Türdiriltimi (İng: "De-extinction") veya "diriltme biyolojisi" nesli tükenmiş bir türü veya alt türü, klonlama, gen düzenleme veya geri ıslah (İng: "Back breeding") gibi yöntemlerle yeniden üretmeye çalışma sürecidir. Bu süreç, bilim ve teknolojinin ilerlemesiyle birlikte bazı hayvan türlerini yeniden hayata döndürmek için umut verici bir yol olarak görülmektedir. Örneğin, yünlü mamut kuşkusuz en popüler türdiriltimi adaylarından biridir.

Peki türdiriltimi, nesli tükenen yakın kuzenlerimiz olan Neandertaller için de mümkün olabilir mi? Bu sorunun cevabı hem bilimsel hem de etik açıdan karmaşıktır. Bu yazımızda, bu soruların cevabını almak için Neandertallerin evrimini, türdiriltimi için gerekli olan genetik ve teknolojik koşulları ve türdiriltiminin olası sonuçlarını inceleyeceğiz.

Evrim, türlerin sadece dış görünüşlerini belirleyen bir biyolojik süreç değildir. Bu doğa yasası, türlerin tercihlerini, eğilimlerini ve karar mekanizmalarını da belirleyen bir süreçtir. Elbette bir canlının her özelliği %100 genlere bağlı olarak belirlenmez. Özellikle sosyal yapısı olan canlılarda içerisine doğulan kültür, bu kültürün yapısı, ebeveynlerin yavrulara olan (olumlu veya olumsuz) katkıları, bireylerin kendi başlarından geçenler (yaşam hikayeleri) ve daha nice öngörülemez, evrim tarafından şekillendirilemez, kaotik bir biçimde etki eden unsurlar bir canlı soy hattının gidişatına etki eder. Ancak bireyler bazında değil de toplumun geneli bazında çalışılacak olursa ve bir tür için var olan ancak değişime de açık olan "normlar" incelenecek olursa, bazı tercihlerimizin o kadar da öznel olmadığı, türün belli seçeneklere diğerlerine göre daha yatkın olduğu görülür. Bu ortak tercihler elbette bir türün tüm bireylerini tanımlamaya yetmez; ancak yine de bize türün evrimsel geçmişi hakkında çok kıymetli bilgiler sunarlar. 

Unutulmaması gereken en kritik nokta, evrimsel psikolojinin ayıklamaya çalıştığı bu ortak tercih eğilimlerinin bizim biyolojik evrimimizle ilgili olduğudur. Ancak türümüz, artık sadece biyolojisiyle tanımlanamayacak bir türdür. Çünkü biyolojik evrim, kültürel evrimin hiçbir türde görülmediği kadar karmaşık ve güçlü bir şekilde insan organizmasını şekillendirmesini tetiklemiş ve mümkün kılmıştır. Dolayısıyla kültürümüz de tercihleri doğrudan etkilemekte, şekillendirmekte, hatta yeri geldiğinde biyolojik evrimimizle zıt düşecek noktalara taşıyabilmektedir. Bunlar da psikologlar, zoologlar, antropologlar ve etologlar tarafından incelenmektedir. Önemli olan bu iki sahanın verilerini birleştirerek varlığımızı ve nasıl evrimleştiğimizi, günümüzde nasıl kararlar aldığımızı ve bu kararlarımızda biyolojimiz ile kültürümüzün ne kadar rol oynadığını anlayabilmektir. Bu açıdan, iki tür evrimimizin de anlaşılmasının muazzam önemli olduğu kanaatindeyiz.

Kopernik Prensibi, Dünya’nın evrenin merkezinde olmadığını, dolayısıyla evrende özel bir yer kaplamadığımızı belirtir. İlk kez 16. yüzyılda Kopernik tarafından ileri sürülen bu teori, günümüzde bilim insanlarının çoğu tarafından kabul görmektedir ve birçok astronomik teorinin temelinde doğru varsayılan bir konsepttir.

Fakat Hanover, New Hampshire’daki Dartmouth Üniversitesi‘nden Robert Caldwell ve Batavia, Illinois’deki Fermilab’dan Albert Stebbins isimli iki fizikçi, Kopernik prensibinin hiç bir zaman tamamen doğrulanmamış olduğuna dikkat çekiyor. Physical Review Letters dergisinde yayınlanan "A Test of Copernician Principle" isimli makalede, bu iki bilim insanı kozmik mikrodalga arka plan ışımalarını (Cosmic Microwave Background, kısaca CMB) gözlemleyerek 500 yıllık bu teoriyi kanıtlamak için kolları sıvadı.

Beynimiz düşündüğümüz kadar basit çalışmıyor. Geçtiğimiz birkaç yıl, tuhaf şeylere inanmanın oldukça yaygın olduğunu henüz fark etmeyen insanlar için bir uyandırma çağrısı görevi gördü. Donald Trump'ın başkanlığı sırasında ortaya çıkan aşırı sağ bir komplo teorisi olan QAnon'un yükselişinden, maske takma ve COVID-19 aşılarının güvenliği üzerine politikleşen tartışmalara kadar, düşüncelerimizin önyargılarımıza göre kolayca zikzak çizdiği çok açık bir hale geldi. Peki ya matematik için de aynı durum söz konusu olabilir mi?

Dan Kahan ve meslektaşları, çalışmalarında sıklıkla inançlar ve belli bir gruba üye olma arasındaki etkileşimleri inceliyorlar. Biz insanlar, doğamız gereği kuvvetli bir kabile bilincine sahibiz; dolayısıyla eğer kabilemiz bize en son gerçekleşen seçimlerde diğer kabile tarafından seçim sonuçlarına hile karıştırıldığına inanmamızı söylerse, kanıtlara bile bakmadan bu düşünceyi benimseyebiliriz. Peki, asıl soru şu: Gerçek olmayan bir inanca kapılmak mı daha vahimdir, yoksa kendi topluluğunuzun değer yargılarına ters düşerek dışlanmayı göze almak mı?

Vahşi doğada evcil bir köpek ve büyük bir belirsizlik içinde hayatta kalma savaşı… Jack London’ın dünyaca ünlü eseri Vahşetin Çağrısı’ndaki evcil köpek Buck, Yukon’daki zor koşulları atlatmaya çalışırken, vahşi kuzenlerine, kurtlara dönüşmek istemişti. Tabii o da bir köpekti ve onun ataları binlerce yıl önce kurtlardan evrimleşmiş, evcilleşmişti.,

Biz insanların en yakın dostu olarak anılan köpekler, günümüzdeki hallerinden çok daha sert, çok daha “vahşi” bir geçmişe sahipler diyebiliriz. Günümüzde av arkadaşı olanlarından, bahçemizde koşturanlarına kadar birçok özelliğe bürünmüş köpek dostlara sahibiz. Peki bu köpekler nasıl oldu da bizimle birlikte yaşamaya başladılar?

Merhabalar ben yakup yazımı okuduğunuz en azından okuyacağınızı düşündüğüm için teşekkür ederim .

Yine gecenin bir yarısı ve öyle saçma sapan şeyler düşünürken aklıma birşey takıldı. Şimdi sizden aklınızda uzayın 3 boyutlu bir görselini çizmenizi ve üzerine bir güneş koyup uzay zamanın aşşağıa doğru büküldüğünü düşünmenizi istiyorum. Bunu yaptıktan sonra karanlık maddeyi düşünün evrenimizin %80 inini kaplayan ne olduğu tam olarak bilinmeyen bir madde. Bu maddenin belki küçük bir alana yaydığımızda kütlesi az olabilir ama sonuçta var herneyse şimdi bu karanlık maddeyi aklımızdan oluşturduğumu güneşi olan 3 boyutlu uzaya yayalım ve nekadar azda olsa bu yaydığımız karanlık madde içinde bir kütleçekim alanı oluşturalım. Evet şimdiye kadar herşey normal gözüküyordu fakat böyle bir uzayda olması gereken şey herşeyin birbiri içerisine çöküp herşeyin yok olmasıdır. Ama bunu engelleyen birşey var. Karanlık enerji şimdi bahsettiğimiz bu karanlık enerjiyide aklımızda oluşturduğumuz uzaya ekleyelim fakat karanlık enerjinin bildiğimiz gibi uzay zamanı aşşağıya yani içine doğru çekme kuvveti yerine dışarı doğru itme özelliği vardır. Aklımızdaki uzaya şimdide üst tarafa doğru kütle çekim alanı ekleyelim bu sefer yukarı doğru bombeli. Evet herşey tamam şimdi benim kafama takılan şeyi konuşabiliriz. Bu bahsettiğimiz ve ne olduğunu tam olarak bilmediğimiz karanlık enerji ya başka bir evrendeki karanlık madde ise ? Şöyle izah edeyim şimdi aklımızda oluşturduğumuz uzaya bu sefer alt tarafa gelicek şekilde karanlık madde yayalım. Ne oldu ? Üstteki karanlık enerjilerin kütle itimi aslında bi bakımdan tersteki uzaydaki karanlık madde olabilir. Tabii ki böyle olunca aklada şu geliyor eee ? Ozaman karanlık maddenin kütle çekimini altta kalan karanlık maddenin tersen kütle çekimi nasıl sıfırlamıyor veya diğer tarafta hiçmi gezegen yıldı vb yokda tersten büyük bir kütle itimi uygulamıyor? İşte olayda burda patlıyor ya bahsettiğimiz uzayda sadece karanlık madde ve enerji çokluevren ler(aynaevren dersek kısmen daha doğru olur)arası çekim itim uygulayabiliyor ise ? Ve bahsettiğimiz aynaevrenlerde her evren bir diğerine kısmen etki ediyorsa. Yani bizim karanlık maddemiz başkasının karanlık enerjisi iken bir başkasının karanlık maddesi bizim karanlık enerjimiz ise ? Kara deliklerde belkide bu teoride her evrende 1 geçiş yapabildiğimiz uzay zamanı yırtan gökcisimleridir ?

Uyku, birçok hayvan türünde ortak olarak paylaşılan bir özelliktir. 2012 itibariyle Türkiye’de doğan bebeklerin ömür uzunluğu beklentisi ortalamada 75 yıl civarıdır. Bu kadar yaşayacak insanların ortalamada 25 yıllarını gözleri ve algıları kapalı bir şekilde, uyku halinde geçireceklerini düşünürsek, uykunun türümüz için ne kadar önemli olduğunu fark etmek mümkündür. Sadece türümüz için de değil… Neredeyse beynin ilk evrimleştiği zamanlardan beri çeşitli uyku formları da canlılara eşlik etmiştir. Bu durumda, eğer ki evrimsel tarihimizi aydınlatmak, beyinlerimizin nasıl çalıştığını anlamak ve kendimizi daha iyi tanımak için uykunun nasıl evrimleştiğini ve neden var olduğunu anlamamız gerekmektedir. Günümüzde uykunun hem evrimine, hem de canlılardaki işlevine yönelik çok kapsamlı ve çok yönlü birçok araştırma yürütülmektedir. Bu yazıda, güncel uyku araştırmalardan bazı örnekler ve sonuçlar sunarak sizlere sadece uykuyu, evrimini ve hayatımızdaki yerini anlatmakla kalmayacağız; aynı zamanda uykuyla yakından ilişkilendirilen birçok ilginç konuyu (örneğin rüyaları, uyku sırasındaki düşme hissinin neden yaşandığını, vb.) en temel düzeyde ve basit bir dille anlatmaya çalışacağız. Umarım faydalı olacaktır.

Eğer ki uykuyu anlamak istiyorsak, öncelikle onu tanımlamamız gerekmektedir. Ancak biz insanlar da dâhil olmak üzere binlerce farklı hayvan türünün her gün saatlerce yaptığı bu davranışı tanımlamanın çok da kolay olmadığı görülecektir. Merriam-Webster sözlüğü uykuyu “gözlerinizin ve bilincinizin kapalı olduğu doğal dinlenme hali” olarak tanımlamaktadır. Bu daha ziyade halka yönelik ve bilimselliğe pek de ağırlık vermeyen bir tanımdır. Türk Dil Kurumu ise bu olguyu “Dış uyaranlara karşı bilincin, bütünüyle veya bir bölümünün yittiği, tepki gücünün zayıfladığı ve her türlü etkinliğin büyük ölçüde azaldığı dinlenme durumu” olarak tanımlamaktadır. Bu tanımın özellikle “her türlü etkinliğin büyük ölçüde azaldığı” kısmının aslında bir yanılgı ve hata olduğunu yazının ilerleyen kısımlarında göreceğiz. Bu hatadan biraz daha arındırılmış ve biraz daha bilimsel bir tanım, Macmillian tarafından basılan Öğrenciler İçin Sözlük’te bulunabilir: “Uyku, bilinç düzeyinin değiştiği, duyusal aktivitenin ve neredeyse tüm istemli kasların baskılandığı doğal olarak kendini tekrar eden bir durumdur.”

Beynimizi çok kapsamlı ve gelişmiş bir bilgisayar olarak düşünmeye meyilliyizdir. Çünkü tıpkı bir bilgisayar gibi, etraftan gelen verileri toplar, belli bir merkezde işler ve genler ile çevrenin belirlediği bir altyapı çerçevesinde bu uyaranlara uygun bir cevap üretir. Örneğin ateşe dokunmaktan uzak durur, yemek arar, üremeye çalışır, su peşinde gideriz. Bu yaklaşım öyle yaygındır ki, New Scientist dergisinin 18 Ekim 2018 tarihli bir yazısının başlığı şöyle der: "Beyniniz, 100 milyar mini-bilgisayarın bir arada çalışması gibidir!"

Buna karşılık bazı psikolog ve sinirbilimciler (ve kimi zaman bilgisayar bilimciler de), beynimizin bir bilgisayar olamayacağını, bunun aşırı basite indirgenmiş ve düpedüz yanıltıcı bir metafor olduğunu söylemekte. Bu yazının okurlarının, beynin bilgisayar metaforuna alışık olduğunu tahmin ettiğimizden, tersten başlayalım ve beynin neden bir bilgisayar olmadığı iddiasını anlamak için, Kaliforniya'daki Amerikan Davranışsal Araştırma ve Teknoloji Enstitüsü'nden psikolog Dr. Robert Epstein'in şu sözlerine kulak verelim (makalesinin tamamına Türkçe olarak buradan erişebilirsiniz):