Acil Durumlarda ve Afetlerde Beslenme Müdahalesi Nasıl Olmalı?

Temel ihtiyaçlardan biri olan beslenme; afet döneminde bireylerin yiyeceğe ulaşımının olmaması, yemek yapılacak alana ulaşımda zorluk veya tedirginlik, gıda güvenliğinin yeteri boyutta sağlanamaması, yemek hazırlayacak ekipmana ulaşamama gibi sebeplerle yaşanılan doğal afetin büyüklüğüne bağlı olarak doğal afeti yaşayan bireyler için zorlayıcı olabilmektedir.

Afet döneminde bireylerin beslenme ihtiyaçlarının karşılanabilmesi ve aynı zamanda insan sağlığının korunabilmesi için önemli 4 parametre vardır. Bunlar öncelik sırasına göre şu şekildedir:^[1]

1. Yeterli su sağlanması,
2. Yeterli besin sağlanması,
3. Sağlanan su ve besinin güvenli olması,
4. Mümkün olabildiğince fiziksel olarak aktif olunması.

Yeterli besinin sağlanabilmesi için de gerekli enerjinin ve besin ögelerinin özellikle afetin akut döneminde düzenli olarak sağlanabiliyor olması gerekir. Sağlıklı bir yetişkin için günlük minimum referans değerleri Dünya Sağlık Örgütü: Acil Durumlarda Beslenme Yönetimi (İng: "World Health Organization: The Management of Nutrition in Major Emergencies") raporunda belirlenmiş, zaman içerisinde farklı otoriteler tarafından güncellenmiştir.^{[2], [3]}

WHO

Beslenme adına öncelikle yeterli enerjinin ve proteinin sağlanması gerekir. Ayrıca soğuk hava koşullarının enerji ihtiyacını arttıracağı da göz önünde bulundurulmalıdır. Enerji ve protein ihtiyacı karşılandıktan sonra suda çözünen vitaminlerin vücutta deposu bulunmadığı ve günlük olarak alınması gerektiği için afetzedelere sağlanan besinin bu vitaminleri de yeteri kadar içeriyor olması önemlidir.

Hassas Gruplara Özel Beslenme İhtiyaçları

Afet durumunda özellikle savunmasız gruplarda ciddi beslenme kırılımları gözlemlenebilir. Bazı besin ögelerinin temini, belirli gruplar için özellikle önemlidir. Örneğin 6-14 yaş arasında çocuklar için kalsiyum, kemik kütlesi için önemlidir ve günde en az 600 miligram olarak sağlanmalıdır. Benzer şekilde anemi hikayesi olan bireyler, gebe veya emziren kadınlar için günlük demir ihtiyacını karşılamak önemlidir. ^[3]

Dünya Sağlık Örgütü yaşlı yetişkinleri, afet durumunda daha büyük risk altında olma olasılığı yüksek olan "savunmasız nüfus" olarak tanımlamıştır. Özel tedavi müdahaleleri gerektiren kronik hastalıklar, daha yavaş reaksiyon verme eğilimi ve ileri yaşlara özgü psikososyal sorunlar; yaşlıların afetlerden orantısız bir şekilde daha fazla zarar görmesine neden olmaktadır. Yapılan çalışmalara göre afet süresince beslenme sorunları yaşama riski en yüksek grup bebekler ve yutma güçlüğü olan engelli ve yaşlı bireylerdir.^{[3], [4]}

Beslenmenin Organizasyonu

Afet durumunda doğru beslenme müdahalesini yapabilmek için afet bölgesini iyi tanımak ve bölgenin kültürüne, sosyodemografik özelliklerine uygun besinleri sağlayabilmek gerekmektedir. Afet yaşayan toplumun bilgi, deneyim, görüş ve uzmanlıklarını dinlemek; onların kültürel, sosyal, psikolojik, ekonomik ve fiziksel ihtiyaçlarını anlamak, beslenmede afete hazırlık, afet süreci ve uzun dönem için kritiktir.^[1]

Afet durumunda beslenmenin organizasyonu kısa dönem ve uzun dönemde ayrı ayrı ele alınmaktadır.

Kısa Dönemde Yapılacaklar

İlk öncelik; tüketime hazır, çabuk bozulmayan besinler ve sağlıklı su sağlanmasıdır. Sağlıklı suyun sağlanamaması sonucunda ani ve yaygın enfeksiyonlar görülebileceği gibi yeteri kadar su sağlanamadığında da dehidratasyon ve kabızlık riski artabilmektedir. Sağlıklı ve yeterli suyun sağlanamaması, kısa sürede artan sağlık riskine sebep olacaktır.

Afet sonrası ilk saatler içerisinde çay veya çorba gibi sıcak bir içeceğin sunulması besleyicilik açısından olmasa da psikolojik açıdan önemlidir. Afetten hemen sonra gezici mutfaklar veya üniteler yemek dağıtım noktalarında kurulmalıdır.^[5] Bu sebeple ülkelerin afet öncesi dönemde bir beslenme organizasyonu haritasına sahip olması etkili olacaktır.

Türk Kızılay Akademi

Uzun Dönemde Yapılacaklar

Afet sonrası uzun dönemin ne kadar süreceği, afetin büyüklüğüne göre süre değişkenlik gösterebilir. Geçici barınma merkezlerinde yemek yapma imkânı yoksa yemek temini sağlamak, yemek yapma imkânı varsa bireylere temel gıda desteğinde bulunmak önemlidir. Burada risk altında olabilecek grupları tanımlamak, tespit etmek ve ihtiyaç görülmesi halinde ek öğün ve/veya özel beslenme durumuna uygun besin temini önemlidir. Risk altında olabilecek gruplar arasında gebe ve emziren kadınlar, 5 yaş altı çocuklar, yaşlı ve engelli bireyler sayılabilir.

Uzun dönemde bireylerin beslenme ihtiyacının karşılanamıyor olması afet bölgesinde malnütrisyon görülmesine, ishal ve hepatit gibi hastalıklarda artışa neden olabilir. ^[5] Burada geçici barınma merkezlerinde uzun süre kalmanın fiziksel aktiviteyi sınırlandıracağı da göz önünde bulundurulmalıdır. Hareketsizliğe bağlı olarak kas ve iskelet sistemi rahatsızlıkları, obezite, kardiyovasküler hastalıkların oranında artış yaşanmaması için afet sürecinde fiziksel aktiviteyi arttıracak politikaların kurumlar ve sivil toplum kuruluşları tarafından desteklenmesi önemlidir.

Afet sürecinde beslenmenin organizasyonunda multidisipliner bir yaklaşım benimsenmelidir. Henüz afet gerçekleşmeden sağlık profesyonellerinin ve saha ekiplerinin koordine olması, gıda bankalarının olası afetler için hazır olması ve takibinin yapılması etkili olabilir. Böbrek hastalıkları, yutma bozukluğu ve besin alerjileri gibi özel beslenme ihtiyacı olan bireyler için özelleştirilmiş hazır besinlerin bulunması, gıda kolilerinde aşırı karbonhidrat ve tuzdan kaçınılması, ilaç ve hastalıklarla ilişkili besin kısıtlamaları için kapsamlı beslenme destek ekiplerinin oluşturulması gereklidir.^{[1], [4]}

6 Şubat Depreminde Saha Beslenmesi Vaka Analizi

Türkiye'de 6 Şubat 2023 günü, saat 04:17'de ve 13:24'de Kahramanmaraş merkezli sırasıyla 7.7 ve 7.6 büyüklüğünde depremler yaşanmıştır. Bu depremler Kahramanmaraş, Hatay, Adıyaman, Gaziantep, Malatya, Kilis, Diyarbakır, Adana, Osmaniye, Şanlıurfa ve Elazığ'da çok şiddetli hissedilmiş olup can kaybına ve ağır hasara neden olmuştur.^[6] Hatay ve Adıyaman yoğunlukta olmak üzere deprem bölgesi genelinde depremzedeler için konteyner kentler kurulmuştur. Afetin ilk zamanlarında bu konteyner kentlerin bir kısmında yemek dağıtımları yapılmış, birçok sivil toplum kuruluşu gıda desteğinde bulunmuştur.

Getty Images

Ancak geçen bir yıllık süreç içesinde beslenme temelinde yapılanlar yetersiz kalmaktadır. Özellikle dezavantajlı gruplar için spesifik ihtiyaçlara cevap verilememiş, gıda güvenliği ve gıda güvencesi riskli bir hal almıştır. Bu durum Türkiye'nin acil durumlarda ve afetlerde hem kısa hem uzun dönemde beslenme müdahalesi adına yeterince hazır olmadığını, bakanlıklarca ve kurumlarca yayınlanan raporların teorik bilgi vermekle kaldığını ve uygulamaya geçmede oldukça geride kalındığını göstermektedir.

Sahada Malnütrisyon Vakaları Ne Boyutta?

Hatay'da Türk Tabipler Birliği ve Sağlık ve Sosyal Hizmet Emekçileri Sendikası koordinatörlüğünde 6 Şubat sonrasında sahada yürütülmüş olan Deprem Bölgesindeki Beş Yaş Altı Çocukların Beslenme Durumlarının Değerlendirilmesi Projesi raporu, deprem bölgesinde artan malnütrisyon vakalarına ve gıda güvencesi riskine dikkat çekmektedir. Rapora göre;^[7]

• Depremzede ailelerin %10,3'ünün kendine ait bir mutfağı yoktur.
• Buzdolabının olmaması ve sık sık elektrik kesintilerinin yaşanması gıda saklama konusunda gıda güvenliği riski yaratmaktadır.
• Depremzedelerin yaklaşık yarısı temiz suya erişim konusunda sorun yaşamaktadır.
• Beş yaş altı çocukların neredeyse hiçbiri protein kaynaklı besinleri yeteri kadar tüketememektedir.
• Beş yaş altı çocukların %6,2'sinde bodurluk, %8,9'unda zayıflık görülmüştür. Zayıflık ve bodurluk görünme oranı 0-2 yaş arası çocuklarda daha yüksek bulunmuştur.

Rapordaki en çarpıcı sonuç ise süreç içerisinde çocukların, boy açısından %36,2'sinde; ağırlık açısından %51,4'ünde; beden kütle indeksi açısından %57,8'inde persentilde gerileme görülmüş olmasıdır.

6 Şubat depremi sonrasında afet bölgesinde beslenme müdahalesinin doğru ve etkili yapılmamasının sonucunda özellikle 0-5 yaş arası çocuklar bodurluk ve zayıflık riskiyle karşı karşıyadır ve durumun gittikçe kötüleştiği görülmektedir. Doğru adımların acilen atılması, bundan sonraki süreçte uzman ekiplerin oluşturulması ve bu alanda çalışan sivil toplum kuruluşlarının müdahale anlamında desteklenmesi ileride yaşanılacak sağlık problemlerini önlemede etkili olacaktır.

Vergiden Kaçınma: Anne Sütü ve Bebek Maması Paradoksu

0-6 ayda yalnızca anne sütü, devamında ise doğru tamamlayıcı beslenme ile 2 yaş ve ötesine kadar emzirmenin devam etmesi Dünya Sağlık Örgütü ve çok sayıda diğer otorite tarafından önemle önerilmektedir.^[8] Ne yazık ki afet durumunda yaşanılan stres, üzüntü, kaygı gibi psikolojik faktörler, sütün salınımı için görevli olan oksitosin hormonunu etkilediği için, emzirme oranlarında da ciddi düşüşler görülebilmektedir. Aynı zamanda afet sonrası annenin emzirme için kendini yeterince güvende hissetmemesi, güvenli mahremiyet alanlarının yeterince hızlı oluşturulmaması ve en kötüsü toplum baskısı da emzirme yerine formül süt ve bebek maması kullanımının yaygınlaşmasına neden olmaktadır.

6 Şubat depremi sonrası bölgeye ihtiyaçtan çok daha fazla bebek maması ve formül süt gelmesi, bir kez daha bebek maması markalarının doğal afetlerde yürüttüğü stratejinin göz önüne çıkmasına neden olmuştur. TEMAS Emzirme ve Anne Sütü Gönülleri Derneği'nin bir incelemesine göre bebek maması markaları, Gelir Vergisi Kanunu'nun doğal afetlerle ilgili kurallarından faydalanarak vergiden muaf olabilmek için üretim fazlası ürünlerini afet bölgelerine bağışlamayı seçmektedirler.^[9] Tabii ki firmalar, bu durumu reklam fırsatına çevirmekten de geri durmamaktadırlar. Ayrıca daha fenası, bu kampanyalar dolayısıyla bebek mamalarına olan bağımlılığın artmasına ek olarak, afet bölgesinde bebek mamalarının sürdürülebilir bir şekilde sağlanmaması, afetzedelerin daha sonradan bu ürünleri kendi paralarıyla satın almak zorunda kalmasına neden olmaktadır.

Typhaine Le Gallo

6 Şubat depremi sonrası afet bölgesinde anne-bebek alanında çalışan sivil toplum kuruluşları; anne sütü savunuculuğunun ön planda olduğu eğitimler, danışmanlıklar ve PSS oturumlarını içeren projeleri sahada yürütmektedir. Ancak bu konuda daha fazla çalışmaya, daha fazla projeye ihtiyaç vardır. Aileleri bu konuda bilinçlendirmek, annelere gebelik ve emzirme süresince destek olmak afet sahasının ihtiyaçları arasındadır.

Sonuç

Tüm bunlar göz önünde bulundurulduğunda afet ve acil durumlarda beslenmeye yönelik hazırlanacak müdahale programları ülkeye uygun, afet yaşandığında hızlıca harekete geçilebilecek şekilde afet öncesinde koordine hale getirilmiş olmalıdır. Buna ek olarak bireylerin afet sürecine yönelik bilinçlendirilmesi, afet için oluşturulacak beslenme ekiplerinde bu konuda uzman kişilerin yer alması ve afete dair izlenecek politikalarda bunlara önem verilmesi gerekmektedir.