Von Restorff İzolasyon Etkisi: Göze Batan Akılda Kalır!

Von Restorff Etkisi veya İzolasyon Etkisi olarak da bilinen von Restorff İzolasyon Etkisi, bir kimsenin çevresinde bulunan diğer nesnelerden bariz bir şekilde farklı bir nesneyi daha iyi hatırlamasına sebep olan bilişsel bir önyargıdır. Bu etkiye göre örneğin insanlara içinde yalnızca bir adet renkli fotoğraf bulunan, kalan tüm fotoğrafların ise siyah beyaz olduğu bir grup fotoğraf gösterilirse insanlar, renkli fotoğrafı daha iyi hatırlayacaktır. Zira renkli fotoğraf, diğerleri arasında göze batmaktadır.

Bu etki, birçok durumda önemli bir rol oynamaktadır ve anlaşılması önemlidir. Bu çerçevede makalemizde bu etkiye yönelik kimi bilgiler edinecek, bu etkiden nasıl faydalanabileceğinizi anlayacak ve çevrenizdeki insanların kullanması durumunda bu kullanımı nasıl ele alabileceğinizi göreceksiniz.

Von Restorff İzolasyon Etkisinin Örnekleri

• "Kırmızı, YEŞİL, sarı, mavi."
• "İtalik, altı çizili, kalın."

İlk örnekte YEŞİL sözcüğü, büyük harflerle yazılarak vurgulanmıştır. Aynı etki, vurgulanmak istenen sözcük veya parçaların italik yazılmasıyla, altının çizilmesiyle veya kalın yazılmasıyla da elde edilebilir. Sözcükleri bu şekilde yazarak görsel açıdan göze çarpmasını ve dikkat çekmesini sağlayabilirsiniz. Eğitim konusunda, örneğin bir ders kitabında önemli bir tümceyi bu şekilde görsel açıdan dikkat çekecek bir hale getirmek (altını çizmek, italik yazmak, kalın yazmak...), insanların bu tümceye odaklanmasını ve daha iyi hatırlamasını sağlayacaktır.^[1]

Bu etki aynı zamanda yazı haricindeki araçlara da uygulanabilmektedir. Örneğin kullanıcı arayüzü tasarımında önemli ikonlar, farklı bir şekil veya renk ile ifade edilerek önemi vurgulanabilir. Böylelikle kullanıcılar, ikonların konum ve fonksiyonlarını daha iyi hatırlayacaktır.

Pixabay

Etkinin bir başka kullanım şekli de bir şeyi algısal belirginlik (yani nasıl göründüğü) boyutu yerine bir başka özelliği ile öne çıkarmaktır.^[2] Örneğin "kuş, köpek, elma, kedi, fare" listesinde "elma" sözcüğü, anlam bakımından diğer sözcüklerden farklı olduğu (yani bir hayvan olmadığı) için göze çarpar. Benzer şekilde normal reklamlar ile bir arada gösterilen esprili bir reklam, gülünç doğası nedeniyle dikkat çekecek ve daha iyi hatırlanacaktır.

Ana hatlarıyla ele alındığında von Restorff izolasyon etkisi sözcükler, eğitim materyalleri, sloganlar, etkinlikler ve insanların yüzleri gibi birçok uyaranda gözlemlenebilmekte; belirli uyaranları algısal boyutta (örneğin farklı bir renkte ifade ederek) veya kavramsal boyutta (örneğin farklı bir semantik kategoriye sokarak) diğer örneklerden ayırmak başta olmak üzere birçok şekilde kullanılabilmektedir.^{[3], [4], [5], [6], [7], [8], [9]} Konu hakkında yapılan bir çalışmada şu sözlere yer verilmektedir:^[10]

Alışılmadık, tuhaf veya farklı bir olay, yaygın ve gündelik hayatta gözlemleyebileceğimiz olaylardan doğası gereği daha iyi hatırlanır... Bu belirginliğin veya farklılığın etkisi, ders kitaplarında önemli ifadelerin kalın yazılmasıyla; yüksek sesli müziklerin, parlak renklerin veya dikkatimizi çekmek için neredeyse çığlık atan belirgin uyaranların yer aldığı neredeyse tüm reklam türlerinde görülebilmektedir...

Bu etkinin aynı zamanda bir yenilik etkisi (İng: "novelty effect") olarak da sınıflandırıldığını, ve ayırt edicilik etkisinin (İng: "distinctiveness effect") en iyi örneği olarak kullanıldığını da göz önünde bulundurmak önemlidir.^[11] Yenilik etkisi, bir davranışa veya faaliyete yeni bir boyut kazandırıldığında bireylerin deneyimlediği etkidir.^[12] Psikoloji tabanında bir kimsenin yeni bir uyarana maruz bırakılması, bu kimsenin stres düzeyinin artmasına sebep olur; uyarana alıştığında ise stres düzeyinin stabilize olmasıyla sonuçlanır.^[13] Ayırt edicilik etkisi ise olağan dışı ve beklenmedik bilgilerin daha iyi hatırlandığını öne sürer.^[14]

Von Restorff İzolasyon Etkisinin Psikolojisi ve Nedenleri

Von Restorff izolasyon etkisi, birçok neden öne sürülerek açıklanmaya çalışılmıştır.^{[15], [16]} Bu açıklamalar arasında benzer uyaranların bir arada değerlendirildiğini, bu uyaranlar arasında bulunan izole uyaranların göze çarptığını öne süren Gestalt Teorisi; bir uyaranın izole edilmesi durumunda diğer muhtemel uyaranların oluşturacağı interferansın azalacağını ve bu yolla daha iyi hatırlanacağını öne süren İnterferans Açıklaması; ve izole edilmiş unsurların diğer uyaranlara kıyasla daha dikkat çekici olduğunu öne süren Dikkat Açıklaması bulunmaktadır.^{[17], [18], [19], [20]}

Bu açıklamalar ve teoriler, iki ana başlık ile ele alınabilir:^{[21], [22], [23]}

• İzole edilmiş öğeler ile yaşanan ilk etkileşim sırasında arka plan uyaranları ile aralarındaki benzerlik ve farklılıkların doğrudan göze çarpması nedeniyle, izole öğelerin daha yüksek düzeyde bir işlemeye ve kodlamaya (İng: "processing and encoding") tabi tutulduğunu belirten açıklamalar.
• İzole edilmiş öğelerin, bilginin geri çağrılması sırasında ipuçları, hedefler ve rakip öğeler arasındaki etkileşimler sayesinde daha iyi hatırlanabildiğini öne süren açıklamalar.

Bazı çalışmalarda bilginin kodlanması sırasında gerçekleşen işlemlemeye herhangi bir etkide bulunmaksızın bile von Restorff etkisinin gerçekleşebildiği; dolayısıyla bu etkinin bilginin daha kolay geri çağrılması sayesinde meydana geldiği iddia edilmektedir.^[23] Bu çalışmalarda unsurların deneyin başında izole edilmesi ile deneyin ilerleyen safhalarında izole edilmesi arasında hatırlama bakımından bir fark gözlemlenmemiştir; ancak bu çalışmalarda izole edilen uyaranın dikkati ne zaman çektiği hususuna yönelik bir bağlam getirilmemektedir.^{[24], [25]} Benzer bulgular, şaşırma halinin von Restorff etkisinde temel bir rol oynadığı iddiasını çürütmek için de kullanılmıştır.^{[26], [27]}

Tüm bunların yanında işleme ve kodlama sırasında bir uyaranın göze göze çarpmasının yine de bir raddeye kadar rol oynadığı öne sürülmektedir; zira izole uyaranın işlemlenmesi için daha çok vakit harcanmakta ve çaba gösterilmektedir.^[24][28] Bunun yanında bilginin sunulma sırası (veya dizisel konumlandırma), izole edilmiş uyaranın erken gösterilmesi gibi belirli durumlarda rol oynamaktadır.^[29] Böylesi durumlarda izolasyon etkisi azalmakta veya tamamen yok olmaktadır.^{[30], [31]} Kodlamanın bu etkide oynadığı role yönelik genel kanıtlar da göz önünde bulundurulduğunda izolasyonun oynadığı rol tamamen göz ardı edilememekte, ve doğal olarak kodlama ve bilginin geri çağrılmasına yönelik artan çabanın von Restorff izolasyon etkisinin meydana gelmesinde bir payı olduğu öne sürülebilmektedir.^{[32], [33]}

Von Restorff izolasyon etkisi, uyarana ilişkin uyaranın nasıl izole edildiği gibi konulardan ve uyarana maruz kalan bireylerin yaşı gibi konulardan da etkilenmektedir.^{[34], [35], [36], [37], [38], [39], [40]} Bu çerçevede von Restorff izolasyon etkisinin tüm hafıza türlerini etkilemediği unutulmamalıdır. Örneğin bazı çalışmalarda bu etkinin bilginin serbest çağrışımına destek olduğunu, ancak bilginin tanımlanması konusunda herhangi bir rol oynamadığı öne sürülmektedir.^{[41], [42]} Bazı çalışmalar ise uyaranların düzenlenmesi veya öğrenilmeye çalışılan bilginin baş harfleri ile kısaltmalar yaratmak gibi çeşitli ileri hafıza teknikleri ile öğrenilen bilgilere kıyasla basit tekrar (ezber) yoluyla öğrenilen bilgilerde bu etkinin daha güçlü bir şekilde deneyimlendiğini öne sürmektedir.^{[43], [44]}

Ana hatlarıyla ele alındığında von Restorff izolasyon etkisine yönelik bilginin kodlanması ve işlenmesinin yanında geri çağrılmasına ilişkin birçok açıklama getirilebilmekte; bu açıklamalar farklı senaryolarda farklı kombinasyonlarla rol oynamaktadır. Bunun yanında hatırlanan uyaranın türü, uyaranı hatırlayan bireyin yaşı gibi birçok başka faktör de bu etkinin gerçekleşip gerçekleşmemesi veya nasıl gerçekleştiği konularını etkilemektedir.

Von Restorff izolasyon etkisinin yalnızca insanlara özgü olmadığı, aynı zamanda hayvanlarda da gözlemlendiğine yönelik kanıtlar bulunmaktadır.^[46]

Pixabay

Von Restorff İzolasyon Etkisini Nasıl Kullanabilirsiniz?

Hem kendi hafızanızı, hem de çevrenizdeki insanların hafızalarını kuvvetlendirmeye yönelik bir isteğiniz varsa von Restorff izolasyon etkisini aktif olarak kullanmak belirli durumlarda faydalı olabilir.

Bu etkiyi kullanmanın temel yolu, hatırlanmasını istediğiniz şeyi homojen bir arkaplanda göze batacak şekilde sunmaktır. Örneğin bir ders kitabında yer alan önemli bilgileri hatırlamak istiyorsanız bu bilgileri fosforlu kalemle işaretleyebilir, böylelikle göze batmalarını sağlayabilirsiniz. Benzer şekilde, bir konferans sunumu yaparken sunumunuzun aynı gün birçok sunum dinleyen katılımcılar tarafından hatırlanmasını istiyorsanız özgül bir tarz (örneğin mizah) benimseyebilir ve böylelikle katılımcıların sizi daha iyi hatırlamasını sağlayabilirsiniz.

Bir şeyleri göze batırmanın birçok yolu vardır.^[47] Örneğin algı unsurlarına odaklanabilir ve hatırlanmasını istediğiniz unsurları farklı renklerle ifade edebilir; veya kavramsal boyutta hatırlanmasını istediğiniz bilginin türüne odaklanarak bu bilgiyi daha dikkat çekici bir hale getirebilirsiniz. Ana hatlarıyla ele alındığında arka plan uyaranlarının birbirine daha yakın olması ve dikkat çekmesini/hatırlanmasını istediğiniz unsur ile arka plan uyaranları arasındaki farkın boyutu, izolasyon etkisinin gücünü belirleyen unsurlardır.^{[2], [48]}

Tüm bunlara ek olarak göze batmasını istediğiniz unsur birden fazla olabilir.^[15] Örneğin bir metnin birden fazla yerini fosforlu kalemle işaretleyebilirsiniz. Ancak dikkat çekmesini istediğiniz unsurların sayısını artırmak, bu unsurların daha az göze batmasına ve dolayısıyla izolasyon etkisinin daha güçsüz olmasına sebep olacaktır.^[49]

Von Restorff izolasyon etkisini ve bu etkinin nasıl işlediğini bilmek, yalnızca kendinizin veya bir başkasının hafızasını kuvvetlendirirken değil; başkaca şekillerde de işinize yarayabilir. Örneğin bu etkiyi göz önünde bulundurarak bir sunum sırasında dinleyicilerin hangi bilgileri hatırlayacağını ve hangi bilgileri unutacağını tahmin edebilir; veya size bir şey satmaya çalışan bir satış temsilcisinin sattığı şeyin yalnızca belirli özelliklerini vurgulayarak sizi aldatmaya çalıştığı durumlarda dolandırılmaktan kurtulabilirsiniz!

Von Restorff İzolasyon Etkisine Dair Akılda Tutulması Gereken Bilgiler

Özellikle von Restorff etkisinden faydalanmayı planlıyorsanız iki hususu göz önünde bulundurmanız gerekir:

• Bu etki, göze batan uyaranların göze batmayan uyaranlara kıyasla daha iyi hatırlanmasını sağlar. Yani hatırlanması istenen uyaranın bu etki ile vurgulanması, vurgulanmadığı hallere kıyasla daha iyi hatırlanmasına neden olur. Bu noktada sorulması gereken bir soru vardır; "Hatırlanmasını istediğimiz uyaranı homojen arka plan uyaranları arasında sunmak ve böylelikle dikkat çekmesini sağlamak mı daha iyidir, yoksa arka plan uyaranlarını tamamen kaldırıp yalnızca hatırlanmasını istediğimiz bilgiyi sunmak mı daha iyidir?" Belirli durumlarda ve mümkünse arka plan uyaranlarını tamamen kaldırmak bazen daha iyi bir alternatif olabilir.
• Bunun yanında bir uyaranı dikkat çekici hale getirerek daha iyi hatırlanmasını sağlamak, arka plan uyaranlarının daha kötü hatırlanmasına sebep olabilir.^{[15], [50]} Bu durum, özellikle izole edilmiş uyaranın hemen öncesinde ve sonrasında gösterilen uyaranlar konusunda geçerli olabilmektedir.^[51] Buna karşın izole edilmiş uyarana yakın uyaranların daha iyi hatırlandığını öne süren çalışmalar da bulunmaktadır.^{[52], [53]}

Pixabay

Ek Bilgiler

Von Restorff İzolasyon Etkisinin Tarihi

Von Restorff izolasyon etkisi; 1933 tarihli, Psychologische Forschung jurnalinin 18. cildinde 299-342 sayfalar arasında yayınlanan "İz alanında yapı oluşumunun etkileri üzerine" (Alm: "Über die Wirkung von Bereichsbildung im Spurenfeld") isimli makalenin yazarı olan Hedwig von Restorff'a atfedilmektedir.^{[2], [54]}

Von Restorff (1906-1962), 1933 yılında Gestalt psikoloğu Wolfgang Köhler'in gözetiminde doktorasını tamamlamış ve daha sonra tıp doktoru ve aile hekimi olmuş Alman bir psikologtur.^{[55], [56], [57]}

Not: Konu hakkında von Restorff'tan önce de kimi çalışmalar yapılmıştır.^[15] Örneğin Mary Whiton Calkins, 1896 yılında canlılığın etkileri üzerine bir makale yayınlamıştır.^[58]

İlgili Diğer Etkiler

Von Restorff izolasyon etkisiyle ilişkilendirilen birçok etki bulunmakta olup bu etkilerin izolasyon etkisi ile beraber veya izolasyon etkisi yerine kullanılması faydalı olabilmektedir:

• Kontrast Etkisi: Kontrast etkisi, bir unsuru bir başka unsur ile karşılaştırdığımız zaman aralarındaki farkları daha iyi tespit edebilmemizi sağlayan bir bilişsel önyargıdır.
• Komedi Etkisi: İnsanların bir bilgiyi komik olarak algılamaları durumunda daha iyi hatırlamalarına sebep olan bir psikolojik olgudur.
• Motamot Etkisi: Bu bilişsel önyargı, sunulan bilginin sunulma biçmi ve küçük detaylarını içeren motamot hali yerine bilginin ana hatları ile hatırlanmasına sebep olur.
• Zeigarnik Etkisi: Bu etki, yarım bırakılan görevlerin daha iyi hatırlanmasına sebep olan bir olgudur.^[56]

Özet ve Sonuçlar

• Von Restorff izolasyon etkisi, insanların göze çarpan öğeleri daha iyi hatırlamasına sebep olan bir bilişsel önyargıdır.
• Örneğin bu etki, aralarında yalnızca bir adet renkli fotoğraf bulunan bir grup siyah-beyaz fotoğrafın gösterildiği insanların renkli fotoğrafı daha iyi hatırlayacağını öne sürer; zira renkli fotoğraf, göze çarpmaktadır.
• İzolasyon etkisi olaylar ve metinler başta olmak üzere birçok uyaranda rol oynamakta ve birçok şekilde yaratılabilmektedir. Örneğin bir sözcüğün rengini değiştirerek algısal yönden farklı olmasını sağlayabilir; veya farklı bir tür uyaran kullanarak kavramsal yönden göze çarpmasını sağlayabilirsiniz.
• Bu etkiden faydalanmak için akılda kalmasını istediğiniz uyaranı homojen bir arka plan üzerinde sunabilirsiniz. Arka planın homojenliği ve akılda kalmasını istediğiniz uyarandan ne kadar farklı olduğu, bu etkinin ne kadar güçlü deneyimleneceğini belirleyen unsurlardır.
• Bir uyaranın arka plan uyaranlarından algısal veya kavramsal düzeyde farklılaştırılması, bu uyaranın tek başına sunulduğu bir duruma kıyasla daha fazla hatırlanacağı anlamına gelmemektedir. Bir uyaranın arka plan uyaranlarıyla beraber sunulması, arka plan öğelerinin daha zor hatırlanmasına da sebep olabilmektedir.