Zekâ, Aptallığın Zıddı mıdır? Zeki İnsanların "Salaklıkları" Neden Bize Şaşırtıcı Gelir?

Akıl, bilgelik ve aptallık kavramları antik çağdan beri filozoflarca derinlemesine tartışıldı. Bu düşünürler arkalarında birçok çevrede kanonik nitelik atfedilen, zengin bir entelektüel miras bıraktılar. Ne var ki bu üç temanın araştırmacılar tarafından bilimsel literatüre kazandırılmalarının üstünden yüz yıl bile geçmedi.

Bu atılıma katkıda bulunan başlıca bilim insanları arasında Vervaeke, Perkins, Stanovich ve Sternberg gibi birçok önemli ismi sayabiliriz. Bu bilişsel bilimcilerin emekleriyle insan aklı ve insan "aptallığı" yüksek bilişsel süreçler bazında işleyen bir bilgelik psikolojisi (İng: "psychology of wisdom") geleneğinin belkemiği halini almaya başladı. Bu araştırma geleneği, hem teorik tartışma hem de empirik bulgular bakımından oldukça faal.^{[1], [2], [3], [4], [5]}

Zekâysa hem filozofların hem de bilim insanlarının oldukça yakın bir zamandan beri bilişsel bağlamda cebelleştiği bir konu. Bu yüzden zekânın içyüzü ve akıl, bilgelik ve aptallıkla bağıntısı üzerine netlik kazanmamış birçok nokta olması beklenmedik değil. Örneğin, zekânın türler arasındaki dağılımı ve kökenleri oldukça karışık bir mesele.^{[6], [7], [8], [9], [10]}

Yine de bu dört temanın birbirleriyle ilişkileri üzerine bilişsel bilim literatüründe netleşmekte olan birtakım temel yanlışlamalar da var. Üstelik, bu dört olguyla ilgili halihazırda yanlış olduğunu bildiklerimiz, en az doğru olduğunu henüz bilemediklerimiz kadar değerli olabilir.

Wikimedia Commons

Zekâ Nedir?

Zekâ bilimsel olarak ölçek ve alanları cinsinden incelenir. Oysaki zekâ sözcüğünü günlük hayatta sıklıkla bu ölçek ve alanlar arasında ayrım gözetmeden kullanırız. Zekânın alanları teması müzikle matematik gibi alana özel (İng: "domain-specific") ve benzerlik kurmayla (İng: "analogical reasoning") bağlamdan bağımsızlaştırma (İng: "decontextualization") gibi alanlara genel (İng: "domain-general") süreçleri içine alır.^[11] Zekâya yöneltilen bir soru herhangi bir belirtim olmadığı takdirde genel zekâ makamında anlaşılır.

Irving ve Vervaeke bilişsel bilimde zekânın iki ölçeği arasındaki karışıklığı çözmek adına bir kuramsal ayrım önerdiler. Bu ayrıma göre, kategorik zekâ (İng: "categorical intelligence") sandalye zeki değil ama insan zeki dediğimizde kastettiğimiz zekâ ölçeğidir. Psikometrik zekâ (İng: "psychometric intelligence") ise "İnsan şempanzeden daha zekidir." dediğimizde kastettiğimizdir.

Kategorik zekâ temsiller üzerine bilgisayım, adaptif biyolojik antisipasyon, sinirsel ağ dinamikleri ve başka birtakım çerçevelerde incelenirken psikometrik zekâ kategorizasyon, bellek, problem çözme gibi temel bilişsel süreçler üzerinden incelenir. Sandalye gibi kategorik bakımdan zeki olmayan bir varlığın aptallığından söz etmek absürt olacağı için zekâ ve aptallığın ilişkisi incelenirken kastedilen psikometrik zekâ olur.^{[12], [13], [14], [15], [16]}

Wikimedia Commons

Bir bilgisayar metaforu verecek olursak, kategorik zekâ bir mikrodalga fırını dizüstü bilgisayardan farklı kılan şey olarak düşünülebilir. Mikrodalga fırın sizin için birtakım verileri depolayıp, sınıflandırıp, işlemden geçirmeyecektir. Psikolojik zekâ ise bir bilgisayarı başka bir bilgisayara göre daha geniş bellekli, hatasız veya hızlı yapan belirleyenlere benzetilebilir.

Zekânın ölçeklerini karıştırmanın ne kadar isabetsiz olacağına bir mikrodalganın "saklama alanını dar" veya "hata oranını yüksek" bulmanın saçmalığından pay biçilebilir. Fakat hatırlamak gerekir ki her bilişsel bilimci, makine metaforlarını teorik bağlamda uygun bulmaz. Yine de makineler sadece birer kavramsal metafor olarak zekânın ölçekleri arasındaki bu kritik ayrımın idrakını kolaylaştırabilir.^[17]

Wikimedia Commons

Peki, "Aptallık" Nedir?

Vervaeke ve Ferraro aptallığın bilişsel önyargıların (İng: "cognitive bias") asalak işlemine (İng: "parasitic processing") dayandığını savunurlar. Asalak işlem bilişsel süreçlerin yanlılığı optimalize edecek şekilde karmaşıklaşmasıyla ilgilidir. Bu, bir bakıma zekânın bilişsel yanlılıklara kapılarak işletilmesidir.

Bilişsel önyargı ise yanılgıya götüren öğrenilmiş kısayollar (İng: "heuristic") olarak düşünülebilir. Örneğin, kendimizde ve çevremizde kolaylıkla gözlemleyebileceğimiz bir bilişsel yanlılık doğrulama yanlılığıdır. Doğrulama yanlılığı kişiyi gözlem ışığında sonuca varmaktan alıkoyup ona varmak istediği sonuç ışığında gözlem yaptırır. Böylelikle kişi haklı çıkmanın hazzıyla tatmin olur ve kendini hakikate ulaşmaktan alıkoyar.^{[4], [18]}

Perkins ve birçokları aptallığın (İng: "foolishness") geri zekâlılık (İng: "stupidity") olmadığı noktasında hemfikirdirler. Çünkü zekâ kişiyi bilişsel önyargılara bağışık kılmaz. Aksine, bilişsel önyargı bir kısayol olması bakımından zekâya tabidir.

"Geri zekâlılık" ifadesiyse kategorizasyon, bellek ve problem çözmede standart altı derecede yavaşlık ve isabetsizliğe karşılık gelir. Ancak bunu tıbbi bir mesele olan zekâ geriliğiyle ilişkilendirmemekte fayda vardır. Dahası, zekânın asalak işlemi güçlendireceği farz edilebilir. Ne de olsa kişinin uğradığı zarara karşın kendisini doğrulama önyargısı veya başka bir yanlılıkla aldatmaya devam edebilmesinin zekâ gerektireceği aşikardır. Bağnazlık bunu iyi örneklendirir. Dolayısıyla aptallık geri zekâlılığın değil, aksine zekânın ev sahipliği yaptığı bir olgudur. Bunlara binaen Stanovich, Sternberg ve meslektaşları zeki kişilerin aptallıkta bulunabilmelerini hiç de şaşırtıcı bulmazlar.^{[2], [4]}

Perkins'e göre aptallık cehalet de değildir. Cehaletin özünde bilişsel önyargı ya da asalak işlemle herhangi bir bağıntısı yoktur. Cehalet coğrafi izolasyon, eğitim erişimi, sosyoekonomik statü, kamu düzeni gibi oldukça deterministik değişkenlerden ileri gelen bir bilgi eksikliğidir. Aptallıksa öğrenilen, gelişebilen ve köreltilebilen bir niteliktir. Bununla birlikte aptallık elbette ki cehaletle körüklenebilir.^{[2], [4]}

Wikimedia Commons

Bilgelik Nedir?

Vervaeke ve Ferraro bilgeliği bilişsel üslupların (İng: "cognitive style") reflektif işlemiyle ilişkilendirir. Reflektif işlem bilişsel üslupların biliş ötesi farkındalıkla (İng: "meta-cognitive awareness") yetiştirimiyle ilgilidir. Bu kaçınılmaz olarak zekânın aptallığı yenecek şekilde işletilmesidir. Bilişsel üslupsa doğruya götüren öğrenilmiş bir kısayol olarak düşünülebilir. Örneğin, kendimizde ve çevremizde kolaylıkla tatbik edebileceğimiz bir bilişsel üslup aktif açık zihinliliktir (İng: "active open-mindedness"). Aktif açık zihinlilik kişiye kafa yürütürken sürekli olarak bilişsel önyargılarını taratır. Böylelikle kişi yanılgıya düşmek ve kendi kendini aldatmaktan kaçınmış olur.^{[4], [19], [20]}

Nasıl ki aptallık geri zekâlılık değilse, bilgelik de üstün zekâlılık olamaz. Üstün zekâlı kişi kategorizasyon, bellek ve problem çözme bakımından standart üstü derecede hızlı ve hatasız olan kişidir. Ancak problem çözmeden kastettiğimiz aslında iyi tanımlanmış problem çözmedir (İng: "well-defined problem-solving"). İyi tanımlanmış problemlerin belirli bir başlangıcı, hedefi ve hedefe ulaştıran operasyonel adımları olur.

Test çözerken, tamirat yaparken, kod yazarken iyi tanımlanmış problemlerle karşılaşırız. İyi tanımlanmamış problemlerdeyse içgörü (İng: "insight") devreye girer. İçgörü kişinin belirsizlik içinde alakalı kısayollar tespit etmesini veya iyi tanımlanmış alt problemler tayin etmesini sağlar. Hangi mesleği edineceğimizi, kimlerle arkadaşlık kuracağımızı, neye inanacağımızı belirlerken içgörü problemleri çözeriz. Bunlara istinaden bilgelik, içgörü problemleri (İng: "insight problem") içinde iyi seyretmekle ilişkilendirilebilir.^{[4], [16], [21], [22], [23]}

Vervaeke ve Ferraro bilgeliğin ekspertiz, yani ustalık veya uzmanlık olmadığını da savunurlar. Ustalık prosedürsel (İng: "procedural"), uzmanlık önermesel (İng: "propositional") bilişe dayanır. Bir başka deyişle usta kişi belirli birtakım çıktıları güvenceleyen süreçler bakımından bilgilidir. Uzman kişiyse belirli birtakım konularda doğruluğu güvenceleyen önermeler bakımından bilgilidir.

Önemli olarak, ustalık da uzmanlık da değer bakımından nötrdür, yani iyiliğe veya kötülüğe alet edilebilir. Buna karşın bilgeliğin iyilikle bir bağıntısı olduğu düşünülür. Dahası, ustalık ve uzmanlık sanatçılık, mühendislik, bilim gibi belirli bir alana özelken bilgelik alanlara geneldir. Bu yüzden bilgelik ve bilgililik ayrı tutulur.^[4]

Wikimedia Commons

Peki Ya Akıl?

Akıl (İng: "reason") geleneksel olarak "belirsizlik halinde optimal yargıda bulunabilmek" şeklinde anlaşılırdı. Rasyonel, yani akıllıca davranışın mantık ve olasılık gibi teorik araçlar ışığında gerçekleştiği düşünülürdü.

Ne var ki geçtiğimiz yıllarda belirsizliğin ölçülebilirliğinden ve insanın "rasyonel hayvan" ya da Homo economicus olduğu gibi varsayımlardan şüphe duyulmaya başladı. Bu şüphenin ortaya çıkmasında ekonomik düşüncedeki kökten bir değişim merkezi bir rol oynadı. Literatürdeki bu gelişimi müteakiben Riedl ve Vervaeke aklın mantık ve olasılıktan daha öncelikle "belirsizlik halinde alaka yargısında bulunabilmeye" dayandığını öne sürdüler. Bu sava gerekçe olarak da doğal ortamda aklı meşgul eden belirsizliğin algoritmik yolla seyredilemeyecek raddede büyük oluşunu gösterdiler.^{[23], [24], [25], [26], [27]}

Akla bu yeni yaklaşım, zekâ ve aklın ayrı olgular olmasını gerektirir. Ne de olsa kategorik zekâ aklın olmazsa olmazı olsa da psikometrik zekâ değildir ve ne kategorik zekâ ne de psikometrik zekâ aklın birer yeter şartıdır. Aklın alakalı bilişsel önyargıları köreltip alakalı bilişsel üslupları yetiştirmek yönlerinden zekânın alanı dışına çıktığı açıktır. Bu asalak işlemden reflektif işleme yönelmek demektir. Bunlara istinaden basit bir şekilde aptallık ve bilgeliğin akıl bağlamındaki bir spektrumun iki zıt kutbunu teşkil ettiği farz edilebilir. Aptallığın bilgeliğin zıddı, bilgeliğin aklın bir uzantısı ve aklın zekâdan başka bir şey olduğu kabul edilirse zekânın aptallığın zıddı olmadığına şüphe kalmaz.^{[4], [23]}

WikiArt

Sonuç

Zekâ, aptallık, bilgelik, akıl ve alakalı birçok temanın henüz çözülememiş belirsizliklere tabi olduğunu unutmamak gerekir. Örneğin akıl ve bilgeliğin mekanistik ilişkisi henüz net anlaşılmamıştır. Fakat bu bir tatminsizliğe yol açmamalı. Çünkü genelde araştırmalarda kat edilen yol büyük ölçütte 5N-1K değil de evet-hayır sorularının cevaplanmasıyla kat edilir. Bu soruların cevabı da genelde en basit anlamında "hayır" olur. Takdir edileceği üzere bu yanlışlamalar göründüklerinden çok daha değerlidir. Zekânın mı yoksa aklın mı daha saygıdeğer olduğunun kararıysa kişiye kalmış.