Çam baştankarası (Periparus ater)

Çam baştankarası narin yapılı, küçük bir baştankaradır. Beyaz ense ve yanakları dışında baş ve boğazı siyahtır. Sırtı kurşuni gri renktedir. Büyük ve orta kol örtülerinin uçlarındaki beyazlık çift kanat çizgisi oluşturur. Kısa bir kuyruğu vardır.^[1]

Genç kuşlar, yetişkinlerden daha soluk renktedir; kafalarındaki siyah bölgelerde kontrast daha zayıftır ve ense ile yanaklarındaki beyaz, genç bireylerde sarımsı bir ton alır. Dişi, büyük ölçüde erkeğe benzer ancak tepe kısmındaki parlaklık erkeğe göre daha azdır, sırtı ve omuz tüyleri hafifçe yeşilimsi bir tona sahiptir.

Macaulay Library

Evrimsel Tarih ve Taksonomi

Çam baştankarası ilk olarak İsveçli doğa bilimci Carl Linnaeus tarafından 1758'de Systema Naturae eserinin onuncu baskısında tanımlanmıştır. Linnaeus'un temel referansı, eski bir eser olan Fauna Svecica'dır. Bu eserde tür, Parus capite nigro: vertice albo, dorso cinereo, pectore albo ("siyah başlı, beyaz enseye, kül grisi sırtına ve beyaz göğse sahip baştankara") gibi uzun ve karmaşık bir isimle adlandırılmıştır.

Ancak bu isim, daha sade ve açık bir şekilde Parus ater olarak kısaltılmıştır. Bu ifade, "mat siyah baştankara" anlamına gelir ve eski ornitoloji kitaplarından (Conrad Gessner'in 1555 tarihli Historia Animalium eserine kadar geri giderek) alınmıştır. Linnaeus, bu türün bulunduğu yer olarak yalnızca Avrupa'yı belirtmiştir, ancak orijinal tanımında İsveç'te yaşayan popülasyona atıfta bulunulmaktadır. Bu nedenle bugün nominate alt tür olarak kabul edilir.

Nominate, biyolojide bir türün bilimsel adını taşıyan ve genellikle ilk tanımlanan "tipik" alt türü ifade eder. Türün coğrafi olarak farklı popülasyonları olabileceği durumlarda, bu popülasyonlar farklı alt türler olarak sınıflandırılabilir. Nominate alttür, bilimsel adı birebir taşıyan ve genelde ilk tanımlanan alt türdür.

İlk olarak Parus ater olarak sınıflandırılan tür daha sonrasında genetik ve morfolojik çalışmalara dayanarak Periparus cinsine taşınmıştır.^[6]

Çam baştankarasının 21 alt türü vardır.^[2] Bunların bazılarında tüy renklerinde belirgin farklılıklar görülürken, boyut farklılıkları daha azdır. Asya'daki Çam baştankaraları, Bergmann kuralına uyar; yani soğuk bölgelerde daha büyük olurlar. Ancak batıda bu kural geçerli değildir; Akdeniz'in yüksek bölgelerinde yaşayan kuşlar, Kuzey Avrupa'dakilerden daha büyüktür. Bergmann kuralı, aynı türün kuzeydeki bireylerinin daha büyük, güneydeki bireylerinin ise daha küçük olma eğiliminde olduğunu belirten ekolojik bir ilkedir. Bu, soğuk iklimlerde hayvanların daha büyük vücutlar geliştirerek ısı kaybını azaltmalarını sağlayan evrimsel bir adaptasyondur.

Ayrıca türün yayılış bölgesinde, vücut boyutuna oranla kuyruk uzunluğu güneybatıdan kuzeydoğuya doğru artar.

Türkiye'de bulunan Çam Baştankarası popülasyonunun alt tür seviyesindeki sınıflandırması, farklı kaynakların farklı yaklaşımlar sergilemesi nedeniyle tartışmalıdır.

Simon Harrap, Türkiye'de iki alt türün varlığını ifade etmiştir. Bunlardan ilki, kuzeydoğu Doğu Karadeniz çevresinde yayılım gösteren P. a. derjugini'dir. İkincisi ise Marmara bölgesi, Batı Karadeniz kıyıları ve Toroslar boyunca görülen P. a. ater (nominate) alt türüdür.^[10]

Buna karşılık Cees S. Roselaar, Türkiye'deki çam baştankarası popülasyonlarını sınıflandırmada karmaşık bir tablo ortaya koymuş ve popülasyonlar arasında belirgin geçiş bölgeleri olduğunu vurgulamıştır.^[11] Türkiye'nin batı ve güney bölgelerindeki popülasyonların görünüm ve özelliklerinin genellikle abietum alt türüne benzediğini ifade etmiş, ancak bu bireylerin kesin bir şekilde abietum olarak mı sınıflandırılması gerektiği, yoksa daha önce kullanılan rufolateralis isminin bu gruplar için yeniden gündeme getirilip getirilmeyeceği konusunda kesin bir sonuca varamamıştır. Ayrıca, kuzeydoğuda P. a. derjugini'yi tanımlamış olmakla birlikte, Artvin ve Sarıkamış'ın doğusunda, P. a. abietum/rufolateralis ile P. a. michalowskii arasında bir geçiş bölgesi olduğunu ifade etmiştir.^{[9], [11]}

Roselaar'ın çalışmaları, Türkiye'deki popülasyonların özelliklerinin coğrafi olarak kademeli bir değişim sergilediğini, yani belirli bir bölgeden diğerine geçtikçe popülasyonların fiziksel ve genetik özelliklerinde yavaş ve sürekli bir değişim olduğunu göstermektedir. Bu tür bir değişim, "klinal varyasyon" olarak adlandırılır ve alt türlerin sınırlarını kesin bir şekilde belirlemeyi zorlaştırır, çünkü bu sınırlar net çizgilerle ayrılmak yerine sürekli bir yapıdadır. Bu durum, Türkiye'deki çam baştankarası popülasyonlarının özelliklerinin daha ayrıntılı genetik ve morfolojik analizlerle incelenmesini gerektirmektedir. Bu şekilde, hangi popülasyonların hangi belirli alt türlere ait olduğu daha iyi anlaşılabilir.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Bunun dışında Periparus ater cypriotes alt türü Kıbrıs Adası için endemiktir. Popülasyonu yaklaşık olarak 43.000–79.000 çift olarak tahmin edilmektedir. Popülasyonu 200 metre rakımın üzerindeki Paphos ve Troodos Ormanları'nda yoğunlaşmıştır. Üreme sezonunda Kıbrıs'taki dağlık bölgelerde yaygın olarak bulunur ve neredeyse tüm doğal çam ormanlarında sıkça rastlanır. Yuvaları genellikle yere oldukça yakın bir seviyede, ağaç kovuklarında, taş duvarlardaki deliklerde veya yamaçlarda bulunur.^[13]

Macaulay Library

Çam baştankarasının nadiren de olsa tepeli baştankara (Lophophanes cristatus) ve büyük baştankara (Parus major) ile melezleştiği görülmüştür. Ayrıyeten 1981 yılının Eylül ayında Finlandiya'da halkalama çalışmalarında yakalanan bir çam baştankarası ile dağ baştankarası (Poecile montanus) melezi kaydedilmiştir. Bu birey, her iki türe ait özellikleri göstermiştir: Zayıf kanat bantları ve küçük bir ense lekesi bulunmakla birlikte alt kısımlardaki tüyleri, özellikle kuyruk altı örtüleri dağ baştankarasına daha yakındır.^[10]

Ekolojik Dağılım ve Habitat

Çam baştankarasının yaşam alanı oldukça geniş bir coğrafyaya yayılır. Avrasya'nın ormanlık bölgelerinde yaygın olarak bulunurken, Afrika'da ise Atlas Dağları ve kuzeybatı Tunus'un belirli alanlarında görülür. Genellikle iğne yapraklı ormanların sadık bir sakini olarak bilinir ve özellikle ladin ormanlarını tercih eder. Bununla birlikte, ladin ve yaprak döken ağaçların oluşturduğu karışık ormanlarda ve çamlık alanlarda da yaşamını sürdürür.

Birds Of The World

Popülasyon ve Koruma Statüsü

Avrupa'da üreyen popülasyonun 15.900.000-28.800.000 çift arasında olduğu, bunun da 31.800.000-57.500.000 yetişkin bireye denk geldiği tahmin edilmektedir. Avrupa, küresel dağılımın yaklaşık %35'ini kapsadığından dünya genelindeki nüfusun 90.850.000-164.290.000 yetişkin birey civarında olduğu öngörülmektedir. Ancak bu tahminin doğruluğunun daha fazla araştırma ile netleştirilmesi gerekmektedir.^[7]

Popülasyonun son yıllardaki bölgesel eğilimlere göre dalgalandığı tahmin edilmektedir. "Bölgesel eğilimlere göre dalgalanma" ifadesi bir türün popülasyonunun farklı bölgelerdeki sayılarının zaman içinde düzenli bir şekilde artıp azaldığını veya inişli çıkışlı bir seyir izlediğini anlatır. Yani bazı bölgelerde nüfus artarken diğer bölgelerde düşüşler olabilir, bu da türün genel popülasyonunun dalgalanmasına neden olur.

Avrupa popülasyonunun 1980 ile 2013 yılları arasında orta derecede bir azalma gösterdiği düşünülmektedir. Avrupa'daki azalma, endüstriyel kirlilik ve asit yağmurları nedeniyle artropodlar (eklembacaklılar) üzerinde meydana gelen büyük ölçekli azalmalarla ilişkilendirilmektedir.

Bern Sözleşmesi, Avrupa'da vahşi hayvanlar ve onların yaşam alanlarını korumayı hedefleyen önemli bir uluslararası anlaşmadır. Bu sözleşmenin Ek II listesinde yer alan Periparus ater cypriotes alt türü, korunması öncelikli türler arasında bulunmasına rağmen bugüne kadar bu takson için somut bir koruma çalışması gerçekleştirilmemiştir.^[7]

Davranış ve Etoloji

Çam baştankarası genel olarak yerleşik bir tür olsa da birçok bölgede kışın kısa mesafeli irtifa hareketleri yaparlar. Soğuk dağlık alanlardan yiyecek bulmanın daha kolay olduğu düşük rakımlara doğru inerler.

İskandinavya ve Orta Avrupa'da yaşayan yetişkin bireyler genellikle yerleşik bir yaşam sürerken genç bireyler düzenli olaraktan göç etme eğilimindedir. Genç bireylerin göçleri genellikle ağustos sonu ile kasım başı arasında gerçekleşir ve güney/güneybatı yönünde, çoğunlukla Güney Fransa ve Kuzey İtalya'ya doğru ilerlerler. Besin bulma konusunda sorun yaşadıkları yıllarda bu göçler çok daha geniş çaplı hale gelir ve binlerce bireyden oluşan büyük sürüler halinde gerçekleşir. Örnek vermek gerekirse Güney Finlandiya'daki Hanko Kuş Gözlemevi'nde 35.000 birey, Güney İsveç'teki Falsterbo'da ise 18.700'den fazla birey kaydedilmiştir.^[2] Bu büyük ölçekli hareketler genellikle Ağustos sonundan Ekim başına kadar devam eder. Halkalama çalışmaları, göç eden bireylerin günde 60 kilometreye kadar mesafe kat edebildiğini göstermektedir.

Çoğu çam baştankarası genellikle 2-4 yıl yaşasa da, 2008 yılında halkalanmış bir çam baştankarasının 9 yıl, 2 ay ve 25 gün yaşadığı kaydedilmiştir.^{[16], [3]}

Üreme

Üreme dönemi, coğrafi bölgelere göre farklılık göstermekle birlikte genellikle mart sonundan temmuz sonuna kadar devam eder. Türkiye'de ise bu süre genellikle mart sonundan haziran ortasına kadar uzanmaktadır.

Tür, yaşam boyu süren güçlü bir çift bağı ile monogam (tekeşli) bir yaşam sürer; bir çiftin altı yıl boyunca birlikte kaldığı kaydedilmiştir.^[2] Erkekler, partnerlerine zarif süzülüşlerle kur yapar. Bu esnada kanatlarını ve kuyruklarını tamamen açarak yakın uçarlar, uzun süre kanatlarını titretirler ve hırıltılı sesler çıkarırlar.

Yuva neredeyse tamamen yosundan oluşan, içine bir miktar hayvan kılı, yün ve tüylerin yerleştirildiği fincan şeklinde bir yapıdadır. Yuva yeri olaraktan ağaçları, kaya veyahut duvar çatlaklarını bazen ise diğer kuşların terk ettiği yuvaları tercih edebilirler.

Agora Bilim Pazarı

Hücre Dünyası (Becker)

Hücrelerin ufak dünyası, uçsuz bucaksız gizemlerle dolu. Becker’ın bu eşsiz eserinde, hücrelerin dünyasının tüm detaylarına bakış atmanız mümkün olacak!

Notlar:

1. Bu kampanya, Palme Yayıncılık tarafından Evrim Ağacı okurlarına sunulan fırsatlardan birisidir.

Devamını Göster

₺1,250.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Macaulay Library

Macaulay Library

Macaulay Library

Macaulay Library

Dişi genellikle 5 ila 13 yumurta bırakır ve kuluçkaya yalnızca dişi yatar. Kuluçka süresi genellikle 14-16 gün sürer. Yavrular yumurtadan çıktıktan sonra, her iki ebeveyn de beslenmelerinde aktif rol oynar. Yavrular yuvada geçirdikleri üç haftanın ardından yuvayı terk ederler.

Macaulay Library

Discover Wildlife

Diyet ve Metabolizma

Çam baştankarası, oldukça geniş bir diyet yelpazesine sahiptir. Yetişkin bireyler genellikle yaprak bitleri, böcekler, örümcekler, tırtıllar ve diğer küçük omurgasızlarla beslenir. Bunun yanı sıra çam, ladin, kayın, meşe gibi ağaçların tohumlarını ve tomurcuklarını da tüketirler. Tohumların ve sert kabuklu böceklerin dış kabuklarını gagalarıyla parçalayarak iç kısımdaki yumuşak ve yenilebilir bölümleri tüketirler.

Çam baştankarası, kış aylarından hemen önce yiyecek depolamaya başlar ve ihtiyaç duyduğunda bu yiyecekleri kullanır. Genellikle ladin tohumlarını veya bunlar yoksa omurgasızları likenler, ağaç kabuklarındaki çatlaklar veya ağaç diplerinde saklar. Saklanan yiyecekler, sert kış koşullarında besin kaynağı olarak tüketilir. Saklanan yiyeceklerin yeniden bulunma oranı, bölgeye ve kışın zorlu koşullarına bağlı olarak değişir; besinler bazen hiç bulunmazken bazen tesadüfen ya da düzenli bir şekilde bulunur ve tüketilirler.

Yavruların diyetleri yetişkinlerinkine benzese de daha az tohum içerir. Tırtıl bolluğu olan yıllarda yavruların diyetinin tamamı tırtıllardan oluşabilir. Çam baştankaraları besin bulmak için genellikle iğne yapraklı ağaçların üst kısımlarındaki dallarda dolaşırlar, dalların uçlarında asılı kalır ya da yaprak altlarını inceleyerek böcekleri avlarlar. Sık sık yerde beslenerek kayın, kestane ve meşe gibi ağaçlardan düşen tohumları ve meyveleri de tüketirler. Karla kaplı zeminlerde, sincapların ve yaban domuzlarının kazdığı alanlarda tohum aradıkları da gözlemlenmiştir.

Çam baştankarası, özellikle kış aylarında sosyal bir yapıya sahiptir ve 50 bireye ulaşabilen büyük sürüler oluşturabilir. Bu sürülerin içerisine sıklıkla farklı baştankara türleri, çıvgınlar, çalıkuşları ve diğer ufak ötücü türleri dahil olabilir.

Kimi bölgelerde, beslenme alışkanlıkları ve sosyal davranışları kışın koşullarına ve yiyecek kaynaklarının mevcudiyetine göre farklılık gösterebilir.

Etimoloji

Cins adı olan "Periparus" Antik Yunanca "peri" (çevresinde, etrafında veya tamamen) kelimesi ile Latince kökenli "parus" (baştankara) kelimesinin birleşiminden oluşur. "Peri", türün çevresel hareketliliğini veya geniş yayılımını ifade ediyor olabilirken, "parus" ise Linnaeus'un 1758'de baştankara türlerini tanımlarken kullandığı cins adıdır ve genel olarak "baştankara" anlamına gelir.^[17]

Tür adı olan "ater", Latince "donuk siyah" veya "mat siyah" anlamına gelir. Bu, Periparus ater'in karakteristik siyah başını ve tüylerinin genel renk tonunu betimlemek için kullanılmış olabilir.^[17]