğü ve metafiziğin soyutlama ile özdeşleştirilmeye başlandığı bir dönemdir. Bu dönemde felsefe, giderek dini düşüncelerin etkisi altına girmiş ve asli işlevi olan bütünsel anlamlandırma gücünü yitirmiştir. Teolojik açıklamaların baskın hale gelmesiyle metafizik, soyut bir alan olarak yalnızca Tanrı'nın varlığı üzerine yapılan ispatlarla ilişkilendirilmiştir. Bu anlayış modern döneme kadar etkisini sürdürmüştür. Dolayısıyla, metafiziğin maruz kaldığı bu dönüşümün sorumlusu yalnızca modernite ve pozitivizm değil, aynı zamanda Orta Çağ’daki felsefe yaklaşımın kendisidir. Başka bir deyişle, felsefe ve bilimin ayrılmasında yalnızca pozitivizm suçlu değil, teoloji de bunun için kritik bir rol oynamıştır.

Sonrasında ise Auguste Comte’un pozitivist yaklaşımı, bilimin yalnızca gözlemlerle doğrulanabilen olgulara dayanması gerektiğini savunmuştur. Bu anlayış, metafiziksel açıklamaların bilimsel değerini reddederek bilimi ölçülebilir verilere indirgemiştir. Sosyal bilimlerin bu pozitivist anlayışla şekillenmesi, metafiziğin bilimsel bağlamın dışına itilmesine ve gerçek-dışı olarak nitelendirilmesine dolayısıyla da geçerliliğini yitirmesine neden olmuştur.

Uzmanlık ve Bilginin Parçalanması

Uzmanlık kavramının (burada uzmanlık akademik anlamında ele alınıyor) ortaya çıkışı, bilim dünyasında yeni bir dönemin başlangıcını temsil etmiştir. İnsanlar belirli alanlara yoğunlaşarak bu alanlarda derinleşmeyi ve uzmanlaşmayı bir erdem olarak görmeye başlamışlardır. Ancak bu süreç, bilginin bütüncül doğasını göz ardı ederek onu küçük parçalara ayırmıştır. Uzmanlık, bir yapbozun yalnızca tek bir parçasına odaklanmak gibidir. Bu parça hakkında derinlemesine bilgi sahibi olabilirsiniz, ancak resmin tamamını göremediğiniz sürece bu bilgi eksik kalır. Yapbozun parçaları ile yapbozun bütünü aynı şey değildir; ancak parçalar birbiriyle bağlantılıdır ve bu bağlantıları anlamadan salt bir bilgi sunmak oldukça zordur.

Metafizik, bu yapbozun tüm parçalarını bir araya getirerek bütünü görme yeteneğine sahiptir. Parçalar arasındaki ilişkiyi anlamlandırarak bilimlere bütünsel bir bakış açısı kazandırır. Ancak modern bilim, bu bütünsellik anlayışını göz ardı ederek yalnızca tekil parçalara odaklanmıştır. Bunun sonucunda bilim insanları, kendi uzmanlık alanlarında derinleşirken parçaların birbirleriyle olan ilişkisini gözden kaçırmıştır.

Çok Yönlülük ve Filozof - Bilim İnsanı

Değinmek istediğim bir diğer nokta ise şu: Tarihte, bugün bilim insanı olarak tanınan ancak kendi dönemlerinde kendilerine sorsak, kendilerini filozof olarak tanımlayacak birçok figür bulunmaktadır. Örneğin:

• Isaac Newton, günümüzde fizikçi olarak bilinse de kendisini doğa filozofu olarak görmüştür. Doğa Felsefesinin Matematiksel İlkeleri adlı eserinde doğa yasalarının temellerini araştırmış ve metafiziksel sorulara da yer vermiştir. Newton, felsefe, matematik ve doğa bilimlerinin bir bütün olduğunu savunmuştur.
• Gottfried Wilhelm Leibniz, felsefe ve bilimi birleştirerek geniş bir düşünsel alan oluşturmuştur. Diferansiyel kalkülüsün yanı sıra monadoloji ve doğa felsefesi üzerine çalışmıştır. Kendini her zaman filozof olarak tanımlamış ve çalışmalarını metafizik temellere dayandırmıştır.
• Galileo Galilei, modern bilimin öncülerinden biri olarak bilinir. Ancak Galileo, doğayı anlamada bilimsel gözlem ile felsefi düşüncenin birleşik bir yapıda olması gerektiğini savunmuştur. Doğa ve evrenin işleyişini anlamaya yönelik düşünceleri çoğu zaman felsefi bir perspektifle şekillenmiştir.
• Albert Einstein, modern fiziğin en önemli isimlerinden biri olarak kabul edilse de, felsefi sorular üzerinde derinlemesine düşünmüş ve bilimsel çalışmalarını bu sorularla ilişkilendirmiştir. Özellikle determinizm, özgür irade, zaman ve uzay gibi konularda derin felsefi sorulara kafa yormuştur. Bilimsel çalışmaları ile felsefi düşünceleri birleştirmeye çalışmıştır.
• René Descartes, felsefe ve bilim arasında bir ayrım yapmamış ve kendini her iki alanda da yetkin bir düşünür olarak görmüştür. Özellikle Meditations on First Philosophy eserinde, metafizik ve epistemolojiye dair derin felsefi sorular sorarken, aynı zamanda matematiksel ve bilimsel bir yaklaşım benimsemiştir.
• Arşimet, matematik ve fizik alanında büyük keşiflerde bulunmuş, aynı zamanda bir filozof olarak doğayı anlamaya çalışmıştır. Özellikle su kaldırma kuvveti ve geometrik cisimlerle ilgili yaptığı çalışmalar, bilimin temellerine katkı sağlamıştır. Arşimet, bilimi ve felsefeyi birbirinden ayırmadan, doğanın yasalarını araştıran bir düşünürdür.
• Demokritos, atom teorisini geliştiren kişidir. Evrenin temel yapı taşlarının atomlar olduğunu öne sürerek, maddelerin yapısı ve hareketi hakkında bilimsel bir teori geliştirmiştir. Demokritos'un atomistik felsefesi, günümüzdeki modern fiziğin ilk adımlarına çok benzer bir anlayış ortaya koymuştur. Ancak yine kendisine göre o aslında bir filozoftur.
• Pythagoras, matematiksel düşüncenin ve bilimsel gözlemin temellerini atan önemli figürlerden biridir. Aynı zamanda bir filozof olarak, sayıların ve geometrinin evrenin temeli olduğuna inanarak, felsefeyi matematikle birleşik kabul eden bir düşünürdür.
• Aristoteles, hem filozof hem de bilim insanı olarak, doğa üzerine yaptığı gözlemler ve mantık üzerine geliştirdiği teorilerle dönemin en önemli entelektüellerindendir. Metafizik, etik, mantık, biyoloji ve fizikteki katkıları, bilimle felsefenin kesişim noktasında yer alır. Aristoteles'in "Organon" adlı mantıksal eserleri, bilimsel düşünceye temel oluşturmuş, aynı zamanda "Fizik" ve "Metafizik" gibi eserlerinde doğa ve varlıkla ilgili derin felsefi analizler sunmuştur. 

Bu figürler, bilimin felsefi bir temelden ayrı düşünülemeyeceğini gösteren önemli örneklerdir.

Önceden filozof, çok yönlü bir bilgi birikimine sahip kişi anlamına gelirdi. Bu nedenle felsefe, bilimden üstün görülmüş ve bilimlerin yönlendirilmesi filozofların rehberliğinde gerçekleşmiştir. Ancak modern dönemde bu yaklaşım, uzmanlık anlayışının etkisiyle değişmiş ve yerini daha dar kapsamlı bilgi alanlarına bırakmıştır.

Metafiziğin Rolü ve Modern Bilim Değerlendirmesi

Günümüzde metafiziğin bilim dünyasındaki rolü hâlâ tartışmalıdır. Birçok kişi metafiziği gereksiz ve çağdışı bir alan olarak görse de, metafizik olmadan bilimin bütünsel bir anlam kazanması mümkün değildir. Bilim, metafiziğin rehberliği olmadan yalnızca verilere odaklanır ve bu verileri daha geniş bir bağlamda yorumlama yeteneğini kaybeder. Metafizik, bilim insanlarının unuttuğu veya göz ardı ettiği “resmin tamamını görme" becerisi sunar.

Eğer metafizik günümüzde tekrar bilim olarak benimsenirse, bilim dünyasında önemli etkiler yaratabilir. Disiplinler arası iş birliği artabilir, bilimsel sorular daha geniş bir bağlamda ele alınabilir ve insanlığın karşı karşıya olduğu karmaşık problemlere daha kapsamlı çözümler üretilebilir. Ayrıca bilimin kendi sınırlarını aşarak etik, anlam ve varoluş gibi temel sorulara da odaklanması mümkün hale gelebilir. Dolayısıyla, modern bilim, metafiziğin rehberliğini yeniden değerlendirmeli ve onun sağladığı bütünsel bakış açısını tekrar benimsemelidir.

Felsefe ve metafizik, bilim-dışı değil, bilimsel + bilimin de ötesi olarak görülmelidir. Bu yaklaşım, onların bilimin sınırlarını aşarak daha geniş soruları ele alabildiğini ve bilime rehberlik edebilecek bir konumda olduğunu savunur. Bilim, olayların nasıl işlediği sorusuna odaklanırken, felsefe ve metafizik neden sorusunu sorar ve insanın evrendeki yerini anlamaya çalışır. Bu, bilimin anlamını derinleştirir ve onun daha bütünsel bir şekilde yorumlanmasını sağlar.

Son olarak da şunu eklemek istiyorum: Bilim ve Felsefe birdir fazlası değil. Metafizik ise soyutun değil somutun bilimidir. Soyut olan, felsefenin zihinlerde yanlış öğretilmiş anlamlarından ibarettir.