Elektra Kompleksi Nedir? Kız Çocukları Gerçekten de Annelerine Karşı Babalarını Kayırır mı?

Elektra kompleksi, kız çocuklarının 3 ila 6 yaşlarında babalarına karşı arzu, sahiplenme, düşkünlük gibi duygular geliştirerek bağlandığını ve annesine karşı rekabetçi duygular geliştirdiğini öne süren bir teoridir.

Elektra kompleksi çoğunlukla Sigmund Freud ile ilişkilendirilse de bu terimi ilk kez kullanan Carl Gustav Jung'tur. 1913 yılında Jung, 3-6 yaşları arasındaki kız çocuklarının babalarına olan özel bir bağlılık duyup annelerine karşı giderek artan düşmanca bir tutum takındıklarını gözlediğini ileri sürerek Elektra Kompleksi'ni geliştirmiştir.

Oedipus Kompleksi vs. Elektra Kompleksi: Fark Ne?

Freud, bu kompleksin altında yatan fikirleri geliştirmiş olsa da durumu bu şekilde adlandırmamıştır. Freud'un ortaya attığı "Oedipus Kompleksi" veya "Oedipus Karmaşası", karşı cinsteki ebeveyne karşı geliştirilen sahiplenici ve aynı cinsteki ebeveyne karşı geliştirilen olumsuz tutum konusunda çocukların sahip olduğu duygu ve düşünceleri içeriyordu.

Jung, bu teoriyi kız çocukları özelinde "Elektra Kompleksi" terimini türeterek ikiye ayırmıştır: Bu bakımdan Elektra kompleksi, Oedipus Kompleksi'nin kadınlardaki karşılığı olarak kabul edilir ve Oedipus Kompleksi'nden farklı olarak, özellikle babalarına bağlanan kız çocuklarındaki duyguları tanımlamak için kullanılmaktadır.

Freud, Oedipus Kompleksi'nin iki cinsiyette farklı şekillerde deneyimleniyor olsa da hem erkek hem de kız çocukları için geçerli olduğuna inanıyordu ve bu yüzden Elektra Kompleksi'ni reddetti. Dahası, karşı cinsteki ebeveyne duyulan sevgi ve aynı cinsteki ebeveyne duyulan öfkenin kişinin kaderini şekillendirme durumunun yalnızca erkek çocuklarda bulunduğunu iddia etti.

Oedipus Kompleksi hakkında daha fazla bilgiyi buradaki yazımızdan alabilirsiniz.

"Elektra" Sözcüğü Nereden Geliyor?

Elektra Kompleksi, adını aynı Oedipus Kompleksi gibi Yunan mitolojisinden almıştır. Mitolojiye göre Elektra, Kral Agamemmon ve Klytaimestra'nın kızıdır. Babası öldürüldüğünde, kardeşi Orestes'i uzaklaştırarak hayatını kurtarmıştır. Daha sonra sürgünden dönen kardeşini, babasının ölümünden sorumlu tuttuğu annesini ve annesinin yeni sevgilisini öldürmesine yardım etmesi için ikna etmiştir.

Elektra Kompleksi ve Psikoseksüel Gelişim

Freud'a göre tüm insanlar, çocukken, psikoseksüel gelişimin bir dizi aşamasından geçmektedir. Bu gelişim sürecinin önemli bir kısmı, aynı cinsiyetteki ebeveyn ile özdeşleşmeyi öğrenmektir. Freud'a göre her sağlıklı çocuk bu aşamalardan geçmelidir:

• Oral: doğumdan 18 aya kadar
• Anal: 18 aydan 3 yaşına kadar
• Fallik: 3 yaşından 6 yaşına kadar
• Latent: 6 yaşından 12 yaşına kadar
• Genital: 12 yaşından yetişkinliğe kadar

Freud'un psikoseksüel gelişiminin her aşaması, olgunlaşan zevk duyumlarını içerir ve her aşama, vücudun belirli bir bölümü ile -daha spesifik olarak erojen bölge- ile ilişkilidir. Bu bölgeler, bir zevk kaynağı olabildiği gibi, çatışma kaynağı da olabilir. Örneğin:

• Oral dönemde hazzın birincil kaynağı ağızdır. Ve bu dönemde bebekler emme, ısırma ve ağzına bir şeyler koyma gibi eylemler gerçekleştirirler.
• Anal dönemde haz anüsün içine sokmaktan değil, dışarı itmek ile sağlanır. Daha basit şekilde: kaka yapma. Bu aşamada çocukların tuvalet eğitimini öğrenmesi ve mesaneyi kontrol edebilmesi büyük bir zevk ve gerginlik kaynağı olmaktadır.
• Fallik dönem ise hem erkek hem de kız çocuklarının penise takılı kaldığı dönemdir.

Penis Kıskançlığı

Teoriye göre, kız çocukları bu dönemde penis eksikliğine veya penisin yokluğunda klitorislerine odaklanmaktadır. Yine bununla ilişkili olarak kız çocukları bu döneme kadar, yani penisi olmadığını anlayana kadar annesi ile olumlu bir ilişkisi vardır. Ancak teoriye göre kız çocukları, penisinin olmadığını fark ettiğinde annesi tarafından "iğdiş edildiğini" düşünmesine sebep olurlar ve "kendisini dünyaya bu kadar yetersiz donattığı" için annesine öfkelenmeye başlarlar.

Freud bu durumu "penis kıskançlığı" olarak adlandırmıştır. Bu farkındalıkla beraber kız çocuğu, babasına karşı daha güçlü bir bağlılık geliştirir. Daha sonra annesinin sevgisini kaybetme korkusu ile annesiyle eskisinden daha güçlü şekilde özdeşleşecek ve annesinin davranışlarını taklit edecektir. Freud, bu duruma "kadınsı Oedipus tutumu" demiştir.

Jung'un Freud'den Kopuşu

Freud'a göre Oedipus Kompleksi fallik dönemde çok önemli bir rol oynuyordu. Elbette bununla ilişkili olarak Elektra Kompleksi için de aynısı söylenebilir. Ayrıca deneysel olarak kanıtlanmış olmasa da Freud, çocukların gelişimlerinin çoğunu bu dönemde yaşadıklarına inanıyordu. Ayrıca onun düşüncesine göre bu dönem, genç bir kızın gelişimi açısından çok önemliydi. Çünkü bu deneyim, kız çocuğunu cinsiyet rollerini kabul etmeye ve kendi cinselliğini anlamaya yönlendirecektir. Bu aşamayı başarıyla tamamlayan kız çocuğu, nihayetinde olgun bir cinsel kimlik geliştirecektir.

Freud ayrıca kadınsı Oedipus tutumunun, Oedipus Kompleksi'nden duygusal olarak çok daha yoğun olduğunu ve bu yüzden kız çocukları tarafından daha güçlü bir şekilde bastırıldığını düşünüyordu. Bu yüzden bunun sonucu olarak kadınların daha az özgüvenli ya da daha itaatkar olacağına inanıyordu.

Freud ve Jung başlangıçta iki yakın arkadaş olsalar da Jung, Freud'un teorilerinin bazı yönlerini tatmin edici bulmadı ve Freud'un teorisinin cinselliğin insan davranışı üzerindeki motive edici rolüne vurgu yaptığını düşündü. Ardından Jung, bu teoriyi "Elektra Kompleksi" adıyla genişletti.

iStockphoto

Yetişkinlikte Elektra Kompleksi

Freud'a göre bir çocuğun Elektra kompleksine çözüm bulamaması mümkün olabilir. Böyle bir durumda kız çocuğu, yetişkinliğe eriştiğinde, ilişkilerinde baba figürünü arayabilir veya potansiyel bir baba figüründen sürekli bir onay arayışına girebilir. Elektra Kompleksi etrafında gelişen çatışmalar çözüme ulaştırılamadığında travmatik bir deneyime dönüşebilir. Bu sebeple de yetişkinlikte romantik ilişkiler kurulurken zararlı olabilir veya duygudurum bozukluklarının gelişmesine sebep olabilir. Elektra kompleksinin başarısız şekilde çözümlenmesi, Freud'un "nevroz" olarak bahsettiği zihinsel bozukluklara sebep olabilir.

Ayrıca diğer psikoseksüel aşamalardaki çatışmaların çözülmediği durumlarda olduğu gibi, gelişimin bu döneminde saplantılar ortaya çıkabilir. Freud, bu durumla başa çıkamayan kız çocuklarını "baba saplantılı", erkek çocuklarını ise "anne saplantılı" olarak değerlendirmiştir.

Jung'un düşüncesine göre de çocuklukta çözülemeyen Elektra Kompleksi yetişkinliğe kadar devam edebilir. Hatta bazı kişiler, yetişkinlik döneminde fallik döneme gerileyebilir. Bu durum, kişilerin teknik olarak yetişkinliğe erişmesine rağmen cinsel olarak ebeveynlerine bağlı kalmalarına sebep olabilir.

Elektra Kompleksi "Semptomları"

Günümüzde Elektra Kompleksi bilimsel olarak geçerli görülmediği için, uzman kurumlarca tanımlanmış resmî bir tanı kriteri yoktur ve bu nedenle belirli semptomlardan bahsetmek oldukça zordur. Yine de teorinin iddia ettiği belirtilerden bahsetmek gerekirse:

• yetişkinliğe erişmiş kız çocuğunun herhangi bir sebep olmamasına rağmen anneyi sevmemesi,
• yalnızca babanın yaptıklarına takılıp kalması,
• babanın içinde olduğu herhangi bir olaya aşırı derecede dahil olmak istemesi,
• babasının özelliklerini taşıyan partnerler araması

gibi örnekler verilebilir.

Elbette erkek veya kız çocuğun, ebeveynlerinden birini diğerine tercih etmesi, her zaman Elektra Kompleksini yaşadığı anlamına gelmez. Çocukların ebeveynlerden biriyle diğerine nazaran daha güçlü bağ kurmasının, "duygusal terk" veya "ayrılık kaygısı bozukluğu" gibi birçok farklı sebebi olabilir.

Elektra Kompleksi'ne Getirilen Eleştiriler

Jung'un ortaya koyduğu Elektra Kompleksi, Freud'un Oedipus Kompleksi'nde gördüğü boşlukları doldurmayı ve psikoseksüel gelişim alanındaki genel düşünceleri genişletmeyi amaçlasa da Freud'un teorilerinin birçoğu gibi Elektra Kompleksi de kanıtlanmamış ve oldukça tartışmalı bir teoridir. Ayrıca unutmamak gerekir ki Freud'un teorisi sadece günümüzde değil, kendi zamanında da sert bir şekilde eleştirilmişti. Bu yüzden Elektra Kompleksi'ne yönelik modern eleştirilerin neredeyse tamamı, Oedipus Kompleksi'ne yönelik eleştiriler ve bunun bir uzantısı olarak Oedipus Kompleksi'nin "kadın versiyonu" olmasına yönelik eleştiriler ile büyük ölçüde örtüşmektedir.

Kanıtı Yok!

Her şeyden önce Freud'un teorileri (ve Jung'un ona getirdiği eklemeler), bilimsel deneylerle doğruluğu gösterilebilmiş olgular değildir. Bugüne kadar Elektra Kompleksi'nin yaptığı açıklamalar, deneysel sonuçlarla örtüşmemiştir. Bilim, kanıta dayalı bir uğraş olduğu için, modern psikolojide Elektra Kompleksi kabul gören bir teori olmaktan çıkmıştır ve örneğin DSM gibi kataloglarda yer almamaktadır.

Seksist Bir Teori...

İkinci olarak Oedipus Kompleksi ve Elektra Kompleksi gibi kavramlar, evrensel açıklamalardan çok uzaktır ve daha ziyade, bu araştırmacıların yaşadığı çağın kültürel ve geçici normlarını onaylayıcı bir yapıdadır. Örneğin Freud ve Jung'un teorilerinin önemli bir bölümü, modern psikologlar tarafından erkek-odaklı, heteronormatif ve misojinist (kadın karşıtı) bir doğaya sahip olarak değerlendirilmektedir. Bu teorilerin ortaya çıkmasından bu yana sadece 100 sene geçmiş olmasına rağmen toplumun kültürel evrimi oldukça uzun bir yol kat etmiştir ve Freudyen teoriler, günümüzde olan biteni açıklamaktan aciz kalmıştır (veya bu teorileri modern gerçeklerle örtüştürmek adına bilimsel çerçevede kabul edilemeyecek modifikasyonlar yapılmıştır).

Freud'un ilk eleştirmelerinden biri olan Karen Horney, Freud ve Jung'un Elektra Kompleksi bağlamında ortaya attığı "penis kıskançlığı" kavramının yanlış ve kadınları düşük düşürücü olduğuna inanıyordu. Hatta Horney'e göre kadınların yaşadığı psikiyatrik rahatsızlıkların kaynağı Freudyen teoriyi oluşturan erkek egemen kültürdü. Dolayısıyla Freudyen Psikoanaliz'in günümüzdeki antifeminist ve misojinist yaklaşımları körüklemiş bir psikolojik çerçeve olduğu söylenebilir.

Agora Bilim Pazarı

KITLIK SONRASI ANARŞİZM

Birbiriyle ilişkili olan makaleler dizisini kapsayan bu kitapta Murray Bookchin “kıtlık sonrası” dönemin sunduğu imkanlarla kendi ekolojik ve anarşist vizyonunu tartar. Marksist politik ekonominin —maddi kıtlık çağından kaynaklanmış ve geleceğin kökten değişimlerini ön göremeyen— kısıtlarını aşan Bookchin, karmaşık sanayi toplumunun özyönetimi için gerekli olan araçların çoktan gelişmiş olduğunu ve devrimci çehremizi büyük oranda değiştirdiğini öne sürer. Yirminci yüzyılda gerçekleşen teknolojik ilerlemeler, üretimi büyük oranda genişletmiş olmakla birlikte, bunu şirketlerin kârı lehine ve insan ihtiyaçları, işçi denetimi ve ekolojik sürdürülebilirlik pahasına gerçekleştirmiştir. Sanayinin doğrudan kontrolü ve topluma yönelik ekolojik ve ütopyacı bir vizyonu bir arada ele alan işçi sınıfı, özgürlük mücadelesi için devletin, hiyerarşik toplumsal ilişkilerin ve (öncü) politik partilerin gerekli olduğuna dair miti bertaraf edebilir. Güncel toplumun gerçekliklerine dayanan Bookchin’in analizi, pragmatik tazeliğini hala korumaktadır. Muhtemelen Bookchin’in en etkili makalelerini (meşhur “Dinle, Marksist!” ve “Ekoloji ve Devrimci Düşünce” dahil) bir araya getiren bu üçüncü baskıya yazarın yeni bir önsözü de eşlik etmektedir.

“Anarşizmin dinamik bir şekilde ortaya çıkışıyla birlikte, güncele yönelik bir kavrayış için Bookchin’in Kıtlık Sonrası Anarşizm kitabından daha iyi bir klasik yoktur. Hatta, makalelerden oluşan bu derleme “yeni anarşizm” için bir mihenk taşıdır. Günümüz anti-kapitalist hareketlerindeki en mücbir meseleler —yakınlık grupları ve doğrudan eylem, ekoloji ve çeşitlilik içinde birlik, hiyerarşinin eleştirisi— kırk yıl öncesinin Kıtlık Sonrası Anarşizm kitabında bulunmaktadır. Bookchin’e referans vererek söylemek gerekirse, Kıtlık Sonrası Anarşizm özgürlüğün doğrudan demokratik biçimleri için ütopik talepleriyle —günümüzün küresel deneyimlerinde yüksek sesle yankılanmakta olan— “vaat hissi” sunmaya devam etmektedir.”

—Cindy Milstein (Anarşist Çalışmalar Enstitüsü kurul üyesi)

“Murray Bookchin daha önce bir kaç kitap yayınlamış olsa bile, Kıtlık Sonrası Anarşizm 1971 yılında kendi adıyla yayınladığı ilk kitabıdır. Kitapta yer alan göz kamaştırıcı metinler, büyük bir anarşist düşünürün, hatta Kropotkin’den beri en özgün düşünürün gelişini bildirmektedir.

— David Goodway (For Worker’s Power: The Selected Writings of Maurice Brinton ve Talking Anarchy —Colin Ward’la birlikte— kitaplarının editörü)

Devamını Göster

₺140.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Kadına Yönelik Cinsel Tacizi Normalleştirme Çabası

Tabii ki bu noktaya kadar fark etmiş olabileceğiniz gibi, Elektra Kompleksi bazı erkeklerin kendi kız çocuklarına yönelik pedofilik tutumlarını meşrulaştırmak için çok etkili ve tehlikeli bir araca dönüştürülebilir. Bunu gören Florence Rush, Oedipus Kompleksi'nin kadın verisyonunu olan Elektra Kompleksi'ni, ebeveynlerin (özellikle de babaların) çocuklarına yönelik cinsel istismarı örtbas etmek için bir araç olmakla suçlamıştır.

Rush'a göre Freud, kendisine danışan kadın hastaları kendisine çocukken istismara uğradıklarını söylediğinde, Freud ilk önce onları ciddiye almıştı ve bunun sonucunda "akıl hastalığının cinsel istismardan kaynaklandığını" ileri süren Baştan Çıkarma Teorisi'ni geliştirdi. Ancak daha sonradan Freud, bu teorinin cinsel istismarın yaygın olduğunu ima etmesinden rahatsız oldu.

Freud, Baştan Çıkarma Teorisi'nin yerine Oedipus Kompleksi Teorisi'ni geliştirdi. Bu yeni teori sayesinde Freud, kadınların çocuk yaşta istismar edildiğine dair hikayelerini dinlediğinde bunları "hayal ürünü olmakla" suçlayabiliyordu. Freud, şöyle yazıyor:

Baba tarafından baştan çıkarılma fantezisinin kadınlarda tipik bir Oedipus Kompleksi vakası olduğunu gördüm.

Rush, Freud'un yaptığı bu bilimsel sahtekarlığı "Freudyen örtbas" olarak adlandırmaktadır.

Freud'un Jung Eleştirisi

Unutmamak gerekiyor ki Elektra Kompleksi kavramını geliştiren Freud değil, Jung idi ve bu ikili birbirine sonradan karşı oldukları için, Freud da Jung'un "yeni" teorisini eleştirmişti. Freud, 1931'de şöyle yazıyor:

Ebeveynlerden birine duyulan sevgi ile, rakip olarak görülen diğer ebeveyne duyulan eş zamanlı nefretin ilginç birleşimi, yalnızca erkek çocuklar için geçerlidir.

Ancak Freud, diğer birçok konuda olduğu gibi bu konuda da muğlak ve kendisiyle çelişen bir yapıdaydı. En nihayetinde Oedipus Kompleksi'nin kadınlarda da bir karşılığı olduğuna inandığı için, kimi zaman da Elektra Kompleksi'ni destekleyen cümleler yazıyordu. Bu bakımdan Freud'un Oedipus Kompleksi'nin kadınlar için de geçerli olup olmadığına yönelik görüşleri net değildir.

Sonuç

Sonuç olarak Freud'un ve onun uzantısı olan Jung'un psikoseksüel gelişim konusundaki fikirlerinin kaynağı asırlık ve artık eskimiş cinsiyet rolleri olduğundan, Elektra Kompleksi günümüzde genellikle kabul gören bir teori değildir. Teorinin büyük bir kısmı modası geçmiş ve cinsiyetçi olarak görülmektedir.

Buna rağmen Freud'un psikoloji alanında hala büyük ölçüde önemli olduğunu hatırlamakta fayda vardır. Onun bu konudaki çalışmaları ve sorduğu sorularla sınırları zorlaması, kendisinden sonrakilerin yeni teoriler geliştirmesine sebep olmuştur. 1950'lerde John Bowlby ve Mary Ainsworth'un çalışmalarıyla ortaya çıkan Bağlanma Teorisi gibi teoriler, Freud'un teorilerinde bahsettiği davranışların çoğu için alternatif ve deneysel olarak doğrulanabilen açıklamalar sunmuştur.