Penis Kıskançlığı Nedir?

Penis kıskançlığı (İng: "Penis Envy", Alm: "Penisneid"), psikanalitik teoride kız çocuklarının psikoseksüel gelişimi sırasında penisi olmadığını fark ettiğinde kendilerini "yoksun" hissettiklerini ve bu yüzden kıskançlık duygusu geliştirdiklerini iddia eden teoridir. Teoriye, göre bu kıskançlık, daha sonradan kadınlarda bir penise sahip olma arzusuna sebep olmaktadır.

Psikoseksüel Gelişim Teorisi'nin bir alt başlığı olan penis kıskançlığı teorisine, kız çocuklarının fallik evrede (3-6 yaş arası) penisi olmadığını fark etmesi annesi tarafından "iğdiş edildiğini" düşünmesine sebep olur.^[1] Bu farkındalıktan önce annesiyle olumlu bir ilişkisi olan kız çocuğu, kendisini yetersiz olarak donattığı için annesine öfkelenir. Bunun sonucu olarak annesinden uzaklaşır ve sevgisini babasına yönlendirerek onunla daha güçlü bir bağ geliştirir. Freud'a göre kız çocukları daha sonra annelerinin sevgisini kaybetmekten korktukları için anneleriyle eskisinden daha güçlü bir şekilde özdeşleşecek ve annesini taklit etmeye başlayacaktır. Freud, bu yüzden penis kıskançlığının kız çocuğunun cinsiyet rollerini geliştirmesi ve kendi cinselliğini anlamlandırabilmesi için gerekli olduğunu düşünmüştür.

Günümüzde, bazı dillerde, erkek olmanın getirdiği toplumsal avantajlardan faydalanmayı arzulayan kadınların "bir penise sahip olmak istediklerine" atıf yapmak için, "penis kıskançlığı" lafını sembolik veya mecazi anlamda kullandığı da görülebilmektedir. Ancak bunu gerçek bir psikolojik olgu olarak gören Sigmund Freud'un bu fikri de (diğer birçok fikri gibi) modern psikologlar tarafından sert bir şekilde eleştirilmiş, insan ilişkilerinin seksist bir yorumu olarak değerlendirilmiştir. Freudyen psikoanalistlerin bir kısmı da "penis kıskançlığı" kavramının, çocukluktaki arzuları savuşturmak amacıyla inşa edilen geçici bir yapıdan ziyade, kalıcı bir olgu olarak yorumlayan Freud'u eleştirmektedir.^[2]

Penis Kıskançlığı Teorisinin Ortaya Çıkışı

Sigmund Freud, ilk olarak 1908 yılında Çocukların Cinsel Teorileri Üzerine (On the Sexual Theories of Children) makalesinde, küçük bir kız çocuğunun penise duyduğu ilgi ve kıskançlıktan bahsetti. Kadın cinselliği hakkındaki düşüncelerini kademeli olarak geliştirmesiyle birlikte bu olgu da zaman içide kavramsallaştı. Nihayetinde kadınsı Oedipus tutumunu (veya Elektra Kompleksi) fallik evreden latent evreye geçişte meydana gelen zihinsel bir süreç olarak tanımlamasıyla, penis kıskançlığı kavramı da Freud'un teorileri için önem kazandı.

Freud'a göre kişilik, libidonun belirli erojen bölgelere odaklandığı bir dizi çocukluk evresi boyunca gelişir ve ona göre her sağlıklı çocuk bu evrelerden geçmelidir. Bu evrelerin her birinde zevk kaynağı vücudun belirli bir bölümü ile ilişkilidir. Bu konuyla ilgili daha fazla bilgiyi buradaki yazımızdan alabilirsiniz; ancak özetleyecek olursak:

• Oral evrede (0-18 ay) bebek için hazzın kaynağı ağızdır. Bu dönemde ağız bebek için hayati öneme sahiptir ve emme, tatma, ısırma gibi tatmin edici aktiviteler yoluyla zevk alır.
• Anal evrede (1-3 yaş) libidonun odak noktası mesane ve bağırsak hareketlerinin kontrol edilmesidir. En basit örneğiyle tuvalet eğitimi ve bedensel ihtiyaçların kontrolü çocuğun başarı ve yetenek gibi olumlu duygular hissetmesini sağlar.
• Fallik evrede (3-6 yaş) ise libidinal odağın genital bölge olduğu evredir. Bu evrede çocuklar kadın ve erkek arasındaki anatomik farkları keşfetmeye başlarlar.

Freud'a göre hem erkek hem de kız çocukları, bu dönemde penise takılı kalmaktadır. Penise libidinal geçişin ardından erkek çocuk, bilinçsizce annesine karşı cinsel bir çekim hisseder ve babasını rakip olarak görmeye başlar. Babasına karşı duyduğu düşmanca duygular ve annesine karşı beslediği arzu babası tarafından cezalandırılacağı düşüncesine sebep olur. Freud bu durumu "iğdiş edilme korkusu" olarak tanımlamıştır. Bunun sonucu olarak erkek çocuk, babasıyla özdeşleşmeye ve ona ait özellikleri benimsemeye başlayacaktır. Babayla olan bu özdeşleşme erkek çocuk için fallik evrenin çözülmesine sebep olacaktır.

Penise takılı kalan kız çocukları ise kendisini dünyaya "yetersiz" (yani "penissiz") getirdiği düşüncesiyle, annesine öfke duymaya başlar. Buna bağlı olarak kız çocuğu, bir noktadan sonra babasını cinsel olarak arzulamaya başlar ve annesine rekabetçi duygular besler. Yaşadığı bu çatışmayı bastırmak için annesini taklit etmeye başlar, ancak babasına sahip olamayacağını fark ettiğinde bu cinsel arzusunu diğer erkeklere kaydırır.

Penis kıskançlığı, erkek çocuklarının kız çocuklarının penisi olmadığını fark etmesiyle fallik evrede yaşadığı "iğdiş edilme korkusu"nun paralel tepkisi olduğu söylenebilir. Ancak burada anlaşılması gereken önemli nokta, iğdiş edilme korkusunun erkek çocuklarda Oedipus kompleksinin çözülmesine sebep oluyorken, penis kıskançlığının kız çocuklarında (zaten iğdiş edildiklerini düşündüklerinden) kompleksin gelişmesine sebep olmasıdır.

Freud, penis kıskançlığı ve buna bağlı olarak fallik evrede yaşanan bir dizi olayın kız çocuklarını cinsiyet rollerini kabul etmeye, kendi cinselliklerini anlamaya ve hatta bir ahlak duygusu oluşturmaya yönlendiren evrensel bir süreç olduğunu iddia etmiştir.

ShutterStock

Penis Kıskançlığının Eleştirisi

Karen Horney, Freud'un teorilerini ve penis kıskançlığının tek yönlülüğünü sorgulayan ilk psikanalistlerden biridir. Freud'un bu konudaki teorilerini yanlış ve kadınları küçük düşürücü bulduğu için eleştirmiştir. Horney; devlet, ahlak ve yasa gibi olguların erkek egemen kültürün eseri olduğunu, bu yüzden penis kıskançlığı teorisi üzerine kurulmuş bir kadın gelişimi modelinin erkek merkezli bir bakış açısını yansıttığını ifade etmiştir.

Horney'e göre Freud'un teorileri, kız çocuklarının erkek bedenine duyduğu ilgi ve imrenmeyi ortaya koyuyorken, erkek çocuklarının göğüs ve rahim gibi kadınsı organlara karşı duyduğu kıskançlığı göz ardı etmektedir. Horney'in bu konudaki eleştirileri aynı zamanda feminist psikolojinin gelişmesine de yol açmıştır. Erkeklerin kadınların hamilelik, emzirme gibi biyolojik işlevlerini kıskandıklarını ve çocuk sahibi olamamalarından etkilendiğini iddia ederek "rahim kıskançlığı" (İng: "womb envy") kavramını ortaya atmıştır.

Ayrıca Horney, penis kıskançlığı teorisinin yalnızca metaforik anlamıyla ele alındığında anlamlı olacağını söylemiştir. Erkeklerin sosyal hayatta daha prestijli konumda olması, kadınlara yönelik cinsiyetçi yorumlar ve daha düşük ücretlendirmeler kadınların bu bağlamda sembolik bir özlem duymasına sebep olabilir. Kadınların sırf cinsiyetleri dolayısıyla erkeklerin sahip olduğu özgürlük ve sosyal statüye erişememeleri kendilerini daha aşağılık hissetmeleri ile sonuçlanabilir.

Ünlü psikiyatrist Clara Thompson da Karen Horney ile paralel şekilde kadınların kıskandığı şeyin erkek anatomisi olmadığını, erkeklerin sahip olduğu güç ve statünün olduğunu düşünmüştür. Freud'un teorilerini kültür etkileri dikkate almadığı konusunda eleştirerek penis kıskançlığının erkek egemen kültürün baskın olduğu toplumlarda ortaya çıktığını iddia etmiştir.

Bu konuda 1981 yılında yapılmış bir çalışma, 20 farklı kültürden kadının rüyalarındaki penis kıskançlığı imgesini Clara Thompson'ın düşünceleriyle ilişkilendirilerek incelemiştir. Çalışmada sosyal konumları yüksek olan kadınların penis kıskançlığına dair fantezileri daha az sergilediklerini gösteren bir ters ilişki bulmuştur.

Karen Horney'in Kadın Psikolojisi kitabında bahsedildiği üzere Bengalli analist Dr. Bose, Freud'a Hintli hastalarında Avrupalı hastalarına kıyasla daha az iğdiş edilme belirtileri sergilediğini yazmıştır. Bunun aksine Hintli erkek hastalarda kadın olmaya karşı daha güçlü bir arzunun kolayca gözlemlendiğini belirtmiştir. Hint toplumunda anaerkil kültürün izlerinin bulunması, Hintli kadınların Avrupalı hemcinsleri gibi penis kıskançlığı geliştirmediği sonucunu ortaya çıkmıştır.

Karen Horney ve Clara Thompson'ın bu konudaki çalışmaları Freud'un iddia ettiği gibi penis kıskançlığının her kadın tarafından yaşanan evrensel bir olgu olmadığını ve kadınların bu duyguları geliştirmesinde bireysel ve kültürel faktörlerin etkili olabileceğini ortaya koymuştur. Ayrıca kadın gelişimi ile ilgili Freud'un erkek merkezli bakış açısının aksine daha sağlıklı düşüncelerin üretilmesine de önayak olmuştur.

Sonuç

Freud'un penis kıskançlığı teorisi ortaya çıktığı ilk andan beri yoğun şekilde tartışılmış ve özellikle feminist akademisyenler tarafından ağır bir şekilde eleştirilmiştir. Günümüzde de kadınların penisi kıskandığı ve arzuladığı fikri mizojinist/cinsiyetçi bir tutum olduğunu savunulmaktadır. Ayrıca penis kıskançlığının gerçekten var olduğuna dair yeterli ampirik kanıt da bulunmamaktadır.

Freud dışındaki çalışmalar ve öne sürülen teoriler, erkek egemen toplumlarda kadının kendini yeteri kadar özgür veya güçlü hissedememesi, bireyselliğinin engellenmesi ve ebeveynlerin erkek çocuklarına kız çocuklarına kıyasla daha olumlu yaklaşması kadınların sembolik bir kıskançlık duygusu geliştirebileceğini göstermiştir.

Bu bağlamda ortaya koyulan feminist teoriler dikkate alınarak penis kıskançlığını Freud'un iddia ettiği gibi evrensel veya determinist temelde ele almaktansa erkeğin toplumsal rolüne atfedilen bir kavram olarak değerlendirmek daha anlamlı olabilir.