Ebeveyn Yatırımı Nedir? Hangi Canlılar Yavrularına Yatırım Yapar?

Ebeveyn yatırımı (İng: "Parental Investment"); canlıların yavrularının hayatta kalma ihtimalini veya kalitesini artırmak için enerji ve zaman bakımından fedakârlık yapmasıdır. Bu fedakârlığa örnekler yumurtaları korumak, yuva yapmak, yavruyu taşımak, kuluçkaya yatmak, yavruyu beslemek ve korumak gibi davranışlar olabilir. Bunlar enerji ve zaman bakımından oldukça maliyetli işlerdir. Ebeveynlik yatırımı omurgasızlar, balıklar, amfibiler, sürüngenler, kuşlar ve memelilerde görülmektedir. Ayrıca çoğu primat türünde de gözlemlenebilir.

Ebeveyn yatırımı genellikle ve baskın olarak dişilerde görülmektedir. Erkek ve dişi bireylerin yaptıkları yatırımlar birbirlerine, hatta türlere göre değişiklik gösterebilir. Dişi primatlar doğum öncesi ve sonrasında yavruların bakım, beslenme ve korunmasına büyük bir yatırım yaparlar. Fakat çoğu zaman erkek bireylerin yaptığı yatırım, dişi bireylerin yaptığı yatırımdan daha azdır. Örneğin dişilerin ürettiği gametler, erkeklerin ürettiği gametlerden daha maliyetlidir. Erkek bireylerin ürettiği gametler neredeyse sadece DNA ve kamçıdan oluşmaktadır. Bazı türlerde ise erkekler sadece gamet üretiminde değil, aynı zamanda dişiyi ve yavruyu koruma konusunda da görevli olabilir.

Sadece dişilerin yatırım yaptığı türler gibi sadece erkeklerin yatırımda bulunduğu türler de mevcuttur. Örneğin Deniziğnesi (Syngnathus typhle) erkekleri, yakın akrabaları olan denizatları gibi ebeveyn yatırımının neredeyse tamamını yapan ebeveynlerdir. Erkek bireyde, dişi bireyin içine yumurtalarını bırakabileceği bir kuluçka kesesi bulunmaktadır. Erkek birey yumurtaları korur ve yavrular yumurtadan çıkana kadar onlara oksijen ve besin sağlar. Bu durumda dişi birey neredeyse hiç yatırım yapmazken yatırımın çoğunu erkek birey yapar.

Ebeveyn yatırımı bir zorunluluk değildir, bazı türlerde bu davranış gözlemlenmeyebilir. Zorunlu ve zorunlu olmayan ebeveyn yatırımları da mevcuttur. Bazı durumlarda sadece erkekler, bazılarında ise sadece dişiler yatırım yapabilir. Bazı durumlarda her iki eşey yatırım yaparken bazı durumlarda hiçbiri yatırım yapmayabilir. Zorunlu ebeveyn yatırımı insanlar gibi memeli canlılarda görülebilir. İnsan dişileri ve erkekleri yavrulara zorunlu olarak yatırım yapmaktadır, çünkü insan bebekleri bakıma muhtaçtır.

Ebeveyn yatırımında eşeyler, yavrularına doğrudan yatırım yapmak zorunda değildirler. Eşeyler, yavrunun varlığında veya yokluğunda doğrudan veya dolaylı yoldan yavruya yatırım yapabilir. Örneğin bireyin yavruyu beslemesi veya taşıması doğrudan ebeveyn yatırımı kategorisine girmektedir. Fakat yavrunun yokluğunda erkeğin dişiyi koruması, yuvayı yapması ve savunması dolaylı yoldan ebeveyn yatırımına girmektedir.

Bu yatırım türlerine ek olarak tesadüfi ebeveyn yatırımı da mümkündür. Eğer bir dişi, düşmanların erkekler tarafından geri püskürtüldüğü bir bölgede yaşıyorsa herhangi bir erkek birey yavruya tesadüfi olarak yatırım yapabilir.

Ebeveyn yatırımının az olduğu türlere pürtüklü semenderler örnek verilebilir. Kış mevsiminde erkek semenderler, dişi semenderleri beklemek için su birikintilerinde toplanmaya başlar. Daha sonra dişiler erkekleri kolayca cezbeder ve çiftleşmeye başlar. Çiftleşmeden sonra dişi 300'e yakın yumurta bırakır ve yumurtaları bıraktıktan sonra herhangi bir ebeveyn yatırımında bulunmaz. Yani yavrulara yapılan ebeveyn yatırımı sperm ve yumurta üretimi ile sınırlıdır. Tabii ki yumurta üretimi sperm üretiminden daha maliyetli olduğu için yine dişiler erkeklerden daha fazla ebeveyn yatırımı yapmış olurlar. Erkek bireylerin üreme başarısı, çiftleşme sayısı veya ejakülasyon sayısı ile sınırlıdır. Ancak dişiler erkekleri seçtiği için dişilerin üreme başarısı çiftleşme sayısı ile değil üretebildikleri yumurta sayısı ile sınırlıdır.

Ebeveyn Yatırımının Evrimsel Nedenleri

Çoğu canlı kendini, yavruları hayatta kalabilsin ve bu sayede genleri bir sonraki nesillere geçebilsin diye feda edebilir. Her ne kadar canlı, ebeveyn yatırımı için kendi canını feda etmek zorunda olmasa da bazı canlılarda bu davranış da görülebilir. Çoğu zaman enerji ve zaman bakımından yatırım yapılır; fakat uygun şartlar sağlandığında canlı, kendi hayatını yavrusu için feda edebilir. Bir türdeki ebeveyn yatırımının sebebi akraba seçilimi ve/veya cinsel seçilim olabilir.

Evrimsel süreçte ebeveyn yatırımı gibi yüksek maliyetli bir özelliğin evrimleşmesi mümkün değilmiş gibi görünebilir. Çünkü ilk bakışta bu özelliğin eşeyler için dezavantaj yaratabileceği barizdir. Ancak ebeveyn yatırımı her ne kadar enerji ve zaman açısından maliyetli olsa da dezavantaj sağlamaz. Bazı durumlarda avantaj ve dezavantaj dengesi başka evrimsel özelliklerin yanı sıra ebeveyn yatırımının da evrimleşmesine yol açabilir.

Eğer tek veya birkaç yavruya yatırım yapmak, yatırım yapmayıp daha fazla çiftleşmekten daha avantajlı ise tür üzerinde bir seçilim baskısı oluşabilir. Bu durum cinsel seçilim mekanizmasına benzetilebilir. Cinsel seçilimde erkekler bazen en parlak ve ihtişamlı olacak şekilde seçilebilir. Bu avcılara yakalanma ihtimalini arttırsa bile, özelliğe sahip bireyin yakalayacağı çiftleşme şansı nedeniyle bu tür bir özellik evrimsel süreçte elenmeyebilir. Yani daha parlak ve ihtişamlı görünmek, avcılar tarafından yakalanmamaya kıyasla daha avantajlıysa evrimsel süreçte bu özellik seçilir.

Benzer şekilde ebeveyn yatırımı, karşımıza bir eş seçimi mekanizması olarak da çıkabilir. Özellikle insan yavrularının bakımı zor olduğundan dişi, yavrularına bakabilmesi için güçlü ve yetenekli erkek bireyleri eş olarak seçebilir. Daha önce de anlattığımız gibi ebeveyn yatırımı oldukça maliyetlidir ve işin büyük bir kısmı dişiler tarafından üstlenilir. Bu durumda dişi, en çok yatırımı yapacak taraf olduğu için daha seçici olacaktır. Sonuç olarak dişi, eş olarak kendisine yatırım konusunda en çok katkı sağlayacak erkekleri seçer.

Teoride erkek bireyin yapacağı yatırım zorunlu değildir. Fakat pratikte, erkek birey çiftleşmek istiyorsa dişiye ebeveyn yatırımı konusunda yardım etmek zorundadır. Dişi birey hem yatırımın çoğunu yapan hem de eş seçici taraf olduğu için erkekler çiftleşmek adına eşey içi rekabet edecektir.

Orangutan ve Peygamber Develerinde Ebeveyn Yatırımı

Orangutanlarda zorunlu bir ebeveyn yatırımı vardır. Dişi orangutanlar, diğer çoğu memeli gibi erkeklerden daha fazla ebeveyn yatırımı yapar. İlk olarak dişilerin ürettiği gametler erkeklerin gametlerine göre daha maliyetlidir. Ek olarak çiftleşmeden sonra gebelik oluşursa dişi, yavruyu 8 ay boyunca karnında taşır. Dişi daha sonra yaklaşık 1 kg ağırlığındaki yavruyu doğurur. Doğumdan sonra 3 yıl boyunca yavruya bakar, emzirir ve korur. Bu süreçte dişi, erkek bireyden daha fazla enerji ve zaman yatırımı yapar. Hatta erkek neredeyse hiç yatırım yapmaz, öyle ki erkeğin yaptığı yatırım ürettiği spermlerle sınırlıdır.

Bu durumda erkeğin üreme başarısı, çiftleşmeye ikna ettiği dişi ve ejakülasyon sayısı ile sınırlıdır; fakat dişide böyle bir durum söz konusu değildir. Dişilerin üreme başarısı, çiftleşmeye ikna ettikleri erkeklerden çok sürdürdükleri gebelik sayısı ile ilgilidir. Sonuç olarak dişi, zaman ve enerji bakımından fedakarlıkta bulunur. Ancak bunun karşılığında hayatta kalma başarısı normalden daha fazla olan yavrular üretir. Bu sayede her canlının ortak amaçlarından biri olan üreme başarısını elde ederek genlerini bir sonraki nesle aktarabilir. Neticede ebeveyn yatırımı, genlerini aktarması yoluyla dişiye de avantaj sağlamıştır.

Bazı türlerde ebeveyn yatırımının aşırı bir versiyonu olan cinsel yamyamlık ortaya çıkabilir. Cinsel yamyamlık çiftleşme sonrası (genellikle) dişi bireyin erkek bireyi besin olarak tüketmesidir. Bazı peygamber devesi türlerinde cinsel yamyamlık görülebilir. Erkek peygamber develeri çiftleşme sonrası yavruların kalitesini arttırmak amacıyla kendini dişiye ve gelecekte oluşacak olan yavrulara besin olarak sunarak bir babalık yatırımı yapabilir. Bu durumda erkek birey, hayatını feda ederek yavru kalitesini arttırmak amacıyla yavrularına yatırım yapar. Bu türden cinsel yamyamlık bir peygamber devesi türü olan Tenodera sinensis gibi örneklerde görülür. Erkeğin kendini besin olarak dişiye ve yavrulara sunmasının dişinin ve yavruların hayatta kalma ihtimalini arttırdığı akademik bir çalışmada doğrulanmıştır.^[1]

Ebeveyn Yatırımı Büyük Beyinlerin Evrimine Yardımcı Olabilir!

Beynin büyük ve gelişmiş olması canlının hayatta kalabilme ihtimalini arttırabilir. Fakat daha büyük ve gelişmiş beyne sahip olmak, daha fazla enerjinin kullanılması anlamına gelmektedir. Yani büyük beyinler enerji bakımından oldukça masraflıdır ve yavru beyni tam olarak gelişene kadar işlevsel değildir. Yeni doğan yavrular tek başlarına büyük bir beynin enerji maliyetini karşılayamazlar. Bu da büyük beyin boyutunun nasıl evrimleşmiş olabileceği konusunda kafalarda bir soru işaretine sebep olmaktadır.

Yapılan çalışmalarda, ebeveyn yatırımının daha büyük beyin boyutlarının evrimine yardımcı olmuş olabileceği keşfedilmiştir. Hem beyin büyüklüğünün enerji bakımından maliyeti hem de beynin yavrular tamamen büyümeden işlevli olamaması sebebiyle büyük beyinlerin evrimi mümkün değilmiş gibi görülebilir. Fakat ebeveynler yavru beyinlerin ihtiyaç duyduğu enerjiyi sağlarsa beyin büyüklüğünün evrimi için bir fırsat doğabilir. Bu da daha büyük beyinlerin evrimini mümkün kılar.