Yaşayan Fosil Nedir? Evrime Karşı Argüman Olarak Kullanılan Yaşayan Fosiller, Evrim Teorisi'nin En Bariz Kanıtlarındandır!

Yaşayan fosil, evrimsel olarak uzun zaman dilimlerinde, o kadar uzun bir sürede olması beklenenden daha az miktarda evrimleşmiş olan, dolayısıyla atasal türlere ait genleri ve özellikleri pek değişmeden koruyan türlere verilen bir isimdir. Normalde bu tür atasal özellik bilgilerini canlıların fosillerinden elde ettiğimiz; ancak bu şekilde kısmen az değişmiş türler halen yaşamakta olan canlılar oldukları için, onlara "yaşayan fosil" deriz.

Yaşayan fosiller, evrim karşıtlarınca "evrimi çürüten canlılar" olarak lanse edilse de, aslında tam tersine, evrimsel öngörülerimizi bizzat doğrulamamızı sağlayan, gözümüzün önünde evrimsel süreci gösteren, son derece ilgi çekici canlılardır. Evrim karşıtları, bu gerçeği gizlemek için yaşayan fosilleri "milyonlarca yıldır hiç değişmemiş canlılar" olarak tanımlarlar; halbuki bu canlılar, milyonlarca yıldır hiç değişmemiş değildir. Tam tersine, yaşadıkları ortam şartlarının değişim miktarı ile gayet uyumlu bir şekilde evrimleşmişlerdir; sadece ataları, daha dengesiz ve değişken ortamlarda yaşamış türlere göre daha az değiştiği için göreli bir değişim miktarı söz konusudur - ki bu da, evrimsel olarak (özellikle de dengeleyici doğal seçilim açısından) son derece avantajlı, Evrim Teorisi açısından da son derece makul ve beklendiktir.^[1] Evrim karşıtlarının yaşayan fosillerle ilgili bilim dışı iddiaları, uzmanlarca tekrar tekrar çürütülmüştür.^{[2], [3], [4]}

Bir türün "yaşayan fosil" olarak adlandırılabilmesi için, göreli olarak eski bir tarihte evrimleşmiş olması (yani sıra dışı bir süre boyunca az değişim geçirmiş olması), türün var olan (veya antik) bireyleri arasında çeşitliliğin düşük olması ve günümüzde genellikle az sayıda türle temsil edilmesi gerekir; fakat bu kriterler oldukça esnektir.^[5] Nihayetinde bir türün "yaşayan fosil" olarak isimlendirilip isimlendirilmemesi, son derece keyfî bir tercihtir; çünkü sıradan bir türden dikkate değer bir farkları yoktur.^{[6], [7], [8]} Bu açıdan "yaşayan fosil" kavramı, akademik olarak anlamlı bir kategorizasyondan ziyade, popüler bilimde anlatım kolaylığı sağlayan ve ilgi çeken bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır.^{[9], [10]}

Örneğin sölekantlar uzun yıllar boyunca popüler bilimde "yaşayan fosil" olarak adlandırılsa da, yapılan genomik araştırmalar sonucunda iki sölekant türü arasındaki farkın, insan ve şempanze arasındaki farktan bile büyük olduğu keşfedilmiştir. Bu nedenle, şu anlaşılmalıdır: Bir tür, "yaşayan fosile ne kadar harika bir örnek" olarak değerlendirilirse değerlendirilsin, özellikle de genomik düzeyde yapılan bir araştırma sonucunda, anlamlı ve ölçülebilir miktarda değişmediğini ummak tamamen bilim dışı bir beklenti olacaktır.^[11] Çünkü tüm türler evrimleşir.

Yaşayan Fosiller Hangi Şartlarda Oluşur?

Evrim Teorisi, canlıların morfolojik olarak evrimleşmek zorunda olduğunu söylemez. Hatta değişmeyen bir ortamda dengelenmiş (sabitleyici) seçilim, canlıyı olabildiğince değişmemiş halde tutmaya çalışacaktır; yani evrim yaşayan fosillerin hangi durumda oluşabileceğini zaten öngörmektedir. Çünkü değişim, masraflı bir süreçtir ve esasında çevre değişmiyorsa, en az değişen nesiller en avantajlıları olacaktır. Evrim Teorisi'nin merkezinde yer alan evrim ekonomisi, tam da bunu öngörür! Mevcut ortamların birçoğu, milyonlarca yıl öncekinden farklı olsa da, bazı yaşam alanları (veya bu alanlar içindeki ekolojik ilişkiler) uzun yıllardır neredeyse hiç değişmemiştir; dolayısıyla buralarda yaşayan türlerin değişmesi için doğrudan bir seçilim baskısı oluşmamaktadır.

Evrim Mekanizmaları yazı dizisinde detaylı olarak anlattığımız gibi canlıların evrimleşebilmesi için belli koşulların sağlanması gerekmektedir.

1. Mutasyonların olmadığı,
2. Doğal Seçilim'in olmadığı,
3. Genetik Sürüklenme'nin olmadığı,
4. Gen Akışı'nın ve Genetik Göç'ün olmadığı,
5. Rastgele Olmayan Çiftleşmenin (Akrabalar Arası Üremenin) olmadığı,

bir popülasyonda canlılar evrim geçirmeyecektir. Buna Hardy-Weinberg Dengesi denir.

Doğada bu koşulların hepsinin sağlanması pek mümkün değildir. Her an vücudumuzda öngöremediğimiz mutasyonlar gerçekleşmektedir. Genetik Sürüklenme nedeniyle her nesilde bir miktar rastgele değişim zaten yaşanmaktadır. Ama mutasyon ve genetik sürüklenme tek başına gözle görülebilir bir evrime sebep olamaz. Evrimin en temel mekanizması "Doğal Seçilim"dir. Eğer popülasyonda herhangi bir canlı diğerlerine göre dezavantajlı değilse bu durumda doğal seçilim etkili olamayacaktır.

İşte yaşayan fosiller, yukarıdaki şartların kısmen daha fazlasının bir arada sağlanması halinde oluşan ve bugün varlıklarını gözleyebildiğimiz canlılardır. Yani yaşayan fosiller evrimi çürütmez; tam tersine, Evrim Teorisi'nin merkezindeki hipotezleri test etmemizi sağlarlar. Bunu ne zaman yapsak, evrimin öngörülerinin birebir doğru olduğunu fark ederiz.

Bir Yaşayan Fosil Örneği: Antik Bakteriler

2015'te PNAS dergisinde yayınlanan bir makaleye göre, Los Angeles Kaliforniya Üniversitesi'nden bilim insanları, yakın zamanda Batı Avustralya'nın kıyı sularındaki kayalarda korunmuş, 1.8 milyar yıl öncesine ait fosilleşmiş bakteri kalıntılarını keşfettiler.^[12] Bu bakteriler, kükürt bakterileriydi ve Şili kıyılarındaki çamurda yaşayan modern kükürt bakterilerinden fiziksel olarak ayırt edilemez durumdaydı!

Bu canlıların neden değişmediği sorusu incelendiğinde cevap aslında Darwin'in Doğal Seçilim Teorisi'yle uyumluydu. Projeyi yöneten J. William Schopf, bunu şöyle anlatıyor:

Biyolojinin kuralı, fiziksel veya biyolojik çevre değişmedikçe evrimleşmemektir, ki bu Darwin ile tutarlıdır.

Bu fosiller 2.2-2.4 milyar yıl kadar geriye uzanıyor. Büyük Oksidasyon Olayı'nın gerçekleştiği bu zamanlarda, büyük bir ivmeyle artan oksijen miktarının yanında, sülfür ve nitrat miktarı da artmıştır.

Bakterilerinde ihtiyaç duyduğu besin kaynağı tam da bunlardı. Bu sebeple bol besin kaynağından bu canlılar evrimleşmeden günümüze kadar gelmeyi başardı. Görüldüğü üzere eğer koşullar uygunsa canlıların değişmemesi Darwin'i haklı çıkaracaktır. Önemli olan değişip değişmemesi değil, çevre koşullarına göre değişmesidir.

Diğer Yaşayan Fosil Örnekleri

Bugüne kadar "yaşayan fosil" olduğu iddia edilen türler arasında şunlar bulunmaktadır:^{[13], [14], [15]}

• Sölekantlar
• Metasequoia (şafak kızılağacı)
• Glifeoid ıstakozlar
• Miymarommatid yabanarıları
• Eomeropid akrepsinekleri
• Jurodid böcekler
• Yumuşak deniz kestaneleri
• Ginkgo biloba
• Syntexis libocedrii (sedir odun yaban arısı)
• Dinoflagellatlar
• Neolecta cinsi mantarlar
• Orcyteropus afer (aardvark)
• Macroscelidea (Fil fareleri)
• Okapia johnstoni (okapiler)

Yaşayan Fosiller Hiç mi Evrimleşmedi?

Ayrıca "yaşayan fosil" olarak isimlendirilen canlıların çoğu esasında evrim geçirmiştir. Evrim bir doğa yasasıdır; dolayısıyla evrim geçirmeyen hiçbir canlı bulunmaz. Örneğin 300 milyon yıldır yeryüzünde bulunan ve "yaşayan fosil" olarak anılan hamamböcekleri, bu süreçte aslında farklı şekil ve boyuttaki 4500 türe ayrılacak biçimde evrimleşmiştir. Ayrıca ilkel hamamböcekleri yumurta bırakmaya yarayan, "ovipozitör" (ovipositor) denen yapılara sahipken günümüz hamamböcekleri bu yapıyı kaybetmiştir. 330 milyon yıldır var olan örümcekler Kambriyen Dönemi'nde evrimleşmiş, daha sonra -şimdilik bilinen- 43.244 türe ayrılmıştır. 84 milyon yıldır yeryüzünde olan timsahlar Hylaeochampsa adı verilen ortak atadan gelmektedirler ve yaşayan 23 türü bulunmaktadır.

Ayrıca türler, doğrudan gözle göremeyeceğimiz çok farklı şekillerde de evrimleşebilir. Yani evrim, dış görünüş bazında olmak zorunda değildir. Örneğin, yine bir "yaşayan fosil" olarak bilinen at nalı yengecinin bağışıklık sistemi, milyonlarca yıl önceki halinden oldukça farklıdır. Benzer şekilde birçok balık türü fizyolojik olarak ciddi anlamda evrimleşmişken, morfolojik olarak o kadar fazla değişmemiş olabilir.

Bunun yanında evrim, pratik olarak sürekli hücresel ve moleküler biyolojik seviyede de baş gösterdiği için fosillerde her zaman bu incelenemez. Evrim, aslen genlerde olan değişimlerin nesiller içerisinde gen dağılımlarını etkilemesi ve farklılaştırmasıdır. Dolayısıyla, genetik açıdan evrim analiz edilecek olursa, 1 nesilde bile evrim olabileceği görülür; ancak bu evrim dışarıdan neredeyse hiçbir zaman gözlenemez. Fosillerden gen kaydı elde edemediğimiz için, bu evrimsel değişimleri görmek çok zor olmakta ya da sadece morfolojik veya anatomik olabilmektedir.

Görülebileceği gibi "yaşayan fosil" tanımı, evrimsel bir değişmezlikten ziyade morfolojik bir sürerlilik üzerine inşa edilmiş, çok da anlamlı olmayan bir kavramdır.^[16] Ayrıca evrime dair bilgilerimiz arttıkça, evrimin ne şekillerde çalıştığını da daha iyi anlamaktayız: Örneğin kimi zaman, fiziksel olarak pek az değişen soy hatları bile hızlı bir şekilde türleşebilmektedir (buna "adaptif olmayan yayılım" diyoruz).^{[17], [18]} Bu tür morfolojik olarak tutucu evrimsel değişimler, türlerin hatalı bir şekilde "yaşayan fosil" olarak addedilmelerine neden olabilecektir.

Kısaca, her canlı evrim geçirmiştir ve neredeyse her durumda evrim geçirmek zorundadır çünkü çevre daima, az ya da çok değişir.