Neandertaller Konuşabiliyordu! Peki Dilleri Ne Kadar Gelişmişti?

Neandertaller (Homo neanderthalensis) hem araştırmacıları hem de kamuoyunu uzun zamandır ilgilendiren bir insan türü. Homo cinsinin (insanların ve akrabalarının dahil olduğu geniş biyolojik sınıflandırma) doğası hakkındaki tartışmaların merkezinde yer almaya da devam ediyorlar. Neandertaller bunun yanında türümüz Homo sapiens'in diğer insan türlerinden ne yönden farklı olduğunu anlamak için de hayati önem taşıyorlar.

Yaklaşık 600.000 yıl önce Neandertallerle ortak bir atamız vardı. Avrasya'ya birçok kez dağılmadan önce, biz Afrika'dayken onlar Avrupa'da gelişti. Biz Dünya'yı doldurup gelişmeye devam ederken Neandertaller'in nesli ise yaklaşık 40.000 yıl önce tükendi. İki türün böyle bambaşka yönlere evrimleşmesinin dil ve düşünce farklılıklarından kaynaklanıyor olma ihtimali ise uzun süredir tartışılan bir konu.

Mevcut kanıtlar, türümüzün ve Neandertaller'in beyinlerinde birbiriyle alakasız iki şeyi karşılaştırma becerisine olanak tanıyan önemli farklılıklara işaret ediyor. Neandertaller'de bulunmayan bu özellik, modern insanların (H. sapiens) metaforlar yoluyla soyut ve karmaşık fikirler üretmesine olanak sağlıyor. Yani bugün bunları yapabilmemiz için türümüzün beyin mimarisinin Neandertaller'den farklılaşması gerekiyordu.

Bazı uzmanlar iskeletler ve arkeolojik kanıtların da derin farklılıklara işaret ettiğini belirtiyorlar. Diğerleri bu durumu kanıtlayan hiçbir bulgunun olmadığına inanıyor. Bazıları ise orta yolu tutuyor.

Kemikler ve tarihi sanat eserleri gibi maddi kalıntılardan bu tür soyut çıkarımlar çıkarmaya çalışırken anlaşmazlıklar olması elbette şaşırtıcı değil. Kanıtlar parça parça ve belirsiz olduğundan, bize dilin nasıl, ne zaman ve neden evrimleştiğine dair ancak karmaşık bir bilmece sunabiliyorlar. Neyse ki, arkeoloji ve diğer disiplinlerdeki son keşifler bu dil bilmecesine birkaç yeni parça daha ekleyerek Neandertal zihninin geçerli bir resminin ortaya çıkmasını sağladı.

Yeni anatomik kanıtlar, Neandertaller'in bizimkinden önemli ölçüde farklı olmayan ses yolları ve işitsel yollara sahip olduklarını gösteriyor. Bu da anatomik açıdan bakıldığında, konuşma yoluyla iletişim kurma konusunda en az bizim kadar yetenekli olduklarını gösteriyor. Nihayetinde kendi türümüzde Neandertal genlerinin keşfi, türler arası etkili iletişim ve sosyal ilişkilerin mümkün olması anlamına geliyor ve ayrıca türler arası melezleşme olduğuna ve ırkların karıştığına işaret ediyor.

Neandertaller'in tahta mızraklarının keşfi ve ayrı bileşenlerden alet yapmak için reçine kullanmış olmaları da onların teknik becerilerine ilişkin görüşleri güçlendiriyor. Kuş pençelerinden yapılan kolyeler ve tüylerin vücut süsü olarak kullanılmasının yanı sıra taş ve kemik üzerine geometrik işlemelerin de sembolizm örnekleri olduğu iddia ediliyor.

Encyclopædia Britannica

Mağara Sanatçıları

En çarpıcı iddialardan biri, Neandertaller'in İspanya'da mağara duvarlarına kırmızı pigmentle resim yaparak sanat yaptıklarıdır. Ancak, bu mağara sanatı iddialarının bazıları halen sorunlarından arınmış değil. Neandertal mağara sanatıyla ilgili kanıtlar, çözülmemiş metodolojik sorunlardan dolayı tartışmalı ve doğru olma ihtimalleri düşük.

Avrupa'da modern insanların 40.000 yıl öncesindeki varlığına ilişkin hızla biriken kanıtlar, Neandertaller'in bu geometrik tasarımları yaptığı, ya da en azından sembolizm kullanan modern insanların etkisinden önce bunu yaptıkları fikrine meydan okuyor. Dahası, ne kadar iyi yapılmış olursa olsun tahta bir mızrak, sivri uçlu bir sopadan fazlası değildir ve Neandertal varlığının tamamı boyunca teknolojik ilerleme kaydedildiğine dair bir kanıt da yoktur.

Arkeolojik kanıtlar tartışılmaya devam etse de sinirbilim ve genetikten elde edilen bulgular, H. neanderthalensis ile H. sapiens arasındaki dilsel ve bilişsel farklılıklara dair ikna edici bir kanıt sunuyor.

Bir çalışmada, dijital ortamda 3 boyutlu bir Neandertal beyni şeklinde bir kalıp yapıldı. Bu kalıba deforme edilmiş bir H. sapiens beyni yerleştirildi. Neandertal beyni şeklinde olan kalıptaki H. sapiens beyni, bu iki beyin yapısında önemli farklılıklara işaret ediyor: Neandertaller'in nispeten büyük bir oksipital lobu vardı. Ayrıca görsel işlemeye daha fazla beyin maddesi ayırıyor ve dil gibi diğer görevlere daha az yer veriyorlardı.

Ayrıca nispeten küçük ve farklı şekilli bir beyincikleri vardı. Belirtmek gerekir ki, nöronlarla dolu olan bu alt beyin yapısı dil işleme, konuşma ve akıcılık gibi birçok göreve katkıda bulunur. Modern insan beyninin benzersiz küresel şekli, ilk Homo sapiens'in 300.000 yıl önce ortaya çıkmasından sonra gelişmiştir.

Bu gelişimle ilişkili genetik mutasyonların bazıları, nöronal gelişimle ve nöronların beyindeki bağlantılarıyla ilişkilidir. H. sapiens'e özgü olduğu bilinen tüm mutasyonlara ilişkin kapsamlı bir çalışmanın yazarları şu sonuca varıyor:

Modern insanın evriminde biliş veya öğrenmeyi etkileyen karmaşık bir ağda bazı değişiklikler meydana gelmiş gibi gözüküyor.

Yansıma Sözcükler

Yukarıda bahsedilen kanıtlar elde birikirken bizim dil anlayışımız da değişti. Bu konuda üç gelişme özellikle önemlidir. Bunlardan ilki, 2016 yılında beyin taraması yoluyla kelimeleri, daha doğrusu kelimelerle ilişkilendirdiğimiz kavramları beyin yarımkürelerinde sakladığımızın ve beyindeki benzer kavramları da beyinde kümeler halinde veya semantik (anlamsal) gruplarda sakladığımızın keşfidir. Bu oldukça önemli bir keşif, çünkü bu fikir kümelerinin birbiriyle bağlantılı olup olmaması H. sapiens ve Neandertaller'de muhtemelen farklılık gösteriyordu.

İkincisi, yansıma seslerin (temsil ettikleri şey hakkında duyusal bir izlenim sağlayan sesler) 6 milyon yıl önceki ortak atamızın maymun benzeri sesleri ile Homo'nun söylediği ilk kelimeler arasında evrimsel bir köprü oluşturduğunun kabul edilmesidir. Elbette bu ortak atanın hangi tür olduğundan kesin olarak emin değiliz.

Açıklığa kavuşturmak gerekirse yansıma kelimeler; kelimenin temsil ettiği kavramın ses, boyut, hareket ve dokusunun çeşitli yönlerini yakalayarak günümüz dillerinde de yaygın olarak kullanılmaya devam edilen kelimelerdir. Bu, atıfta bulundukları şeyle bir ilişkisi olmadan ilişkilendirilen kelimelerle çelişen bir durumdur.

Örneğin, bir köpeğe farklı dillerde "dog", "chien" veya "hund" denilebilir; köpek anlamına gelen bu kelimelerin hiçbiri hayvan hakkında duyusal bir izlenim vermez ve bu hayvanla gelişigüzel olarak ilişkilendirilmişlerdir, yani köpeğe neden "köpek" dediğimizin bir açıklaması yoktur. Bunun aksine çocuklara köpekleri tanıtmak için kullanılan "hav-hav" kelimesi bir yansıma sözcüktür. Yansıma kelimeler, yapılan bir işin sesini (örneğin çarpma sesi için "küt" denmesini) ya da yapılan bir işin görünüşünü (örneğin yılanın zigzag çizerek sürünmesi için "kıvrılmak" denmesini) de anlatabilir.

Üçüncü gelişme ise nesiller arasındaki dil aktarımına ilişkin bilgisayar simülasyon modellerinin sözdiziminin (kelimelerin anlam üretmek için nasıl sıralandığına ilişkin tutarlı kuralların) kendiliğinden ortaya çıkabileceğini göstermesidir. Sözdiziminin genetik kodlamayla kendiliğinden ortaya çıktığı görüşünden spontane olarak ortaya çıktığı görüşüne doğru olan bu kayma, hem H.sapiens'in hem de Neandertal dilinin bu kuralları içerdiğini düşündürmektedir.

Temel Fark

Bu yapboz parçalarını birkaç farklı yolla birleştirmek mümkün olsa da çok taraflı kanıtlarla yapılan uzun mücadele tek bir çözüm yolu buldu. Her şey yaklaşık 1.6 milyon yıl önce antik bir insan türü olan Homo erectus'un söylediği yansıma sözlerle başlıyor.

Bu tür kelimeler nesilden nesle aktarıldıkça, rastlantısal kelimeler ve sözdizimi kuralları da ortaya çıktı ve bu da ilk Neandertaller'e ve H. sapiens'e birbirine eşdeğer dilsel ve bilişsel beceriler sağladı.

Ancak her iki tür de gelişmeye devam ettikçe bunlar birbirinden ayrıldı. H. sapiens'in beyni, izole edilmiş semantik kelime kümelerini birbirine bağlayan sinir ağları ile küresel formunu geliştirdi. Bunlar Neandertal beyninde izole halde kaldı. Yani, H. sapiens ve Neandertaller ikonik kelimeler ve sözdizimi konusunda eşdeğer kapasiteye sahipken fikirleri beyindeki anlamsal kümelerde saklama konusunda farklılık gösteriyordu.

Beyindeki kavram gruplarını depolamaktan sorumlu olan farklı fikir kümelerini birbirine bağlayarak türümüz, metafor kullanarak düşünme ve iletişim kurma kapasitesini de kazanmış oldu. Bu, modern insanların birbirinden oldukça farklı kavram ve fikirler arasında bir çizgi çekebilmesine olanak sağladı.

İşte bu, karmaşık ve soyut kavramları ortaya çıkarmamızı sağlayan bilişsel araçlarımızın muhtemelen en önemlisiydi. H. sapiens ve Neandertaller arasında yansıma kelimeler ve söz dizimleri ortakken metaforlar türümüzün dilini, düşüncesini ve kültürünü dönüştürerek Neandertaller'le aramızda derin bir ayrım yarattı. Biz dünyayı doldururken ve gelişmeye devam ederken, onların nesli tükendi.