Yılbaşı ve Noel Arasında Ne Fark Var? Yılbaşı Kutlamaları, Farklı Kültür ve Coğrafyalarda Zaman İçinde Nasıl Evrimleşti?

Çamların neden hem "yeni yıl" hem "Noel ağacı" olarak kullanıldığını hiç düşündünüz mü? Veya Noel Bayramı ile yılbaşının neden bu kadar yakından ilişkilendirildiğini? Birçokları bunun "Hristiyanlara özenme" olduğunu iddia etse de, yeni yılın da, bir kutlama ağacı olarak çam ağaçlarının da tarihi, Hristiyanlık'ın icadından çok daha önceye uzanmaktadır. Dahası, yeni yıl kutlamalarının ve Noel Baba gibi figürlerin kökeni de Hristiyanlık'tan çok daha antiktir.

Bu yazımızda bu konuyu işleyip, her yıl tekrar eden bir döngüyü sonlandırmak istiyoruz. Çünkü bildiğiniz üzere Türkiye'de her sene birileri çıkıp "Noel Hristiyan bayramıdır, kutlanmamalıdır!" diyor, sonra hemen bir grup diğer insan türeyip, "Noel'i ve yılbaşını Türkler icat etmiştir, Hristiyanlar bizden çalmıştır." diyerek yerli ve millileştiriyor, herkes duymak istediğini duyduğu ve karşı tarafı "kitlediği" için mutlu oluyor ve zaten en başından kutlayacaksa kutluyor, kutlamayacaksa kutlamıyor; yani hiçbir şey değişmiyor. Ta ki ertesi sene aynı anlamsız döngü yaşanana kadar...

Bu nedenle bu yazımızda Noel ve yılbaşının kökenlerini inceleyeceğiz ve bilimsel olarak bunlar arasındaki ilişkinin ne olduğunu tespit edip, bu süreçten neler öğrendiğimize bir bakış atacağız.

Yılbaşı Kutlamalarının Kökeni

"Yıl" dediğimiz kavramın ne olduğunu ve nasıl geliştirildiğini daha önceden anlatmıştık. Eğer bu konudaki bilgilerinizi tazelemek isterseniz, öncelikle o yazımızı okumanızı öneririz. Fakat 1 Ocak'tan 31 Aralık'a kadar olan modern yıl kavramı geliştirilmeden çok önce de insanlar, Güneş'in hareketine bağlı olarak günlerin kısayıp uzaldığını ve mevsimlerin değiştiğini fark etmiş ve buna göre takvimler geliştirmiştir.

Babil Takvimi ve Yeni Yıl

Örneğin Babiller, günümüzden 4.000 yıl önce, kendilerinden önce gelen Sümerler'den, spesifik olaraksa 3. Ur Hanedanı'ndan kalma Umma Takvimi'ni miras alarak onu geliştirmişlerdi.^{[1], [2], [3]} Günümüzde Mart ve Nisan aylarının bir kısmını kapsayan "Arah Nisanu" adını verdikleri ayı, yılın başlangıcı kabul ettiler - ki "Arah Nisanu", Babillerin konuştuğu Akadcada "başlangıç ayı" demektir.^[4] Buradan da görebileceğiniz gibi yılbaşı (veya Babillerin tabiriyle "rêš šattim", yani "başlangıç mevsimi") İsa'dan veya herhangi bir modern kültürden binlerce yıl önce zaten var oln bir konseptti.^[5] Bu arada ufak bir yan bilgi olması açısından: "Arah Dumuzu", yani "Tammuz" veya "Temmuz" ayı ve "Arah Ululu", yani "Eylül" ayı gibi ay isimleri de Babillerden gelmektedir.^[6] Bu konuda daha fazla bilgiyi buradaki yazımızdan alabilirsiniz.

Akitu Festivali

Babiller, aynı zamanda, en azından somut verilerle doğrulanabilir en eski ve en şaşaalı yeni yıl kutlamalarını, Milattan Önce 1800'lerde düzenlediler. Nisan ayında yapılan ve Sümercede "arpa" anlamına gelen "Akitu" (á-ki-ti-še-gur₁₀-ku₅) adlı bu festival, yeni yılla gelen arpa ekimini kutluyordu.^{[7], [8]} Bu kutlamalar, kendisinden sonra gelecek bütün din, mitoloji ve ritüellere ilham oldu, çünkü 11 gün süren bu festivallerin her günü farklı gösteriler ve ritüeller yapılır, yaratılış hikayelerine ait şiirler okunur, tanrılara ait heykeller meydanlarda sergilenir, rahipler çeşitli ayinler düzenler, halksa şarkılar söylerdi.^[9] Yani yeni yıl ile yaratılış mitleri ve inançları arasında doğrudan bir bağ vardı.^[10]

Sonradan festival, Asur İmparatorluğu'ndan Selevkos İmparatorluğu'na ve oradan da Roma İmparatorluğu'na aktarılarak kutlanmaya devam etti.^[11] Örneğin Asurlular, 1 Nisan'da kutladıkları bahar festivallerine "Kha b-Nisan" adını verdi.^[12] Benzer şekilde 3. yüzyılda Roma İmparatoru olan Elagabalus aslen Suriye kökenli olmasından ötürü, aynı festival İtalya'ya taşındı ve Avrupa'da bile bu kutlamalar yapıldı.^[13]

Nevruz ve Yılgayak Kutlamaları

Orta Doğu'dan Avrupa'ya ve Orta Asya'ya kadar geniş bir coğrafyada görülen Nevruz kutlamalarının kökenlerini de en azından kısmen bu antik geleneğe dayanmaktadır - ki "yeni gün" anlamına gelen "Nowruz" (نوروز,) sözcüğü de zaten Pers Yeni Yılı'na karşılık gelmektedir.^{[14], [15]} Celali Takvim olarak bildiğimiz İran Güneş Takvimi'nin ilk günü, Mart Ekinosu'nda, yani 21 Mart civarında kutlanmaktadır.^[16]

Aynı kutlamayı, İslam öncesi şamanist Türk toplumlarında da görmek mümkündür: "Yılgayak" veya "Cılgayak" (yani "yeni yıl") adı verilen bu kutlama, 21 Mart'ı 22 Mart'a bağlayan gece, yılın ilk gününü ve baharı kutlamak için yapılıyordu.^{[17], [18]} Bu yüzden 2200 yıl kadar önce başlayan 12 Hayvanlı Türk Takvimi'nde yılbaşını da içeren Oşlak Ay, baharın ilk günü olan 21 Mart'ta başlıyordu ve Türkler buna Uluğ Kün (Ulu Gün) diyorlardı.^[19] Her ne kadar aralarındaki etkilşimler ve aynılıkları konusunda belirsizlikler bulunsa da, bu takvim büyük ihtimalle yine hayvanlı bir takvim olan ve kökenleri Milattan Önce 2637'de yaşamış İmparator Huangdi'ye dayanan Çin Takvimi'nden etkilenerek hazırlanmıştı.^{[20], [21]}

Kültürel Evrim ve Yeni Yıl Kutlamaları

Anlayacağınız, öyle veya böyle, yeni yılı kutlamak hiç de yeni bir uygulama değildir. Ama bu makalemiz boyunca göreceğimiz gibi, bir kutlama veya bayramın bir diğeri ile ortak bir kökeni paylaşması, birinin diğerinden ilham alması, bir kültürün bir başkasının kültürünü yorumlayıp kendince yeniden şekillendirmesi ve asırlar boyu sürdürmesi, bu iki bayramın veya kutlamanın illâ birebir aynı şey olduğu anlamına gelmez.

Evrimden anlayanlar bunu kolayca görebilirler: Örneğin insanlar ve şempanzeler, 6-7 milyon yıl önce yaşamış tek bir ortak atadan gelmektedir; ama bu, insan ve şempanzenin aynı canlı olduğu anlamına gelmemektedir. Kültürel evrimde de bu şekilde birçok akrabalık ilişkisi, ata-torun ilişkisi, türleşme görmek mümkündür - ki bu oldukça normaldir: En nihayetinde, yeterince geriye gidersek, bütün insanlar, bütün diller, bütün kültürler ortak atalardan türeyerek var oldular. Hiçbir kültür gökten zembille inmedi, hiç kimse bir sabah kalkıp, tarihte eşi benzeri görülmemiş bir davranışı sergilemeye başlamadı. Hepsi kademeli olarak, yavaş yavaş evrimleşti.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Örneğin Babiller'in yeni yılı kutladığını bildiğimiz ilk kültür olması, kendilerinden önce gelen toplumlardan ilham almadıkları anlamına gelmemektedir. Muhtemelen kendilerinden önce gelen Sümerler de Akitu Festivali'ni kutluyordu.^[22] Hatta Göbeklitepe gibi antik yerleşim yerlerinin sırlarını aydınlattıkça, yerleşik dönem öncesi insan toplumlarının kültürel evrimini de daha net anlayacağız ve modern toplumdaki tüm davranışların kökenlerini muhtemelen onların kültürlerinde bulabileceğiz.

Ne olursa olsun, antik çağlar boyunca dünyanın dört bir yanındaki uygarlıklar, genellikle yılın ilk gününü tarımsal veya astronomik bir olaya bağlayan giderek daha karmaşık takvimler geliştirdiler. Örneğin Mısır'da yıl, Sirius yıldızının yükselişiyle aynı zamana denk gelen Nil'in yıllık taşkınlarıyla başladı. Bu arada Çin yeni yılının ilk günü, kış gündönümünden sonraki ikinci yeni ay ile gerçekleşti.

Çam Ağacı: Yılbaşından Noel'e Bir Köprü

Sadece bu da değil: Mart-Nisan arası yapılan bu yeni yıl kutlamalarında, modern Noel ve modern yılbaşının ilk izlerini de açıkça görmek mümkündür. Buna birçok örnek verilebilir; fakat yılbaşı/Noel ağacı, muhtemelen en çarpıcısı olacaktır.

Hristiyanlık'ın Noel Bayramı'nın da kökensel temeli, paganlar tarafından kutlanan "kış gündönümü"dür. Yani kışın ilk günü... Paganlar bu tarihlerde evlerini çam ağacı dallarıyla süsler veya ufak çam ağaçlarını evlerine getirirlerdi. Bunun tek amacı, zorlu kış gelirken, kış boyunca da diri kalabilen çam ağaçlarının "baharı hatırlatması" idi.

Ancak mevsim geçişlerinde "ağaç" kullanımının kökeni çok daha eskidir: Asurluların kutlamalarında özellikle köylü kız çocukları bahçelerden çiçekler ve otlar toplayıp, Deqna d-Nisan (ܕܩܢܐ ܕܢܝܣܢ), yani "Nisanın Sakalı" adı verilen bir şekilde, evlerinin tavanından aşağıya bir sakal gibi asarlardı.^{[23], [24]}

CBC

Sonradan Roma İmparatorluğu'nda yayılan ve 17-23 Aralık tarihlerinde kutlanan Saturnalia Festivali'ndeyse köknar ağaçları aynı şekilde tavandan aşağı doğru, adeta bir avize gibi asılırdı.^{[25], [26]} Bugün aynı ağaç tavandan sarkmıyor ama Noel'in ve yılbaşının ana sembolü haline geldi. Birazdan göreceğimiz gibi, kökenlerini yeni yıldan alan Saturnalia'nın, modern Noel'in direkt atası olduğu düşünülmektedir. Sonradan bu ağaçlar evin bir köşesine yerleştirilmeye başlanmıştır. Ağacı süsleyip, altına hediyeler bırakma geleneği ise Noel Baba'nın icadı ve yaygınlaşmasıyla evrimleşmiştir (buna birazdan döneceğiz).

Elektriğin icadıyla birlikte Noel ağaçlarında (ve sonradan evlerde) ışık ve lamba kullanımı, uzun ve karanlık gecelere imzasını atarak, sadece Noel'in değil, tüm kış festivallerinin vazgeçilmez bir parçası hâline gelmiştir. Elektrikli Noel ışıkları, Almanların ağaçlarına yerleştirdiği eski ve geleneksel olan mumların modern bir alternatifidir. 1882'de, Thomas Edison’un iş ortağı olan Edward H. Johnson, renkli elektrikli ışıklarla aydınlatılan ilk Noel ağacını oluşturmuştur. Bu uygulama, kısa sürede dört bir yana yayılmıştır.

Ancak bunun tarihi de çok daha antik zamanlara dayanmaktadır; çünkü Noel ve yılbaşı gibi kış festivallerinin benzerleri, zaten eski zamanlardan beri dünya genelinde vardı. Örneğin Almanlar tarafından kutlanan "Yule" (veya "Jul") Festivali'nde de ziyafetler ve kutlamalar yapılırdı. Kelt Druid'lerin bu kutlamalarda mum yaktıkları, evlerini kutsal olan ökse otuyla süsledikleri ve iki gün boyunca bir gün dönümü festivali düzenledikleri bilinmektedir.

Noel Kartları

Ağaçlarda ışık kullanımı gibi modernleştirme girişimleri, birçok yan "Noel Endüstrisinin" doğmasına da yol açmıştır: Örneğin 20. yüzyılda, kardeşi Hallmark Cards'ı kuran Rollie B. Hall, mağazasında pelür kâğıdı bitince stilize Fransız zarf astarlarını kullanmasıyla ticari hediye paketi, kahverengi kâğıt ambalajın yerini aldı. Ayrıyeten, Hallmark'ın modern Noel kartında da parmağı vardı. Duyguları sunmak için mükemmel olan, kitap benzeri bir formata sahip daha büyük bir kart oluşturma niyetiyle 19. yüzyılın sonlarındaki küçük baskılı karton kartlardan yararlandı. Böylece "Noel Kartları" doğmuş oldu.

Yiyecek ve İçecekler

Hediyeler, kartlar ve süslemeler çok hoştur, ancak birçok kişi için Noel, en sevdikleri yiyecekler olmadan gerçek bir Noel sayılmaz. Zencefilli çörekten yapılmış evler, 19. yüzyılın başlarında Grimm Kardeşlerin, iki çocuğun zencefilli çörek ve diğer tatlılardan yapılmış duvarları olan evde yaşayan bir cadı tarafından kaçırıldığı hikâyeyi ele alan Hansel ve Gretel’i yayınlamasından sonra Noel'de popülerlik kazandı.

Akitu ve Nevruz: Ortak Atadan Ayrılan Kültürel Hikayeler

Görebileceğiniz gibi çok benzer iki ritüel, iki ayrı toplumda gözlenebilmektedir. Bunlardan biri diğerinden olduğu gibi "çalmış" olabileceği gibi (artık o ne demekse), benzer mitlerin ve kültürel inançların coğrafyadan coğrafyaya yayılmasına bağlı olarak, benzer davranış kalıplarının geliştiği ve bunların farklı coğrafyalarda farklı yönlerde evrimleştiği de söylenebilir.

Örneğin Nevruz ile Akitu arasında bir ilişki kurmak çok zor değildir; ancak ikisinin mitolojik ve kültürel geçmişi bambaşka öykülere dayanır. Asurlar için Akitu, yaratılış mitleriyle ilişkili bir bahar festivalidir: Babil'in gök tanrısı Marduk'un, kötücül deniz tanrıçası Tiamat'a üstün gelmesini kutlar.^[27] Bu zaferin, Babil Kralı'nın hükümdarlık yetkisini tazelediğine inanıldığı için politik bir rolü de mevcuttu.^[28] İranlılar içinse Nevruz, Pers mitolojisinde Kral Cemşid'in insanlığı yok edecek soğuk bir kıştan kurtarmasıyla ilişkilidir.^[29] Öte yandan zerdüştler için Nevruz, şeytani bir Asur Kralı olan "Dahhak" veya "Zohak" olarak bilinen şeytani bir figürün İran'ı fethedip baharın gelişini yasaklamasıyla ilgili bir diğer mitle ilişkilidir.^[30]

Nevruz'u kutlayan diğer toplumlarda da benzer hikayeler görmek mümkündür. Genelde hepsinde ezilenlerin zorbaya, iyinin kötüye, bir mevsimin diğerine üstün gelmesi ögelerini görürüz. Kültürel evrimde gelişen öyküler bambaşka yönlere sapabildiği için, bunların köken ve akrabalık ilişkilerini net bir şekilde ortaya koymak zor olabilmektedir. Bu nedenle örnekler olarak verdiğimiz bu kökenler üzerinde tarihçiler arasında da mutlak bir görüş birliği bulunmamaktadır.

Agora Bilim Pazarı

Maymun Kadar Aklım Olsa: Zeka Testleri: İnsan Hayvana Karşı

“Hararetle tavsiyemdir! Çok eğlenceli ve zihin açıcı.”
—Alex Boese, Kafası Güzel Filler’in yazarı

BÜYÜK İLGİ GÖREN PSY-Q’NUN YAZARINDAN!

Toplanın!
Profesör Ben Ambridge’in Psikoloji Sirki şehre geldi!
Akıllı kapuçinler! Psişik köpekler! Solak filler! Dilbilimci yunuslar! Duygusal amipler!
Ve evrimin daha nice olağanüstü örneği!

Psikologlar, zooloji biliminin sınırlarını zorlayarak köpekler için kişilik testleri ve güvercinler için mantık bulmacaları hazırlıyorlar; balıklara uzamsal mantık yürütme problemleri veriyor, papağanlardan ritim tutmalarını istiyorlar. Ben Ambridge bundan bir adım ileri gidiyor.

Maymun Kadar Aklım Olsa, onlarca interaktif bulmaca, test, oyun ve soru üzerinden doğanın harikalarına karşı kendinizi sınama fırsatı sunuyor!
Hayvanlar âlemindeki yerinize dair yargılarınızı gözden geçirmeye –ve bunu yaparken fazlasıyla eğlenmeye– hazır mısınız?

Devamını Göster

₺180.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

İşte burada anlaşılması gereken kritik nokta da budur: Söz konusu kültürel evrim olduğunda, "Bu kutlama şundan gelir, bunlar bundan çalmıştır." gibi sataşma çabalarına mahal olmamalıdır. Bir yandan, her kültürün etkileştiği diğer kültürlerle "kültürel öge", yani "mem" alışverişi yaptığını kabul etmemiz gerekmektedir; diğer yandansa, o memlerin her kültürde çok özgün biçimlerde evrimleştiğini anlamamız gerekmektedir. Bize kalırsa kültürel zenginliği sağlayan şey zaten bu alışveriş ve onun üzerine inşa edilenlerdir.

Noel'in Güç Kazanması ve Yayılışı

Zaman içerisinde Noel popülerlik ve yeni gelenekler kazandı. Orta Çağ İngilteresi'nde Noel, oyunlardan cümbüşlere ve İsa'nın doğumunu kutlayan gösterilere kadar her türlü şenliği içeren 12 günlük bir festivale dönüştü. Müzik, hediye verme ve süslemelerin hepsi adeta bir norm haline geldi.

En müsrif bayramlar, 600 öküzle davetli misafirleri patlayacak kadar doyuran III. Henry gibi hükümdarlar tarafından kutlanırdı. Üniversiteler, bayram sezonunda akranlarını yöneten bir "Noel Kralı" veya "Fasulye Kralı" olarak taç giyerdi ve en mütevazı kutlamalar bile ilahiler ve şarkılar içermekteydi. Ancak herkes bu kutlamalardan hoşnut olmadı. 1644'te İngiliz Püritenleri festivali yasakladı, ayaklanmalara sebep oldu ve İngiltere’nin ikinci iç savaşını canlandırmaya ön ayak oldu.

Ancak İngiltere'nin Noel üzerinde bir tekeli yoktu. Dünyanın dört bir yanında kutlamaya katılanlar, kış festivallerinden gelen gelenekleri bayrama dahil ettiler. Bunlardan en çok öne çıkanı Almanlar'dı.

Almanya’nın, ağaç dallarını süsleme geleneği olan bir pagan inanışından gelişen Noel ağacını, evrensel bir sembol olarak doğurduğu bilinir. Almanlar, mumlar ve hediyelerle süslenmiş olan iç mekân çam ağacına Tannenbaum adını koydular. Bu gelenek 19. yüzyılda, Alman kökenli İngiliz kraliyet ailesinin bir Noel ağacı dikip küresel bir trend başlatmasıyla yükselişe geçti.

Noel çelenkleri, fındıkkıran askerler ve Noel pazarları gibi diğer birçok geleneğin yaratıcısı olan Almanya'da, Noel, siyasi güçler tarafından şekillendirildi. 1930'larda Naziler, bayramı Nazi Almanya’sının Hristiyan olmayan bir kutlaması olarak yeniden tanımlamaya çalıştılar.

Tıpkı İngiltere'de olduğu gibi, Amerikan Püritenler, Noel'i 1659'da Massachusetts'te yasakladılar, ancak yasağı 1681'de kaldırdılar. Amerika Birleşik Devletleri'nde Noel, birçokları için ev ve ailenin önemini pekiştiren İç Savaş'a kadar pek coşkuyla kutlanmıyordu. 1870’te, savaşın sona ermesinden sonra Kongre, Noel'i ülkenin ilk federal bayramı ilan etti.

Aynı zamanda, 19. yüzyılın ikinci yarısında göçmenler ABD'ye akın ederken, kendi geleneklerini de beraberlerinde getirdiler. Noel tarihçisi William D. Crump'ın The Christmas Encyclopedia'da yazdığı gibi, Noel, "çeşitli kültürlerin asimilasyonu ile evde aile ile daha tekdüze ve yaygın olarak kutlanan bir bayram haline geldi."

Göçmenlerin yanlarında getirdikleri kültürel ikonlardan biri, tanınmış bir Amerikan ünlüsü olacaktı: Noel Baba.

Noel Baba: Kültürler Arası Bir Köprü

Noel'in en popüler figürlerinden biri, dünyanın dört bir yanındaki uslu çocuklara hediyeler vermek için ren geyiklerinin çektiği bir kızak kullanan, yuvarlak karınlı, beyaz sakallı patrik Noel Baba'dır.

Noel Baba figürünün kökenleri, farklı kültürlerde farklı kişilere gitmektedir. Örneğin Almanya'daki "Santa Klaus" (Noel Baba) figürü "Christkind" olarak bilinir ve "İsa'nın Çocuğu" olarak bilinen bir fabl hikayesinden gelir. Bunun kökenlerinin ise Germen mitolojisindeki Tanrı Wodan'dan (Odin) esinlendiği düşünülmektedir. Bu Tanrı, paganların kış ortasında kutladıkları Yule isimli bir bayramla da ilişkili olduğu, dolayısıyla Noel Baba'nın bir pagan figürü olduğu ileri sürülmektedir.

Kampirak: Afgan Noel Baba

Afganistan'daki Bamyan ve Daykundi kentlerinde düzenlenen Nevruz kutlamalarında, Kampirak diye bir karakter görülmektedir:^[31] Bu, yaşlı ve sakallı bir adam olarak hayal edilmektedir. Renkli kıyafetler giymekte, uzun bir şapka takmakta ve bir tesbihle dolaşmaktadır. Mutlak iyiliği ve kışın yıkımına üstün gelmeyi başaran doğanın gücünü temsil etmektedir ve köy köy gezerek insanlara hediyeler dağıtmaktadır. Tanıdık geldi mi?

Wikipedia

Ayaz Ata ve Kar Kız: Türk Noel Baba ve Torunu

Afganistan'ın biraz kuzeyine gidildiğinde; Özbekistan, Kırgızistan ve Türkmenistan'da "Ayaz Ata" veya "Ayaz Baba" gibi isimlerle anılan Kış Tanrısı'nı görmek mümkündür. Ayaz Ata; ceketi, botları ve uzun beyaz sakalıyla bilinen bir karakterdir. İnanışa göre, uzun, gümüş mavisi cübbesi, tüylü şapkası ve kardan yapılmış tacıyla bilinen "Kar Kız" isimli torunuyla birlikte kışı getirmektedir.

Bu inanışta hediye getirme olmasa bile, hediye getirme geleneğini bulmak için fazla uzağa gitmenize gerek yoktur: Azıcık daha kuzeye çıkıp, Kazakistan'a geldiğinizde, bu karakterin aynı zamanda Noel Baba veya Kampirak gibi halka hediyeler dağıttığına inanıldığını görmek mümkündür.

Ded Moroz ve Snegurochka: Rus Noel Baba

Daha kuzeyde, Rusya'da ise Ded Moroz'u, yani Don Dede'yi görebiliriz. Onun da Snegurochka isimli bir kızı veya torunu vardır; tıpkı Kar Kız gibi... Don Dede, yıl boyu iyi davranan çocuklara hediyeler dağıtan bir karakterdir.

Noel Baba Nereden Geldi?

Tüm bunlar (ve burada yer vermediğimiz nicesi), Noel Baba'nın kültürel varyasyonları ve belki de potansiyel olarak direkt atası olan hikayelerdir. Fakat bildiğimiz Noel Baba'nın kökenlerine yönelik de bol miktarda tartışma mevcuttur: Yaygın olarak Hristiyanlar, Noel Baba'nın kökenlerini, 3. yüzyılda günümüzde Antalya'nın Demre ilçesi olarak bildiğimiz coğrafyada yaşamış bonkör bir rahip olan Aziz Nikola'ya dayandırmaktadır.^{[32], [33]}

Ancak Hristiyanlık içinde, bambaşka Noel Baba kökenleri bulmak mümkündür. Yaygın bir diğer inanış, Noel Baba'nın Hollanda ve Almanya'daki Sinterklaas karakterinden evrimleştiği yönündedir.^[34] Bir başka kabul ise, Nors mitolojisinden gelmektedir: Nors mitolojisindeki Odin de (son dönemdeki tuhaf gösterimleri bir yana) yaşlı, beyaz sakallı, mavi başlıklı, cübbeli bir figür olarak anlatılır ve kışları 8 bacaklı atı Sleipnir ile insanlara hediyeler dağıttığına inanılır.^{[35], [36], [37]}

Bavi Power

Belki de Noel Baba'nın ilham kaynağı Odin'dir (bu, onu oldukça eski bir tarihe ve ters bir coğrafyaya konumlandıracaktır)? Bu o kadar da absürt değildir; zira Finlandiya'da Noel Baba'ya Noel Keçisi (Joulupukki) denmektedir.^[38] Bir hipoteze göre Noel Baba'nın geyikleri, aslında 4000 yıldan beri Nordik topraklarda yaşayan Sami şamanların Amanita muscaria türü halüsinojenik sinek mantarı tüketip, mecazi anlamda "uçmalarına" bir göndermedir.^[39] Tesadüfe bakın ki bu şamanlar, ren geyiği yetiştiriciliğiyle bilinmektedirler.^[40] Bu nedenle, her ne kadar Türkiye'nin Noel Baba'nın evi konusunda bir hak iddiası olsa da, Finlandiya'nın Lapland kasabası da "Noel Baba Köyü" ile bu mitolojik karakterin kökeninin kendisinde olduğunu iddia etmektedir.^[41]

Görebileceğiniz gibi her kültür, kendi gelişimi içerisinde bu şekilde cömert ve hediye-verici figürler yaratmıştır. Bu figürler kimi zaman din ve Tanrılar ile ilgili olsa da, kimi zaman sadece insanın olumlu taraflarının bir yansıması olarak kültürde kendine yer bulmuştur. Hristiyan ülkelerde Noel Baba, İsa'nın doğumu olarak kutlanan Noel Bayramı ile ilişkilendirilmişken, diğer ülkelerde bu figür yeni yılın gelişiyle ilişkilendirilmiştir.

Dolayısıyla Noel Baba figürünün doğrudan Hristiyanlık ile ilgili olduğu iddiası tamamen hatalıdır. Örneğin günümüzde Noel'i en coşkulu kutlayan ülkeler arasında Amerika Birleşik Devletleri bulunsa da, "Noel Baba" figürü ABD'ye 18. ve 19. yüzyıllarda Alman ve Hollandalı göçmenlerle birlikte gelmiştir. Sonradan Washington Irving ve Clement Clarke Moore gibi Amerikalı yazarların öyküleriyle popüler hale gelmiştir.

Noel Baba'nın ikonik kırmızı-beyaz robdöşambr içindeki göbekli ve yaşlı dede görünümü, Thomas Nast isimli bir illüstratör tarafından yaratılmıştır. Nast, Avrupa halk masallarındaki tasvirlerden yararlanarak bu figürü yarattı ve Noel Baba, kısa sürede popüler bir figür hâline geldi. 1890'da tüccar James Edgar, Noel Baba'yı taklit eder gibi giyinip Brockton, Massachusetts’teki mağazasının koridorlarında çocukları karşılayarak unutulmaz bir gelenek başlattı. Fikir bu şekilde ünlendi ve "temsili Noel Babalar" o zamandan beri mağazalara (ve daha yakın zamanda alışveriş merkezlerine) uğradılar.

İsa'nın Doğumu ve Yılbaşı Arasında Ne İlişki Var?

İsa'nın Doğumu

İncil ve Tevrat'a göre İsa'nın annesi olan Meryem, tek oğlunu doğurması için Tanrı tarafından seçilmiş bir bakireydi. Meryem'in nişanlısı olan Joseph (Yusuf) adındaki marangoz, Meryem'in hamile olduğunu öğrendikten sonra, nişanı bozmak istedi; fakat rüyasında bir melek, Joseph'e göründü ve ona korkmamasını söyledi. Kısa bir süre sonra evlenen çift, daha sonra zorunlu bir nüfus sayımına katılmak için Beytüllahim'e zorlu bir yolculuk yaptılar.

Beytüllahim'e o dönemdeki ziyaretçi akını, doğum yapmak üzere olan çiftin kiralayabileceği bir oda kalmamasına sebep olmuştu. Bir hancı onlara acıyıp ahırında uyumalarına izin verdikten sonra Meryem, "Tanrı'nın oğlu" olduğuna inanılan İsa'yı doğurdu. Melekler şarkı söylerken Meryem, onu bir yemliğe yatırdı ve tam da o sırada gökyüzünde parlak bir "yıldız" parlamaya başladı.

İsa Ne Zaman Doğdu?

Burada bir durup eldekilere bakmak gerekmektedir: Sizce bunların hepsini aynı Hristiyanlıkla ilişkilendirmek mümkün müdür? Yılbaşının güya "Noel çakması" olduğu söylenmektedir ve Noel de İsa Peygamber'in doğumgünü olduğu için, bu kutlama ve bütün bileşenlerinin aslında Hristiyanlıkla ilişkili olduğu iddia edilmektedir.

Burada "ufak" bir sorun mevcuttur: İsa'nın doğduğu gün, Tevrat'ta da İncil'de de geçmemektedir.^[42] Bunun yerine, İsa'nın annesinin, mucizevi bir şekilde babasız (en azından insan bir baba olmaksızın) gebe kalışından ve sonrasında yaşanan mütevazı doğumundan bahsedilir. 25 Aralık'ta doğması, sonradan geriye dönük olarak yapılan ve muhtemelen tamamen isabetsiz olan bir hesaplamadan gelmektedir.^{[43], [44], [45]} Ayrıca tarihlerimizin "İsa'dan Önce" (Milattan Önce) ve "İsa'dan Sonra" (Milattan Sonra) diyerek imâ ettiğinin aksine İsa, 0 yılında değil, Milattan Önce 6-4 yılları arasında doğmuştur (ve bu tarih de kesin değildir).^{[45], [46]}

Dahası, İsa'nın doğduğu günün "25 Aralık" olarak belirlenme nedeni, yılbaşına yakın olmasından ziyade, çok büyük bir ihtimalle Saturnalia Festivali'nin son günlerine yakın olmasıdır.^[47] Roma İmparatorluğu Hristiyanlığa geçtiğinde, pagan geleneklerini Hristiyan gelenekleriyle değiştirmeye çalışmıştı ve bu tarihin seçilme nedeninin de o çabanın bir uzantısı olduğu düşünülmektedir.^{[48], [49], [50], [51], [52]}

25 Aralık'ın İsa'nın doğumgünü olduğunun resmi olarak kabulü, İsa'dan 300 yıl sonra, Papa 1. Julius'un bir ilânına dayanmaktadır. Ne var ki bu tarihin neye göre seçildiği konusunda bir fikir birliği bulunmamaktadır. Örneğin İsa'nın doğduğu gün görüldüğü söylenen Bethlehem (Beytüllahim) Yıldızı, eğer ki epik (ve gerçek olmayan) bir anlatıdan ibaret değilse, muhtemelen bir kuyrukluyıldız, bir süpernova veya gezegen kavuşması gibi astronomik bir olaydı.^{[53], [54], [55], [56], [57]} O dönemki astronomik olay kayıtları ve günümüzde yapılan modern hesaplar, o dönemde Aralık'ta bu tür bariz bir gökolayı bulamamaktadır. Ancak o dönemde 24 Nisan'da başlayan ve 70 gün süren Halley Kuyrukluyıldızı geçişi veya 23 Şubat'ta yaşandığı hesaplanan Hulse-Taylor Pulsarı gibi astronomik olaylar mevcuttur.^{[58], [59], [60], [61], [62]}

Dolayısıyla İsa'nın 25 Aralık'ta değil de bu tarihler arasında doğmuş olma ihtimali oldukça yüksektir. Ne yazık ki eski insanlara (ve modern insanlara da) "büyülü" gibi gelen "yeni yıl" veya parlak bir gökcisminin görülmesi gibi astronomik olaylarla, teolojik önemi olan olayların sonradan çakıştırılması çabası, modern zamanda yapılan kutlamaların dini ve kültürel tarihini iyice karıştırmaktadır.

Yılbaşının İsa ile hiçbir ilgisi olmadığının bir diğer göstergesi, İslam öncesi Türk kültüründe Aralık'ta kutlanan önemli bir günün var olmasıdır: Günümüzde hala Denizli'de falan kutlanan Nardoğan veya Nardugan, yani "Yeni Güneş Doğumu", 21 Aralık'ı 22'sine bağlayan gece kutlanan bu özel gündür.^{[63], [64]} İnanışa göre bu gün, uzun gecelere sebep olan eski Güneş'in ölümü ve yenisinin doğumunu temsil etmektedir. Hatta bugünü kutlamak için antik Türk toplumlarında Strobus cinsi çam ağaçları altına hediyeler bırakılmaktaydı.^[65] Tabii bu kültürel ögelerin kökenlerine yönelik daha çok araştırma gerekmektedir; ancak bu kültürel etkileşimlerin varlığını görmezden gelemeyiz. Biz, en nihayetinde aynı türün torunlarıyız.

Meriç Ulukuş

Dünya Genelinde Yılbaşı Kutlamaları

Birçok ülkede Yeni Yıl kutlamaları, 31 Aralık akşamı yani "Yılbaşı gecesi" başlar ve 1 Ocak'ın erken saatlerine kadar devam eder. İspanya'da ve İspanyolca konuşulan diğer birkaç ülkede insanlar, gece yarısından hemen önce, önümüzdeki aylara ilişkin umutlarını simgeleyen bir düzine üzümü yiyip bitirirler. Dünyanın birçok yerinde, geleneksel yılbaşı yemeklerinde madeni paraya benzediği ve gelecekteki finansal başarıyı haber verdiği düşünülen baklagiller bulunur. Örnek olarak İtalya'daki mercimekler ve Amerika Birleşik Devletleri'nin güneyindeki börülceler verilebilir. Domuzlar bazı kültürlerde ilerleme ve refahı temsil ettiğinden, domuz eti Küba, Avusturya, Macaristan, Portekiz ve diğer ülkelerde yılbaşı sofrasında yer alır. Yılın dolup taştığının bir işareti olan halka şeklindeki kekler ve hamur işleri, Hollanda, Meksika, Yunanistan ve diğer ülkelerdeki ziyafeti tamamlar. İsveç ve Norveç'te ise yılbaşında içine badem gizlenmiş sütlaç ikram edilir: Fındığı bulan kişinin 12 aylık bir talih bekleyebileceği söylenir.

Cormelius

Dünya çapında yaygın olan diğer gelenekler arasında, İngilizce konuşulan birçok ülkede her zaman popüler olan "Auld Lang Syne" de dahil olmak üzere, yeni yılı karşılamak için havai fişek izlemek ve şarkılar söylemek yer alır. Yeni yıl için kararlar alma pratiğinin ilk olarak, tanrıların beğenisini kazanmak ve yıla sağ ayakla başlamak için vaatlerde bulunan Eski Babilliler arasında tutulduğu düşünülmektedir. (Borçlarını ödemeye ve ödünç alınan tarım ekipmanını iade etmeye yemin edecekleri bildirildi.)

Amerika Birleşik Devletleri'nde en ikonik yeni yıl geleneği, gece yarısı New York'un Times Meydanı'nda dev bir topun düşürülmesidir. 1907'den beri neredeyse her yıl gerçekleşen olayı, dünya çapında milyonlarca insan izlemektedir. Zamanla, topun kendisi 700 kiloluk bir demir-ahşap küreden 3.5 metre çapında ve 5.5 ton ağırlığa sahip parlak desenli bir küre haline geldi. Amerika'daki çeşitli kasabalar ve şehirler, Times Meydanı ritüelinin kendi versiyonlarını geliştirdiler ve yılbaşı gecesi, gece yarısında turşudan (Dillsburg, Pennsylvania) keseli sıçanlara (Tallapoosa, Georgia) kadar çeşitli öğeleri halka açık bir şekilde, yüksek bir yerden bırakarak düşürdüler.

Giderek Sekülerleşen Bir Bayram Olarak Noel

Noel bayramı dini kökenlerden gelmesine rağmen, laik ve giderek ticarileşen bir bayram haline geldi. Tarihçi Lisa Jacobson, bu değişmenin yüzyıllardır endişe uyandırdığını söylüyor. L. Jacobson, California Santa Barbara Üniversitesinin bir platformu olan The Current'a şöyle diyor:

İnsanlar 19. yüzyılın ortalarındaki modern enkarnasyondan bu yana Noel'in gitgide ticarileştirilmesinden şikâyet ediyor.

Noel Bayramının dinsel köklerinden giderek sapmasından endişe edenlerin bu endişesi yerinde gözüküyor: 2019'da Gallup tarafından yapılan bir ankete katılan her 10 Amerikalıdan 9'u, Noel'i kutladıklarını söyledi; ancak katılımcıların sadece %35'i bayramı "son derece dindar" olarak gördüğünü belirtti. Her ne olursa olsun pagan ve dini geleneklerin etkileriyle şekillenen bu bayram, kutlayan herkes için kutsal olsun ya da olmasın, bir şeyler ifade etmekte...

Kraliyet Enstitüsü Noel Dersleri

Bu anlamların en derinlerinden biriyse İngiltere'den geliyor: Dünya'nın Güneş etrafında rastgele seçilmiş bir noktadan, aynı noktaya 1 tam turdan sonra geri dönmesini "yeni yıl" olarak kutlamayı, halk için işlevsel ve zihin açıcı bir hâle dönüştürmek de mümkün!

Kraliyet Enstitüsü Noel Dersleri, Londra'da bulunan Kraliyet Enstitüsü'nde halka açık olarak tek bir konu hakkında verilen bilim dersleridir. 1825 yılından bu yana, sadece 1939-42 yılları arasında 2. Dünya Savaşı nedeniyle duraklaması haricinde, istisnasız olarak her sene düzenlenmiştir. Dersler sırasında halka modern bilimin bulguları, onların anlayabileceği şekilde anlatılır. Özellikle bilgilendirici ve eğlenceli olması hedeflenir. 

Bu dersler, 1825 yılında büyük fizikçi Michael Faraday tarafından başlatılmıştır. Her sene Noel Günü düzenlenen dersler, bilimsel eğitimin gençler arasında pek de popüler olmadığı bir dönemde başlamıştır ve nesiller boyu gençlerin bilime ilgi duymasını sağlamıştır. Faraday, ömrü boyunca 19 ders vermiştir ve yukarıdaki çizimde onun verdiği derslerden biri gösterilmektedir.

Takvimlerin ve Özel Günlerin Hepsi Uydurma!

Dolayısıyla tüm bu bilgiler ışığında can alıcı soruyu sorabiliriz: "Yılbaşı ve Noel'in ilk ne zaman ve kimler tarafından kutlandığının ne önemi var?" Aşağıdaki videomuzda da anlattığımız gibi "yıl" ve "takvim" kavramları, tamamen uydurma kavramlardır. Evet, Dünya Güneş etrafında her döndüğünde "1 birim" zaman geçmiş olmaktadır ve biz de ona "yıl" demekteyiz; ancak o yıl nerede başlar, nerede biter, ne anlamı vardır, bunların tamamı insan uydurmasıdır.

Örnekleyelim: Tibet'te yeni yıl Ocak-Mart arası başlar. Hindistan'ın Kuçi bölgesinde Haziran'da başlar. Zulu halkı yeni yılı Temmuz'da kutlar. Etiyopya'da Eylül'de kutlanır. Eğer Hicri Takvimi takip eden Müslümanlar'dansanız, yeni yılı Dünya'nın geri kalanına göre her yıl 11 gün daha erken kutlarsınız. Bu yazının başında Babiller'den bahsettik; ancak onlardan daha bile eski olan Maya Takvimi vardır: Bu takvim, Milattan Önce 3114 yılında, 11 Ağustos'ta başlamaktadır; ancak bilindiği kadarıyla Mayalar yeni yılı Temmuz'da kutlamaktaydı. 

Bu, sadece antik takvimler ve yerel halklar için de geçerli değildir. Bizim bugün kullandığımız takvim de diğer tüm takvimler gibi insan uydurmasıdır: Örneğin Numa Pompilius'tan önce, yani Milattan Önce 8. yüzyılda takvimde "ocak" ve "şubat" ayları yoktu bile! Erken Roma takvimi, her yeni yılın ilkbahar ekinoksunda başladığı 10 ay ve 304 günden oluşuyordu. Bu takvim, Roma'nın kurucusu Romulus tarafından MÖ 8. yüzyılda yaratılmıştır. Daha sonradan kral olan Numa Pompilius, takvime "Januarius" ("Ocak") ve "Februarius" ("Şubat") aylarını eklemiştir.

Yüzyıllar boyunca takvim, Güneş ile senkronize olmadan kullanılmıştır ve MÖ 46'da imparator Julius Caesar, bu sorunu, zamanının en önde gelen gökbilimcileri ve matematikçilerine danışarak sorunu çözmeye karar vermiştir. Böylece bugün dünyadaki çoğu ülkenin kullandığı daha modern Gregoryen takvimine çok benzeyen Jülyen Takvimi ilân edilmiştir.

Her ne kadar Papa 8. Gregory'nin 1582'de 1 Ocak'ı yılbaşı ilan ettiği söylense de buna yönelik resmî bir belge bile yoktur.^[66] Hatta aslında 1 Ocak'ı yılbaşı seçen ilk kişi, meşhur Roma İmparatoru Sezar'dı; ancak Sezar'ın Hristiyanlık'tan haberi bile yoktu (çünkü İsa henüz doğmamıştı). Onun 1 Ocak'ı yılbaşı, yani yeni bir yılın başlangıcı seçmesindeki amaç, "başlangıç tanrısı" olduğuna inanılan "Janus"u, yani "January" ayını, yani bizdeki "Ocak" ayını onurlandırmaktı: iki yüzü geçmişe ve geleceğe bakmasına izin veren Roma başlangıç ​​tanrısı "Janus". Hatta bu belirsizlik nedeniyle Sezar ile Papa 8. Gregory arasındaki 15-16 asır boyunca yılbaşı 1 Ocak'la 25 Aralık ve 25 Mart arasında gidip gelmiştir. 

Romalılar, Janus'a kurbanlar sunarak, birbirleriyle hediye alışverişinde bulunarak, evlerini defne dallarıyla süsleyerek ve gürültülü partilere katılarak kutlarlardı. Ortaçağ Avrupa'sında, Hıristiyan liderler geçici olarak yılın ilk günü olarak 1 Ocak'ı 25 Aralık (İsa'nın doğum yıldönümü) ve 25 Mart (Duyuru Bayramı) gibi daha dini öneme sahip günlerle değiştirdiler. Papa Gregory XIII, 1 Ocak'ı 1582'de Yeni Yıl Günü olarak ilân etmiştir (ancak söylediğimiz gibi, 1 Ocak'ın papa tarafından "yılbaşı" olarak belirlendiği konusunda belirsizlikler mevcuttur).

Sonuç

Anlayacağınız, insanlar tarafından belirlenen yılların hiçbir özel anlamı bulunmamaktadır. Bu, sadece toplumsal olarak bir kutlama ve eğlence bahanesidir. Biz ne seçersek ve topluca neye topluca inanırsak, doğru olan o olmaktadır. Yeni yılın ne zaman başladığını objektif olarak belirlemenin bir yolu yoktur. Burada önemli olan, o günü ilk kimin kutladığı değildir; o yeni yıla sizin atfettiğiniz anlamlardır: Bu kutlamalarda önemli olan, geçen senenin "kirini pasını" bir kenara bırakıp, yeni yılda yeni başlangıçlara duyduğumuz ümittir. Yılbaşını kutlayan, ağaç süsleyen, birbirine hediye alan insanların çok azı aklına İsa'yı, paganları, Roma İmparatorluğu'nu, paganları, Asurluları, Babilleri getirmektedir.

Tesadüfen diyebileceğimiz sebeplerle, Hristiyanlar tarafından kutlanan Noel Bayramı da yıl sonuna denk gelmektedir. Ne var ki tarihsel olarak bakıldığında sıradan bir "kış festivali" olan Noel, diğer kış festivallerinin öncülü veya atası değildir. Sadece Hıristiyan dünyanın ekonomik baskınlığı sonucunda günümüzde bu festivallerin ve geleneklerin çoğu, öyle veya böyle Noel ile bağlantılı hale gelmiştir.

Önümüzde iki tercih vardır: Sonucunda hiçbir tarafın hiçbir kazancının olmayacağı anlamsız bir kültür savaşına girebiliriz. Veya zaten tamamen insan yapımı olan yeni yıl kutlamalarımızı yapar, zorlu bir yılın yükünü eğlenceli bir şekilde geçirir, işimize bakarız. Bu iki seçenekten hangisini seçeceği, bir kişinin kendini tanımlamakta kullandığı kimlikle belirlenmektedir. Her halükarda, birbirimizin bir şeyleri kutlama veya kutlamama tercihlerine saygı göstermeyi öğrendiğimiz zaman, muhtemelen bu bayramların ve özel günlerin ulaşmayı arzuladığı huzurlu ve bütüncül toplum yapısına erişmiş olacağız.