Çoklu Zeka Teorisi Nedir? Savunucuları ve Eleştirmenlerinin Argümanları Nelerdir?

Howard Gardner adlı bir psikolog, 1983 yılında yapmış olduğu çalışmalar sonucu ortaya koyduğu teoride, herkesin bırakın aynı şarkıyı sevmeyi, o şarkıyı dinleyip algılama hatta ve hatta o şarkıyı yorumlama kabiliyetlerinin farklı zeka türlerine dayandığını ileri sürmüştür. Bu teori, eğitim ve psikolojide oldukça geniş yankı bulmuş ve bireyler arası zeka farkları sebebiyle, eğitimde öncelik verilen zeka türleri yıllarca eleştirilmiş ve bütün türlerin özel eğitimlere tabi tutulması gerektiği savunulmuştur. Çünkü en nihayetinde müzik dinlemek kadar basit bir işleme yönelik algılarımız bile farklı zeka tiplerinden etkileniyorsa, eğitim algımızın etkilenmemesi mümkün mü? Bu durumda, her çocuğa aynı eğitimi verip, verim almayı nasıl bekleyebiliriz?

Çoklu Zeka Teorisi (İng: "Multiple Intelligence" ya da kısaca "MI") isimli bu teori çerçevesinde zeka türleri temelde yedi başlıkta toplanıyor. Ancak teorinin kimi savunucusuna göre bu sayı sekiz veya dokuza kadar çıkabiliyor. Daha geniş çalışmalar incelendiğinde bu sayı, "onuncu boyut" olarak isimlendirilen ahlak zekasını da içine alarak, on başlıkta toplanabiliyor. Yedi temel zekayı şu şekilde sıralayabiliriz:

• Linguistic-Verbal Intelligence (Dil Bilimsel Zeka),
• Visual-Spatial Intelligence (Uzamsal Zeka),
• Logical-Mathematical Intelligence (Mantık-Matematiksel Zeka),
• Bodily-Kinesthetic Intelligence (Bedensel-Kinestetik/Duyu Devinişsel Zeka),
• Musical Intelligence (Müzikal Zeka),
• Interpersonal Intelligence (Sosyal Zeka),
• Intrapersonal Intelligence (Özedönük Zeka)

"Opsiyonel" diyebileceğimiz iki seçenek:

• Naturalistic Intelligence (Doğal Zeka)
• Existential Intelligence (Varoluşsal Zeka)

En son üzerinden geçilen "onuncu boyut" ise, Moral Intelligence (Ahlaki Zeka) olarak tanımlanmıştır. Gardner, son eklemelerinin üzerinde fazlaca durmamıştır. Biz, bu yazıda, zeka türlerini yedi temel ve iki opsiyonel, bir de "üzerinden hızlıca geçilecek" başlık altında inceleyeceğiz.

Çoklu Zeka Teorisi Nedir?

Çoklu Zeka Teorisi, genel olarak zekanın nasıl tanımlanabileceği üzerinde duran, açıklayıcı bir teoridir. Gardner, zeka kavramını, bireyin var olan problemi çözebilme kapasitesi ve ürün ortaya çıkarabilme yetisi olarak tanımlamıştır. Gardner, bu süreci etkileyen pek çok faktörün varlığından bahsetmiştir, bunlara birazdan geleceğiz; ancak özünde, her bireyin belirli şartlar dahilinde (sağlık problemlerinin engelleri dışında), bütün zeka türlerine sahip olarak doğduğunu ileri sürmüştür. Çevresel faktörler, kültür, aile yapısı, ait olunan coğrafya, maddi-manevi imkanlar, genel sosyolojik şartlar, bu zeka türlerinin bir kısmını geliştirirken, bir kısmını pasif konumda bırakabilir ve böylece birey okul çağına geldiğinde çoktan bir zeka kalıbına ayak uydurmuş biçimde karşımıza çıkacaktır.

Her ne kadar Howard Gardner'ın çalışmaları belli çevrelerde ilgi görmüşse de, psikoloji ve genel olarak bilim camiasında fazlasıyla tepki de çekmiştir. Eğitim gibi hemen herkesin hayatında olan bir hak ve bu hakkın en efektif biçimde kullanımının önemini vurgulayan bir teori ortaya atıldı ve elbette farklı cephelerden destekleyen ve karşı çıkan argümanlar sunuldu.

Teorinin Karşıtları ve Argümanları

Bu karşıt argümanlardan en büyük ve en ses getirenlerinden ve bilim insanlarının ısrarla sorduklarından birisi, "zeka" adı verilen tek bir varlıktan bahsetmenin tutarlılığı sorunudur. Robert G. Sternberg ve Michael William Eysenck gibi isimler, bu bahsi geçen teorinin kriterlerinin öznel ve keyfi olduğunu ve muhtemelen başka araştırmalarda farklı kriterlerin kullanılmasının mümkün olduğunu söylemişlerdir. Bitkiler ya da hayvanların aksine, tamamen kontrollü koşullar altında tasarlanamayan ve yetiştirilemeyen biz insanlarda, bir özelliğin kalıtsallığını tahmin etmek için kullanılan yöntemler ve bunların geçerliliği, bu teorideki en temel boşluklardan birisidir. Varsayımlara dayalıdır ve teorinin iddialarının deneylerle gözlemlenmesi neredeyse olanaksızdır. Gardner, bu teorisi için hiçbir test veya öngörü sağlayamamıştır - ki bu durum, onun eleştirilerin odağı olmasını kaçınılmaz kılmıştır. Elde etmek istediği hedefe yönelik, yapay kriterler belirlemekle bile suçlanmıştır.

Yves Richez adlı bilim insanının araştırmaları da teoriye karşı-argüman olarak kabul edilebilir. Richez, zeka kavramının Doğu-Batı çevrelerinde incelenmesi sonucunda yerini farklı terimlerin aldığını belirtmiştir. Çin gibi bir Doğu kültüründe "zeka" ya da "varlık" kavramlarının yeri yokken, Atina dolaylarına bakıldığında Platon gibi isimlerin bu terimlerin altını doldurduğu ileri sürülmüştür. Yves Richez, Çin’de Natural Operating Modes (doğal çalışma/işleyiş modları) kavramının, zeka kavramının yerini almış olduğundan bahsetmektedir.

Teorinin Deneysel Altyapısının Olmayışı

Çoklu zekâ teorisinin eleştirel bir incelemesi, daha önce de bahsettiğimiz gibi onu destekleyecek çok az deneye dayalı kanıt olduğunu savunuyor. Ne yazık ki bugüne kadar çoklu zekânın geçerliliğine dair kanıt sunan yayınlanmış hiçbir çalışma yoktur. Yakın zamanda Sternberg ve Allix, alandaki çalışmaları inceleyerek, yayınlanmış hiçbir deneysel doğrulama çalışması olmadığını bildirmiştir. Waterhouse, 2006 yılında yaptığı bir çalışmada şöyle yazıyor:

Bugüne kadar yayınlanmış çalışmaların hiçbiri, Çoklu Zeka Teorisi'ni desteklememektedir.

2004 yılında bir inceleme makalesi yayınlayan Gottfredson da, insanlarda bağımsız 8 zeka tipi olduğuna yönelik hiçbir akademik veri olmadığını; ancak tam tersine, tek 1 zeka türü olduğunu gösteren çok sayıda kanıt olduğunu ileri sürmektedir. Gottfredson, bunu çoğunlukla 1927 yılındaki Spearman'ın makalesine ve o makalede ileri sürülern g faktörü kavramına dayandırmaktadır. Gottfredson, şöyle yazıyor:

G faktörü, bir tür zihinsel testte iyi puan alan kişilerin, her tür zihinsel testte iyi puan alma eğiliminde olduğunu bulan ilk zihin araştırmacıları tarafından keşfedilmiştir. İçeriğinden (kelimeler, sayılar, resimler, şekiller), nasıl uygulandıklarına (tek tek veya gruplar halinde; sözlü, yazılı veya pandomim şeklinde) veya neyi ölçmek istediklerine (kelime haznesi, matematiksel akıl yürütme, uzamsal yetenek) bakılmaksızın, tüm zihinsel testler, çoğunlukla aynı şeyi ölçer. Bu ortak faktör, ki buna g faktörü denir, herhangi bir geniş bilişsel test setindeki puanlardan ayrıştırılabilir ve bugüne kadar çalışılmış her yaş, ırk, cinsiyet ve milletten bireyler arasında aynı formu alır. Başka bir deyişle g faktörü; okuldan, kağıt kalem testlerinden ve kültürden bağımsız olarak mevcuttur.

2006 yılında Visser, Ashton ve Vernon, her bir zeka türü için ikişer adet olmak üzere toplamda 16 farklı test geliştirmiş ve bunlarla yaptıkları deneyler sonucunda, her testin ortak bir zeka türüne işaret ettiğini göstermişlerdir. Araştırmacılar, Gardner'in tanımladığı zeka türlerinin, g faktörü olarak bilinen zeka türünün ikincil, hatta üçüncül seviye uzantılarından ibaret olduğunu ileri sürmüşlerdir. Bu çalışma, en azından 8 zeka türü olduğunu kabul etmekte; fakat bunların öneminin iddia edilenden çok daha kısıtlı olduğunu söylemektedir.

Teorinin Pratik Uygulamalarının Olmayışı

Eleştiriler burada da sonlanmamaktadır: Teoriye karşı çıkanlar, bu teorinin gerçek hayatta hiçbir uygulaması olamayacağını iddia etmektedirler. Örneğin 1998 yılında Collins, şöyle yazıyor:

Gardner'ın teorisinin spesifik detaylarına yönelik kanıtlar zayıftır ve bu teorinin pratikte etkili herhangi bir uygulaması olabileceğini gösteren sağlam bir araştırma bulunmamaktadır.

2004 yılında ise Willingham, bu pratik uygulama eksikliği sorunuyla ilgili şöyle yazıyor:

Katı veri, azdır. En kapsamlı çalışma, çoklu zeka kullandığını iddia eden 41 okulun üç yıllık bir sınavıydı. Uzun süredir Gardner işbirlikçisi olan Mindy Kornhaber tarafından yapıldı. Sonuçların ne yazık ki yorumlanması zor. Standartlaştırılmış test puanlarının okulların yüzde 78'inde arttığını bildirmişler, ancak her okuldaki artışın istatistiksel olarak anlamlı olup olmadığını gösterememişlerdir. Aksi takdirde, şans eseri okulların yarısında puanların artmasını bekleriz. Dahası, kontrol grubu yoktu ve bu nedenle ilçelerindeki diğer okullarla karşılaştırma için bir dayanak yoktu. Dahası, okuldaki değişikliklerin, örneğin okul çapında yeni bir programı benimsemenin enerji verici heyecanı, yeni eyalet çapında standartlar veya başka bir bilinmeyen faktörden ziyade, gerçekten de çoklu zeka fikirlerinin uygulanmasından ne ölçüde kaynaklandığını bilmenin hiçbir yolu yoktur.

Herkes Zeki Değildir!

Çoklu Zeka Teorisi'nin en tartışmalı argümanlarından birisi, Çoklu Zeka Teorisi'nin gerçekte zeki olmayan kişileri de "farklı bir zeka kategorisinde zeki" olarak kategorize ederek, onları da zekiymiş gibi gösterdiği iddiasıdır. Bir diğer deyişle eleştirmenler, herkesin zeki olmadığını ve bunu kabullenmemiz gerektiğini ileri sürerler.

Örneğin klasik bir zeka testinde, bir kelimenin hecelerine ayrılması (veya harflerine ayrılması) işi, tekdüze bir şekilde yapılır: Eğer kelime "galericilik" ise, "g, a, l, e, r, i, c, i, l, i, k" şeklinde harflerin yazılması beklenir. Ancak Çoklu Zeka Teorisi'ne göre, bir birey belki bu şekilde zeki değildir de, harfleri bir şarkı gibi söyleyerek dizilemekte daha iyidir veya harfleri kalem-kağıtla değil de, ağaç dalları veya çerçöple yazmakta daha iyidir (çünkü kelimeleri zihninde bu şekilde daha iyi şekillendirebiliyordur). Eleştirmenler, bu tür uygulamaların "aşırı basitleştirici" ve "sıradan" olduğunu söylemektedir; çünkü bunu yapmak, onlara göre, kelimeleri harflere doğrudan ayırabilmekle aynı şey değildir. Bu tür eleştiriler öylesine sert bir şekilde yapılmıştır ki, Çoklu Zeka Teorisi'nin güncel uygulamalarında bu tür heceleme testleri tamamen kaldırılmıştır.

Bunun bir diğer örneği, öğrencilere Amerikan tarihi öğretmek için, onlara doğrudan tarihte olan biteni anlatmak yerine, onlara sınıfta gemiler inşa ettirip, içine girip, deniz yaratıkları gibi davranmalarının istenmesine dayalı eğitim biçimidir (buna "Bedensel-Kinestetik/Duyu Devinişsel Zeka" denmektedir). 1998 yılında yazdığı eserinde Collins bunu şöyle eleştiriyor:

Bir öğrenci, en güçlü zekasına güvenerek, belirli bir konuyu ne kadar derinden kavrayabilir? Dave [rastgele bir öğrenci ismi], ellerini kullanarak yerleşimcilerin tekneleri hakkında bilgi edinebilir, ancak kinestetik bir yaklaşım, Avrupalıların Amerika'ya ilk başta neden geldiği gibi merkezi tarihsel sorunları anlamasına yardımcı olabilir mi?

Uzun lafın kısası eleştirmenler, teorinin gerçekte olanı ölçmek yerine, çocuğu bir şekilde zeki kılacak ve onu mutlu edecek yollar bulmak için bir bahane olduğunu söylemektedirler. Buna göre çocuklara zeki olduklarını söylemek, yani onları "zeki" olarak yaftalamak, onları zeki yapmayacaktır. Tam tersine, farklı miktarlarda ve şekillerde yardıma olan çocukların gözden kaçmasına neden olacaktır.

Teorinin Destekçileri ve Argümanları

Öte yandan Gardner, destekçilere de sahipti. Akademisyenler, onu gençler üzerinde yaptıkları testlerle onaylıyor ve kendisine veriler sunuyorlardı. Zekanın geleneksel tanımının çok dar olduğuna dikkat çekiyor ve bu sebeple Gardner ile birlikte genişletilen yeni tanımın gerçekleri yansıtmakta daha etkili olduğunu savunuyorlardı. IQ değeri gibi tek boyutlu bir sınıflandırmanın aksine, bu teori ile daha verimli sonuçlara ulaşılacağını iddia ediyorlardı. Bu kuramın savunucuları, zekanın bir beceri ile yeniden tanımlanabilmesi sebebiyle kesin sınırlarının çizilemeyeceğinin farkındaydılar. Bu kesime, kuramın kurucu ismi Howard Gardner de dahil olmalıydı ki doğal zeka, ahlaki zeka ve varoluşsal zeka başlıkları ana maddelerin yanına ek olarak ortaya çıkmıştı.

g Faktörünün Yeri

Çoklu Zeka Teorisi'nin savunucuları, g faktörü gibi tek bir zeka türünün olduğu konusunda hemfikir değillerdir. g faktörünü reddetmiyor olsalar da, bu faktörün diğer zeka türlerinden üstün olduğunu kabul etmemektedirler. Teorinin savunucuları, g faktörünün Numara/Mantık Zekası'nın bir parçası olduğunu ileri sürmektedirler. Savunuculara göre, bazı eleştirmenlerin iddia ettiği gibi Çoklu Zeka Teorisi deneyden yoksun değildir; deneysel olarak geçerliliği gösterilmiştir; ancak psikometrik (zeka testi) araştırma cemiyetinin hemfikir olamadığı nokta, bu farklı türlerin "zeka türü" olarak kategorize edilip edilemeyeceğidir. Destekçilerin söylediğine göre eleştirmenlerin takıldığı nokta semantiktir: "Zeka" sözcüğü, sadece "g faktörü" için kullanılmalıdır; geri kalan her şeye "zeka" değil, "yetenek", "kapasite" veya "beceri" denmelidir.

Teorinin destekçileri, 1993 yılında Gardner'ın yazdığı Frames of Mind (Zihnin Çerçeveleri) kitabında 8 farklı zeka türünün her birini destekleyen çok sayıda ampirik veri sunulduğunu da söylemektedirler. Bu veriler, beyin hasarına sahip bireylerden savantlara, tarih öncesi insanlardan diğer türlerdeki zekaya, insan gelişimine yönelik biyografik çalışmalardan insan kültürü araştırmalarına kadar geniş bir yelpazeyi kapsamaktadır.

Bilimsel Araştırmaların Kısıtları

Dahası, teorinin savunucularına göre eleştirmenler son derece dar bir "bilim" tanımıyla yola çıkmaktadır. Örneğin ABD'de 2001 yılında geçirilen No Child Left Behind (Hiçbir Çocuk Arkada Kalmasın) yasası, konu hakkındaki akademik çalışmaları fazlasıyla kontrollü deneysel sınıf çalışmalarıyla sınırlandırmıştır. Ancak Çoklu Zeka Teorisi'ni bu tür kontrollü bir sınıf ortamında sınamak çok zordur. Örneğin teorideki çoklu zekalar, spesifik bir sınıf müdahalesiyle elde edilebilecek bir sonuca karşılık gelmemektedir. Halbuki sınıf performansıyla ilgili olarak yapılan diğer uygulamalar (örneğin Doğrudan Eğitim olgusu), bir ülke genelindeki tüm sınıflarda uygulanarak başarısı ölçülebilir uygulamalardır. Teorinin savunucularından Thomas Armstrong, şöyle yazıyor:

Çoklu Zeka Teorisi, çok çeşitli teknikleri, tavırları, araçları, stratejileri ve yöntemleri temsil eder ve her öğretmen, bunları uygulamak için kendi benzersiz yaklaşımını geliştirmeye teşvik edilir. Willingham'ın talep ettiği türde [eleştirmenlerin söz ettiği şekilde] kontrollü çalışmalar yürütmek imkansızdır; çünkü bir sınıftaki çoklu zeka, başka bir sınıftaki çoklu zekâlardan çok farklı olabilir ve kontrol sınıfı bile muhtemelen bir dereceye kadar çoklu zeka stratejileri kullanıyor olabilir. Bir diğer deyişle, "saf" bir Çoklu Zeka sınıfını ve bununla karşılaştırmak için, kesinlikle hiç Çoklu Zeka kullanmayan bir kontrol grubunu nasıl bulacaksınız?

Çoklu Zeka Teorisi'ni savunan kişiler, eleştirmenleri fazlasıyla pozitivist olmakla da suçlamaktadırlar. Örneğin eleştirmenler, çocuk eğitiminde başarıyı sadece tekil sayılara indirgeme çabasındadırlar. Halbuki bilim, sadece nicel çalışmalardan ibaret değildir ve Çoklu Zeka Teorisi'nin başarısı, nitel araştırmalarla gösterilebilir (örneğin çocuklarla yapılan tekil görüşmeler veya ebeveynlerin okula yaklaşımlarındaki değişimlerle). Üstelik bilimsel araştırmalarda istatistiki olarak anlamlı değişimleri kabul etmemizi sağlayan p-değeri gibi değerler de keyfî olarak belirlenmiştir; dolayısıyla Çoklu Zeka Teorisi'ni destekleyen bazı sonuçların p-değerini çok az bir farkla tutturamaması, teorinin potansiyel gücünü görmezden gelmek için yeterli olmamalıdır.

Zekayı, problem çözmeyi aynı zamanda kültürle harmanlanmış bir çıktı verebilmeyi sağlayan biyolojik potansiyeller olarak tanımlayan Howard Gardner, zekanın varlığını biyolojik, antropolojik ve psikolojik temellerde kendine yer bulmuş sekiz başlıkta incelediğini çok sefer belirtmiştir. IQ testlerinin zeka türlerinden yalnızca mantıksal-matematiksel zekayı ölçtüğünü ve bunun, artık daha adil şartlar altında uygulanması gerektiğini ileri sürmüştür. Günümüzde pek çok çevrelerce desteklenen bu teori ile IQ testleri, aynı zamanda çok daha dar alandaki yeteneklere de puan vermeye başlamıştır; dolayısıyla teorinin pratik bir etkisi olduğu da söylenebilir.

Zihinsel Hastalığı Olmayan Herkes, Elbette Bir Şekilde Zekidir!

Eleştirmenlerin, teoriye yönelik "herkesi zeki ilan etmekle" ilgili eleştirilerine, teorinin savunucuları basitçe omuz silkmektedir. Onlara göre eleştirmenler, bu konuda ne dediklerini bilmemektedirler. Tarih dersinde gemi inşa etme konusunu ele alalım. Teorinin savunucularına göre bu örnek, adeta "saman adam" örneğidir ve gerçekte olanı yansıtmamaktadır. 30 yıl boyunca eğitimci olarak görev yapmış ve teoriyi de sıklıkla kullanmış olan Thomas Armstrong, şöyle anlatıyor:

Agora Bilim Pazarı

Sineklerin Tanrısı - Grafik Roman

Mahşer’den ve Açlık Oyunları’ndan önce,
Battle Royale ve Yellowjackets’tan önce
Sineklerin Tanrısı vardı.

CENNETİN ORTASINDA CEHENNEM.
KARANLIĞA TESLİM OLAN MASUMİYET.
İNSAN DOĞASININ DEHLİZLERİNE BİR YOLCULUK.

Düşen bir uçak ve ıssız bir adada mahsur kalan bir grup okul çocuğu… Gündüzleri güneşle avunup kumsalları keşfederken, geceleri korkunun pençesinde kıvranıyor, kaybettikleri dünyanın yasını tutuyorlar. Kendi düzenlerini kurmak zorundalar.

“Hiç büyük birileri yok burada.”

Ancak insan doğasının karanlık yüzü, çok geçmeden kendini gösteriyor. Saflar belirginleşiyor, masum oyunlar yerini acımasız bir güç mücadelesine bırakıyor.

“Biz ne oluyoruz? İnsan mı? Yoksa hayvan mı?”

Nobel Ödüllü William Golding’in, BBC’nin “Dünyamızı Şekillendiren 100 Roman” listesinde yer alan başyapıtı Sineklerin Tanrısı, sanatçı Aimée de Jongh’un yetenekli ellerinde ilk kez bir grafik roman olarak hayat buluyor.

Devamını Göster

₺300.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Öğrencileri 11 Kasım 1620'de Plymouth Rock'a yaratıcı bir şekilde yerleştiren ve İngiltere'den ayrılmaya karar vermelerinin nedenlerini doğaçlama gerekçeleriyle ortaya koyan iyi tasarlanmış bir rol oyunu, oldukça dramatik bir şekilde Bedence Akıllı bir öğrenciye alıştırma boyunca bolca düşünme fırsatı verir. Bu, o öğrenci için, kağıt kalem faaliyetleriyle başarılabilecek olandan daha içgüdüsel bir yoldur.

Çoklu Zeka Teorisi'nin savunucuları, elbette sadece rol yapma oyunu oynayarak veya çocuklara zeki olduklarını söyleyerek onları zeki kılamayacaklarını bilmekte ve anlamaktadırlar. Pozitif bir eğitim ortamını, tarih, matematik, bilim, okuma ve diğer temel eğitim sahalarında sağlam bir akademik eğitim ile pekiştirmek gerekmektedir. Ancak teorinin savunucularına göre ders kitapları, dersler ve standardize edilmiş testler, bu tür bir kavrayışı sağlamak için yeterli değildir. Armstrong, şöyle yazıyor:

Öğrencilerin dünya tarihi, kimya, ekoloji, edebiyat, ekonomi, cebir ve diğer alanlardaki fikirleri toplam benliklerini (ve tüm beyinlerini) dahil ederek araştırmaları gerekir ve bu, yeni materyallerde ustalaşmak için sözlü ve muhakeme becerilerinin yanı sıra vücutlarını, hayal gücünü, sosyal duyarlılıkları, duyguları ve doğal eğilimlerini kullanmayı içerir.

Sonuç

Sonuç olarak Çoklu Zeka Teorisi, her ne kadar popüler bir teori olmayı sürdürse de, bilim camiasında tartışmalı bir konu olarak kalmaya devam etmektedir. Teorinin güçlü öngörülerde bulunamıyor olması, deneysel noksanlığı ve pratik uygulamalarındaki sorunlar, çok kapsamlı bir yapıya sahip olan teorinin gücünü azaltmaktadır. Öyle ki, eleştiriler karşısında Gardner ve Connel, Çoklu Zeka Teorisi için yeterli kanıt olmadığını kabul etmek zorunda kalmışlardır. Gardner, 2004 yılında bu teori üzerinden kanıtlayıcı çalışmaların yapılmasından ve çıktılar elde edilmesinden memnun olacağını belirtmiştir.

Buna karşılık, savunucuların teoriyi güçlendirme ve daha fazla veri toplayarak dayanaklarını sağlamlaştırma çalışmaları da devam etmektedir. Bu uğraş, eğer başarılı olursa, teori de bilimsel camiada daha geniş yer bulabilecektir. Ancak bu tür bir paradigmatik değişim için henüz uzun bir yol var gibi gözükmektedir.