Kerkenez (Falco tinnunculus)

Pedram Türkoğlu

Gözlem Bilgileri

Eskişehir/Mihalıççık yolu üzerindeki elektrik direklerinde birkaç kızıl şahin (Buteo rufinus) ile birlikte gözlemledik. Kızıl şahin kaydımıza buradan ulaşabilirsiniz. Genelde şehirler arası uzun yolların kenarlarındaki elektrik tellerinde sık sık gözlemlenebilirler. Özellikle de yol kenarında açık arazi mevcutsa.

Tanım ve Genel Bilgiler

Kahverengi tonlarında, göğsünde ve sırtında siyah noktalar bulunan diğer kuzenlerine kıyasla küçük yırtıcı kuşlardır (raptor). Kafadan kuyruğa 32-39 cm civarında, kanat açıklığı ise 65-83 cm'dir. Erişkinlerin ağırlığı yaklaşık 150-180 g arasındadır. Uzun bir kuyruğa ve uzun sivri uçlu kanatlara sahiptirler. Bu sayede keskin dönüşleri kolayca gerçekleştirirler. Cinsiyetlerini, seksüel dimorfizm denilen cinsiyetler arası görünüş farkından tespit edebiliriz. Çoğu yırtıcı kuşun aksine cinsiyetler arasında renk farkı mevcuttur. Erkeklerin kafa tüyleri mavimsi gri iken, dişilerin kafa tüyleri kahverengi tonlarındadır. Ayrıca erkeklerin üzerindeki siyah noktalar da dişilere nazaran daha az sayıdadır. Elbette yavruların (juv.) hepsi dişi gibi görünse de göğsündeki noktalar daha geniştir.

Pedram Türkoğlu

Çoğu kez halk tarafından atmaca (Accipiter nisus) ile karıştırılırlar. Kerkenezde, atmacanın aksine göz altı lekesi vardır. Kerkenezin gözleri tamamen siyah gözükürken, atmacanın sarı sklerası belirgindir. Ayrıca erişkin kerkenezin siyah noktaları dikeydir; erişkin atmacada ise göğüs altı çizgilenmeler yataydır. Kaldı ki atmacaların kanat uçları da kerkenez kadar sivri değildir. Field Guide to Birds isimli taksonomik ornitoloji kitapları oldukça faydalı olabilir. Renk varyasyonlarını (don), yaşlarına göre renk tonlamalarını ve her taraftan görünüşünü ayrıntılı olarak işleyen Collins Bird Guide kaynağını öneririz. Ayrıca yeni çıkan uygulaması sayesinde ayrıntılı olarak tür tanımı yapmak mümkün. Bu muhteşem uygulamayı anlattığımız yazımıza buradan erişebilirsiniz.

Burhan Başak

Evrimsel Tarih ve Taksonomi

Kerkenez, Falconiformes takımından Doğangiller (Falconidae) familyasına ait doğan (Falco) cinsidir. Bu takım ile Atmacagiller (Acciptridae) ailesi, temelde avlanma biçimleri ile ayrılır. Atmacagiller içerisinde bulunan kartallar ve diğer yırtıcı kuşlar, avlarını keskin pençeleri ile öldürürken, Doğangiller genelde gagaları ile öldürür. Hatta bunun için gagalarının iki köşesi diş gibi sivridir. Filogenetik olarak mtDNA sitokrom b sekansı üzerinde yapılan analizler, bu türlerin Geç Pliyosen Dönemi'nde, yani yaklaşık 2.5-2 milyon yıl önce evrimleştikleri gösteriyor.

Ekolojik Dağılım ve Habitat

Eski Dünya denilen Avrupa, Asya ve Afrika'nın her kesimine yayılmışlardır. Hatta öyle ki birçok okyanus adasında bile uyum sağlamayı başarmışlardır. Amerika ve Avustralya'da akrabalarına rastlanır. Spesifik bir habitata bağlı olmadıklarından kentlere, ormanlara, çayırlara ve kurak arazilere uyum sağlayabilirler. Bu yüzden atmaca (Accipiter nisus) ile birlikte en sık rastlanan yırtıcı kuşlardan biridir. Bazı yerlerde 600 metre yükseklikten sonra kerkenezlere rastlanmazken, Tibet'te 5500 metre yükseklikte dahi rastlanmışlardır.

H. Tuğrul Atasoy

Davranış ve Etoloji

En önemli yeteneklerinden biri balık kartalı (Pandion haliaetus) gibi havada asılı kalmalarıdır. Bu davranışı kanat çırparak da gerçekleştirebilirler, rüzgara karşı dik giderek de. Genelde yerden 20-30 metre yükseklikte asılı kalarak, alanı tararlar. Sonra aniden dalışa geçerek avlarını yakalayabilirler. Diğer yırtıcı kuşlar gibi görüş yetenekleri, memelilere kıyasla çok yüksektir. Hatta öyle ki elektromanyetik spektrum üzerinde morötesi ışığa yakın bölgelere kadar görebilirler. Bu yüzden gün ışığında yerde parlayan idrar izlerini görerek, ufak memelileri avlayabildikleri düşünülüyor.

Diyet ve Metabolizma

Etçil kuşlardır. Ana diyetlerini fareler ve çayır çekirgeleri gibi büyük eklembacaklılar oluşturur. Türkiye'deki bireyler, nadiren sürüngenler ile beslenir. Okyanus adalarında yaşayan bireyler, memeli kıtlığı sebebi ile ötücü kuşları avlayabilir.

Ahmet Çamlıca

İnsanlarla Etkileşim ve Kültürel Referanslar

Tarım alanlarında kemirgen sayılarını azalttıklarından dolayı insanlar açısından verimli olabilirler.

Etimoloji

Türkçesi kerkenez olan kelime İngilizce kestrel, o da kelime anlamı çıngırak olan Fransızca crécerelle sözünden köken almıştır. Aynı zamanda rüzgara karşı geldiği için İngilizce "windhover" da denir. Tür ismindeki Falco ise "orak" anlamını taşır ve kuşun tırnağına ithafen verilmiştir.

İngilizce'de "common" hatalı bir şekilde bazı kaynaklarda "bayağı" veya "adi" şeklinde çevrilmiştir. Bu terimi "yaygın" diye kullanmakta fayda var. Ayrıca zoolojide "yaygın" ifadesi kullanılmadan dile getirilen bütün ifadelerden "yaygın" türü anlaşılmalıdır. Örneğin yaygın kerkenez ile sadece "kerkenez" aynı türdür. Başka bir örnek ise yaygın atmaca veya atmaca olarak verilebilir. İkisi de Accipiter nisus türünü tanımlamaktadır.