Orman Yangınlarının Nedenleri: Türkiye ve Dünya'da Hektarlarca Ormanı Yakan Yangınları Başlatan Unsurlar Neler?

Her ne kadar Akdeniz Ormanları gibi yangına-bağlı ekosistemler milyonlarca yıldır doğal nedenlerle, düzenli olarak yanıyor olsa da (ve bu, o ormanlar için sağlıklı bir durum olsa da), günümüzdeki yangınların ezici çoğunluğunun nedeni, doğrudan doğruya insanlar veya insan-kaynaklı dolaylı nedenlerdir.

Daha önceden izah ettiğimiz üzere, bir yangının başlayıp başlamayacağını belirleyen 3 faktör vardır ve bunlara ateş üçgeni adı verilir:^[1]

• Yakıt: Kolayca yanabilen ("yanıcı" olan) yaprak, dal, çer çöp gibi doğal maddeler ile ateşi başlatmakta kullanılabilecek benzin veya yağ gibi kolay tutuşan maddelerdir.^[2]
• Oksijen: Yanma tepkimesinde havanın %21'ini oluşturan oksijen tüketilir.^[3]
• Enerji: Yakıtı oksijen ile bir aradayken tutuşturabilecek (teknik olarak, "tutuşma sıcaklığı" üzerine çıkarabilecek) enerjiyi verecek bir kıvılcım veya daha önceden başlamış bir ateş.^[4]

Görebileceğiniz gibi, bu üçü bir arada olduğu müddetçe, yangınlar kendi kendilerini sürdüren olgular olarak yollarına devam ederler: Çünkü yangında var olan ateş, enerjinin açığa çıkmasına neden olur ve ortamda yakıt ve oksijen olduğu sürece, bu yakıt yanmaya devam eder ve yangın da sürer.^[5]

Dolayısıyla bir yangını durdurmanın tek yolu, bu üç faktörden birini veya birkaçını ortamdan uzaklaştırmaktır:^[6] Örneğin yangının üzeri su veya battaniye ile örtüldüğünde, oksijen ortadan kaldırılmış olur ve yangın devam edemez. Benzer şekilde; yangınların ilerleyişini aksatacak şekilde, ormanlar içine kesilmiş ağaç ve temizlenmiş çalı koridorları ("yangın koridorları") açmak, yangının ihtiyaç duyduğu yakıtı ortadan kaldırarak yangınların yayılmasına engel olacaktır. Son olarak, yangın yasakları getirip, insan-kaynaklı ateş unsurlarını ortadan kaldırmak, olası bir yangının kıvılcım ihtiyacını ortadan kaldırabilir. Farklı yangın tipleri ve bunlarla nasıl mücadele edilmesi gerektiğini buradaki yazımızdan öğrenebilirsiniz.

Bu yazımızdaysa, yangınların doğal ve insan-kaynaklı nedenlerini inceleyeceğiz.

Yangınların Doğal Nedenleri

İnsanlardan çok önce de orman yangınları vardı ve birçok orman, bu yangınlarla baş edebilecek biçimde evrimleşmiştir. Bu doğal nedenleri anlamak, gerekli önlemlerin alınmasını kolaylaştırabilir.

Genel olarak yangınların %15 kadarı doğal nedenlerle oluşmaktadır.^[7]

Yıldırımlar

İnsan etkisiyle başlamayan yangınların ezici çoğunluğu yıldırımlar ile başlamaktadır. Yeryüzüne her saniye 100 civarında yıldırım düşmektedir. Bu, her gün 8 milyon, her yıl 3 milyar civarında yıldırıma karşılık gelmektedir.^[8]

Bir yıldırım, 300 milyon voltluk gerilim altında, 30.000 amper kadar akımın yeryüzüne boşalması olayıdır.^[9] Bu sırada yıldırımın merkezindeki sıcaklıklar 30.000 °C'ye kadar çıkabilmektedir; yani yıldırımların sıcaklığı, Güneş'in yüzey sıcaklığından bile yüksektir.^[10] Bu, herhangi bir ağacın, ıslak bile olsa alev alabilmesi için fazlasıyla yeterli bir sıcaklıktır. Örneğin 2021 yılında Big Bear Gölü'nde başlayan yangınların sebebi yıldırımlardır.^[11]

Los Angeles Times

İklim değişimine bağlı olarak atmosferik konvektif sistemler güçlenmekte ve fırtına oluşumu kolaylaşmaktadır.^{[12], [13]} Bu nedenle daha yoğun yağışlar yaşansa da, bu yağışlar yeterli bir alanı ıslatana kadar yangınları tetikleyici yıldırım olaylarına da sebep olabilmektedir. Ayrıca her fırtına, başladığı noktada yağış bırakmadığı için, bir başka alana yağmur bırakan fırtınalar, farklı coğrafyalardaki ormanları yıldırımlar yoluyla ateşe verebilmektedir.

Volkanik Faaliyet

Her ne kadar ülkemizde daha nadir olsa da, Dünya genelinde volkanik faaliyet de yangınları tetikleyebilmektedir. Bir volkandan saçılan lavların sıcaklığı 800-1200 °C civarında olabilmektedir ve bu lavlar yakıt ile buluştuğunda, havadaki oksijenle tepkimeye girerek yangınları başlatabilmektedir. Ayrıca bir volkandan fırlayıp, kilometrelerce uzağa ulaşabilen kor küller de yangınları tetikleyebilmektedir. Örneğin 2021 yılnda Pacaya Volkanı'ndan saçılan lavlar, Guatemala'da orman yangınlarını başlatmıştır.^[14]

Halihazırda Devam Eden Yangınlar

Bir bölgede yangın başladığında, ona komşu bölgelerde de yangın görülme oranları artacaktır. Çünkü yangınlar, üzerlerindeki havayı ısıtıp, yukarı yönlü bir harekete zorlarlar. Bu sırada yangının etrafındaki daha soğuk hava, yükselen havadan boşalan boşluğu doldurmak için yangın bölgesine hücum eder. Bu taze hava, bir yandan yangını harlarken, diğer yandan ısınarak yükselir ve küllerin daha da hızlı bir şekilde atmosfere saçılmasına yardımcı olur. Bu küller, atmosfer boyunca kilometrelerce taşınıp, diğer bölgelerdeki ormanların alev almasına neden olabilir. Bu nedenle bir bölge yanarken, civarındaki diğer bölgelerde de yangın görmek olasıdır.

Justin Sullivan

Yangın Başlatıcı Bitkiler ve Yangını Yayan Hayvanlar

Benzer şekilde, milyonlarca yıldır yangınlarla iç içe evrimleşmiş ormanlarda, yangını başlatıcı doğal unsurlara sahip olabilirler. Örneğin Ardıç ağacının kozalaklarında ve yapraklarında bolca bulunan eterik ve terpenik yağlar, yanıcı özelliktedir. Bu yapılar kurak/sıcak ortamlarda kolayca tutuşurlar. Böylelikle yangının başlamasına neden olurlar. 

Orman hayvanları da yangınlarla bir arada evrimleşmiştir. Kartal ve şahinler gibi ekosistemin önemli parçaları olan yırtıcı kuşların bilerek ormanları ateşe verdikleri gözlenmiştir! Alevşahini Yırtıcıları olarak bilinen kara çaylak, ıslık çaylağı ve kahverengi doğan gibi türler, aslında yangına dönüşemeyecek kadar ufak çer çöp ateşlerini gagalarıyla ormanın farklı bölgelerine, özellikle de yanmaya uygun ardıç ağaçları ve diğerlerinin civarına götürüp, yangını başlatır veya büyütürler. Böylece yangından korkarak kaçan avları kolaylıkla avlayabilmektedirler. 

Bob Gosford

Meteor Faaliyeti

Diğer yöntemlerden daha rastlantısal olsa da, Dünya dışından gezegene giren meteorlar, eğer yüzeye ulaşıp da meteoroit olurlarsa, beraberinde getirdikleri yüksek sıcaklıklar nedeniyle orman yangınlarına neden olabilirler. Dünya'nın %70 kadarı suyla kaplı olduğu için, meteorların büyük bir kısmı da sulara düşmektedir; fakat doğru şartlar altında doğru yere düşen bir meteor, rahatlıkla bir yangını tetikleyebilir.^[15]

Kimyasal Tepkimeler ve Spontane Yanma

Kimi zaman doğru şartlar altında belirli kimyasallar yüksek miktarda ısı saçarak (egzotermik bir şekilde) tepkimeye girebilirler. Bu sırada saçılan ısı, ortamdaki yakıtı tutuşturabilecek kadar yüksekse, neredeyse durup dururken gibi gözüken yangınlar başlayabilir. Ayrıca hayvanlarda görülen spontane yanma olayı da yangınlara neden olabilir. Örneğin ABD Ulusal Yangında Korunma Derneği (NFPA) verilerine göre, her yıl 14.070 kadar yangın, spontane yanma sonucu başlamaktadır.^[16]

İklim Değişimi ve Küresel Isınma

İklim değişimi, ne sadece doğal bir nedendir ne de sadece yapay bir nedendir. Dünya iklimi, uzun zaman aralıklarında sürekli değişmektedir ve buna bağlı olarak yangın faaliyetleri de etkilenebilmektedir. Ancak son 150-200 yıllık iklim değişiminin ana nedeni insanlardır: Sanayi, tarım, hayvancılık, taşımacılık, vb. faaliyetler sırasında üretilen sera gazları, küresel ısınmaya neden olmaktadır. İnsan-harici nedenlerle bu dönemde küresel ısınma yaşama ihtimalimiz %1'in altındadır.^[17] Dolayısıyla neredeyse kesin olarak, iklim değişiminin nedeninin insanlar olduğunu bilmekteyiz.

Küresel ısınma, ortalama sıcaklıkların yükseldiği ve ekstrem hava/iklim olaylarının sayı, sıklık ve şiddetinin artmasıyla karakterize edilir. Örneğin sıcaklar daha sıcak, soğuklar daha soğuk, kuraklıklar daha kurak, yağışlar daha şiddetli olur. Ancak ortalamada sıcaklıkların artışı soğuklukların azalmasından daha fazladır, bu da ortalama sıcaklığın artmasıyla sonuçlanır.

Dünya genelinin daha sıcak ve daha kurak hale gelmesi, daha büyük yangınların ana nedenlerinden birisidir. Ayrıca halihazırda sıcak ve kurak olan Akdeniz İklimi gibi iklimlerde daha da sıcak ve daha da kurak zamanların görülmesi, yangın mevsiminin süresini uzatmakta, yangın riskini artırmakta, çıkan yangınların daha uzun süreler boyunca yanmasına ve daha geniş alanları kül etmesine neden olmaktadır.

İklim değişimi ve yangınlar arasındaki ilişkinin detaylarını öğrenmek için buradaki yazımızı okuyabilirsiniz.

Yangınların İnsan-Kaynaklı Nedenleri

Yangınların ezici çoğunluğunun nedeni insanlardır: Birçok ülkede yangınların %85 kadarı insan faaliyeti sonucunda başlar.^[7] Bu nedenler birçok alt başlıkta toplanabilir.

İhmal Nedeniyle Çıkan Yangınlar

İnsanların ihmâline bağlı olarak çıkan yangınlar, insanların ormanlarla en iç içe bulunduğu noktalarda başlayan yangınlardır. Bunlar arasında şunlar bulunur:

Anız ve Anız Yakma

Anız, tarımsal üretim sonucunda biçilmiş olan ekinlerin toprakta kalan kök ve saplarına verilen isimdir. Anız; daha iyi tohum yatağı hazırlamak, yabancı ot ve haşereleri yok etmek; hasat sonrası, hemen diğer bir ürünün ekimine geçilecek ise mibzerin istenilen bir şekilde ekim yapmasını, anız sapları ile mibzer gözlerinin tıkanmamasını sağlamak gerekçeleri ile yapılmaktadır.

Ancak bu sebeplerin sağlayacağı fayda, vereceği zararın yanında çok küçük kalmaktadır. Bu zararların başında da orman yangınlarına sebep olan güçlü ateşlerin üretilmesi gelmektedir. Örneğin 2021 yılında Adıyaman'da çıkan 16 ayrı anız yangınında toplamda 11 kişi çıkan gazlardan zehirlenerek hastaneye kaldırılmıştır.^[18] Ayrıca anız yakmak, toprağa zarar vererek gelecek yılların hasadını bozmaktadır.

Agora Bilim Pazarı

İçimdeki Fırıl Fırıl Motor

Çoğu çocuk, içinde sürekli dönen bir motor olduğunu sanır, bu da onların huzursuz ve fevri olmalarına neden olur. Çocukların kendilerini kontrol edemediği ve psikolojik bir hastalık olan hiperaktiviteye karşı nasıl bir yol izlemelisiniz? İçimdeki Fırıl Fırıl Motor kitabıebeveynlere notlar, çocuklara da eğlenceli bir hikâye sunuyor.

Devamını Göster

₺55.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Çöplük ve Çöp Yakma

Bir ev veya mahallede biriken çöplerden kurtulmanın yolu olarak görülen çöp yakma davranışı, gerek plastiklerin yanması sonucu zehirli gazlar çıkararak etraftaki insanlara ve canlılara zarar vermesi, gerek atmosfere muazzam derecede sera gazı saçması, gerekse de çıkan alevlerin yangınlara neden olması dolayısıyla son derece tehlikeli bir uygulamadır. Örneğin 2021 yılında Sinop'ta çöpleri yakmak isteyen bir kişi, ateşleri kontrol edemeyerek yangına neden olmuştur.^[19]

Avcılık

Doğası gereği avcılık, ateşli silahlar ile yapılan bir uygulamadır. Bu ateşli silahlardan çıkan kurşundan artan kalan mermi kovanları, düştükleri yerdeki yaprakları tutuşturabilecek sıcaklığa sahiptir. Ayrıca ıskalanan mermiler taş veya kayalara çarptığında kıvılcım çıkarabilirler ve yangınlara neden olabilirler. Dahası, avcıların kullandıkları bazı patlayıcılar beklenmedik zamanlarda patlayarak yangına neden olabilir.

Bunlar ek olarak, avcıların sıklıkla yaktıkları kamp ateşleri de kontrolden çıkarak yangına neden olabilmektedir. Örneğin 2013 yılında Yosemite Ulusal Parkı'ndaki bir avcı, yasa dışı bir şekilde ateş yakarak yangına neden olmuştur.^[20] 2020 yılında acemi avcılar, yaktıkları ateşi kontrol edemedikleri için Idaho eyaletinde bir dizi yangına neden olmuşlardır.^[21]

Çoban Ateşi

Çoğunlukla geceleri veya sabaha karşı, üzerinde çay ısıtmak veya ısınmak gibi amaçlarla yakılan, genelde kuru dallar ve yapraklarla beslenen ateşlerdir. Düzgün söndürülmemeleri hâlinde, özellikle de kuru bölgelerde hızlı bir şekilde yangına dönüşebilirler. Örneğin 2020 yılında Antalya'nın Manavgat ilçesindeki bir orman yangını, çoban ateşinin kontrolden çıkması sonucu başlamıştır.^[22]

Sigara (İzmarit)

Ülkemizdeki en büyük sorunlardan biri, yere atılan sigara izmaritleridir. Tuhaf bir şekilde adeta kültürümüzün bir parçası hâline gelmiş olan bu çirkin davranış, sigara izmaritinin düzgün sönmemesi ve rüzgarla ormanlık veya kuru alanlara taşınması sonucu büyük yangınları başlatabilmektedir.

Bu tür yangınlara ülkemizde oldukça sık rastlanmaktadır. Örneğin 2016'da Manisa'nın Yunusemre ilçesindeki bir orman yangını, atılan tek bir sigara izmariti ile başlamıştır.^[23] 2019 yılında Ayvalık'ta çıkan bir yangın da otomobilden dışarı atılan bir sigara izmaritiyle başlamıştır.^[24]

Çevre Kirliliği

Sigarayı ayrıca belirtmiş olsak da çevre kirliliğine katkı sağlayan diğer faktörler de son derece tehlikelidir. Örneğin ormanlık alanlara fırlatılan cam şişeler, Güneş'ten gelen kavurucu ışınları tek bir noktada toplayarak ("lensleme" etkisi göstererek), çalı çırpıyı tutuşturabilmekte ve yangınları başlatabilmektedir. Örneğin 2014 yılında Muğla'nın Seydikemer ilçesinde çıkan bir yangının nedeni, yol kenarına fırlatılan bir cam şişe olarak belirlenmiştir.^[25] Benzer şekilde, 2017'de İzmir'in Menderes ilçesinde çıkan ve yılın en büyük yangını olan Menderes Yangını, 67 saat sonunda kontrol altına alınabilmiştir ve kırık bir cam nedeniyle başlamıştır.^[26]

Benzer şekilde, çevreye atılan bazı çöpler yapraklar kadar kolay yanmasa bile, bir yangın sırasında bir kez tutuştuktan sonra çok zor sönerek yangınla mücadele çabalarını boşa çıkarabilir. Dahası, plastik gibi bazı maddeler yangında çıkan rüzgarlar ve yoğun hava akımı ile bir kez havalandıklarında, çok uzak mesafelere giderek oralarda yeni yangınlar başlatabilirler.

Piknik

İnsanların doğa ile iç içe olma yöntemlerinden biri olan piknik davranışı, beraberinde bolca yanıcı ve yakıcı malzemeyi getirmektedir. Örneğin yakılan mangallar ve bu mangalları yakmak için kullanılan yakıtlar, çok kolay bir şekilde tutuşarak büyük yangınlara neden olabilirler. Benzer şekilde, mangalda kullanılan ve düzgün bir şekilde atılmayan kömürlerin etkili bir şekilde söndürülmemesi, piknik alanı terk edildikten saatler sonra bile yangını başlatabilir. Örneğin 2021 yılında Denizli'de başlayan ve 5 hektarlık bir araziyi yakan bir yangın, piknik nedeniyle başlamıştır.^[27] 2019 yılında Kahramanmaraş'ta piknik yapanlar yangına neden olmuşlardır.^[28]

Çocuklar ve Oyun

İnsanlar ormanlarla daha fazla iç içe yaşadıkça, ister istemez çocukların da ormanlarla etkileşimi artmaktadır. Ne var ki oyunları denetlenmeyen çocuklar, "oyun olsun diye" çeşitli cisimleri ateşe verebilirler ve sonrasında bu ateşi kontrol altında tutamayarak yangınlara neden olabilirler. Örneğin 2021 yılının yaz aylarında Marmaris'te çıkan yangınlardan birine sebep olan 10 yaşlarındaki iki çocuk, olanları şöyle anlatmıştır:^[29]

Kitap yakıyorduk, alev çoğaldı. Kola şişesine su doldurup söndürmek istedik. Sönmedi. Biz de kaçtık.

Denetim altında olmayan çocuklar, gerek ateşle oynayarak gerekse de havai fişek gibi tehlikeli maddeleri oyun haline getirerek yangınlara sebep olabilmektedirler. 2017 yılında yine Marmaris'te çıkan bir yangının, çocukların oynadığı maytaptan kaynaklandığı düşünülmektedir.^[30] 2012 yılında Denizli'de çıkan bir diğer yangının sebebinin, yangını söndürmeye gelen helikopterleri izlemek için, çocuklar tarafından çıkarıldığı belirlenmiştir.^[31]

Kasıtlı Olarak Çıkarılan Yangınlar

Ne yazık ki insan-kaynaklı bütün yangınlar ihmâl sonucu çıkmaz, bir kısmı insanların sosyolojik çatışmalarının bir sonucu olarak, kasten de çıkarılabilir. Kasıtlı olarak çıkarılan yangınların sebepleri arasında şunlar bulunur:

Terör ve Kundaklama

Terör örgütleri veya art niyetli kişiler; bir insana, bir aileye, bir bölgeye, bir şehre veya bir ülkeye zarar vermek amacıyla ormanları ateşe verebilirler.^[32] Piro-terörizm (ateş/yangın terörü) adı verilen bu tür saldırılar Dünya genelinde ve Türkiye'de yangınların çok küçük bir kısmını oluştursa bile, insanlar arası güvensizliği pekiştirdiği ve bireysel korkuları körüklediği için, yangının verdiği hasardan daha büyük sosyolojik etkileri olabilir. Örneğin Türkiye'de bugüne kadar çıkan yangınların bir kısmını terör örgütleri üstlenmiştir ve bu saldırıların bir kısmı da istihbarat çalışmaları sonucunda önlenebilmiştir.^{[33], [34]} 2020 yılında Adana'nın Kozan ilçesinde çıkan ve 200 hektar alanı yakan yangında da kundaklama şüphesi bulunmaktadır.^[35]

Homeland Security Digital Library

Benzer şekilde, 2003 yılının Ekim ayında San Diego bölgesinde başlatılan Cedar, Paradise ve Otay yangınlarının üçünün de kundaklama sonucu çıktığı düşünülmektedir. Bu yangınlar, kurak bir dönemde başlatıldıkları için 303.500 hektarlık bir alanı kül etmiş, 16 kişinin ölümüne sebep olmuş, 2.500 civarında evi yok etmiş, 70.000 diğer binayı tehdit etmiştir.^[36]

Bu saldırılar kimi zaman kameraya kaydedilerek veya görgü tanıklarının ifadesi yoluyla ispatlanabilmektedir.^[37] Ancak çoğu durumda piro-terörizmi tespit etmek çok zordur ve bu nedenle güvenilir olmayan terör örgütlerinin kendi beyanlarına güvenmek zorunda kalınmaktadır. Ancak aslen bir yangına sebep olmayan terör örgütlerinin; sırf gerçekte olduklarından daha güçlüymüş gibi görünmek, toplumda kaos yaratmak ve tedbir kaynaklarını boşa harcamak amacıyla, aslında bambaşka sebeplerle çıkan yangınları (ve diğer türlü saldırıları) da üstlenebilecekleri unutulmamalıdır.^{[38], [39], [40]} Buna, "sahte üstlenme" (İng: "false claim of responsibility") adı verilmektedir.

Benzer şekilde, belli bir dönemde çıkan yangınların bir kısmı terör faaliyeti ve kundaklama nedeniyle başlamış olsa bile, yangınların tamamını bununla açıklamak hatalı ve yanıltıcı olabilir. Bu durum, sonraki yangınlara hazırlık yöntemlerini etkileyerek, ülkeye daha fazla zarar verebilir. Bu nedenle yangınların kaynakları doğru teşhis edilmelidir.

Açma ve İmar

Ormanlık araziler, turizm ve yapılaşma açısından oldukça elverişli arazilerdir. Bu nedenle art niyetli taraflar, ormanlık arazileri yakarak imara hazırlayabilirler.^[41] Fakat yasal düzenlemeler ile yanan bölgelerin imara açılmasının engellenmesi ve bu yasaların etkili bir şekilde uygulanması, bu tür saldırıları önleyebilir.^[42]

Benzer şekilde, tarım alanlarını genişletmek isteyen kişiler de kimi zaman ormanları kasten yakarak yeni tarım alanları yaratabilirler. Örneğin yangına-bağımlı ekosistemlerden olmayan Amazon Ormanları'nda Brezilyalı tarım işçileri, ormanları kasten yakarak kendilerine yeni araziler yaratmaktadırlar.^[43]

Savaş

Elbette avcılık örneğinde olduğu gibi, savaşlarda kullanılan patlayıcılar da yangınları tetikleyebilirler. Ayrıca savaşlar sırasında terör ile ilişkili amaçlarla da yangınlar çıkarılabilmektedir. Örneğin 1942 yılında Japonya, ABD'ye karşı düzenlediği saldırılar sırasında Japonya'dan 9.000'den fazla alev balonu havalandırmıştır.^[32] Bu balonların içinde patlayıcılar ve saatler vardır. Doğru zaman geldiğinde patlayan bu balonlar, yüzeye inerek yangınlar başlatabilmektedir. Şartların ve mevsimin uygun olmamasından ötürü, 300 kadarı ABD karalarına ulaşabilen bu 9.000 balonun büyük bir kısmı herhangi bir yangın başlatamamıştır; fakat savaş sırasında değerli olan birçok askeri kaynağın bu minimal eforla yapılan saldırıları kovuşturmaya harcanması gerekmiştir. Ayrıca halk arasında geniş bir güvensizlik ve korku oluşmuştur. Ayrıca balonlardan biri, 1 anneyi ve 5 çocuğunu öldürmüştür.

Kaza Sonucu Çıkan Yangınlar

Elbette ihmâl nedeniyle ve kasten çıkarılan yangınlara ek olarak, tamamen kaza nedeniyle çıkan yangınlar da mevcuttur. Bunların en yaygın nedenleri arasında şunlar bulunmaktadır:

Enerji

Şehirden daha uzak ve doğayla daha iç içe yaşam alanları oluşturmaya başlamamıza bağlı olarak, bu yaşam alanlarına elektrik gücünü ulaştırabilmemiz gerekmiştir. Bunun en yaygın yolu, ormanlar içerisinden geçen yüksek, orta ve düşük gerilimli elektrik kabloları kullanmaktır. Ancak bu kabloların bakımı düzgün yapılmayacak olursa, korozyona ve fırtına sırasında tellerin sallanmasına bağlı olarak kıvılcımlar üretilebilir ve bunlar, orman yangınlarını başlatabilir.

Bu nedenle kabloların geçtiği yol hattı boyunca metrelerce ağaç kesimi ve temizlik yapılsa da, sıcak ve kurak dönemler öncesinde bu bölgelerin temizliği kontrol edilmezse, yangınlar da kaçınılmaz olacaktır. Örneğin 2021 yılında Mersin'de çıkan 2 ayrı yangının nedeni, birbirine değen güç kablolarının saçtığı kıvılcımlar olarak belirlenmiştir.^[44]

Trafik

Trafikteki araç sayısı arttıkça, trafik kazalarının sıklığı da artmaktadır. Bu kazaların bir kısmında çarpmanın etkisiyle motorun, petrolün veya diğer araç sıvılarının yanması yangınlara neden olabilmektedir. Ayrıca yüksek hızlı kazalarda araçların sürtünmesi nedeniyle çıkan kıvılcımlar, yangınlara sebep olabilmektedir.

Benzer şekilde, trafikteki araçlar oldukça sıra dışı nedenlerle de yangına neden olabilmektedir: Örneğin 2018 yılında Kaliforniya'da çıkan bir yangında, yangına sebep olan şey, bir aracın lastiğinin patlaması sonucu seyir halindeyken asfalta değen janttan fışkıran kıvılcımlardı.^[45]

Tren

Ormanlık arazilerden geçen trenlerin yolları ve civarları yeterince iyi temizlenmezse ve bakımları yapılmazsa, özellikle de acil durum frenlemesi gibi olaylar sırasında etrafa bolca kıvılcım saçıp, yangınlara neden olabilirler. Ayrıca bu tren yollarında yapılan çalışmalar sırasında da etrafa kıvılcımlar saçılarak yangınlar başlatılabilir. Örneğin 2017 yılında Karabük'te çıkan büyük bir orman yangınının tren raylarındaki kıvılcımlardan kaynaklandığı düşünülmektedir.^[46]

Türkiye'de Orman Yangınlarının Nedenleri

Türkiye'deki orman yangınlarının sayı, sıklık ve şiddeti, Dünya genelinde görülen trendlerden farklı bir yönelime veya niteliğe sahip değildir. Tüm Dünya'da olduğu gibi, Türkiye'de de yangınlar giderek sıklaşmakta ve her bir yangının daha geniş bir araziyi yakma ihtimali artmaktadır.

Türkiye'deki yangın istatistiklerini, T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı altında bulunan Orman Genel Müdürlüğü'nün E-Kütüphanesi'nden almak mümkündür:

OGM

Tablodan da görülebileceği üzere, 1988-2019 yılları arasında Türkiye'de:

• 68.579 adet yangın çıkmıştır. Bu, yılda ortalama 2.143 adet yangına denk gelmektedir.
• 336.824 hektar alan yanmıştır. Bu, yılda ortalama 10.526 hektar alanın yanması demektir.
• Bu yangınların %11'i doğal nedenlerle, %48'i ihmâl/kaza nedeniyle, %10'u kasıtlı olarak, %30'u ise faili meçhul bir şekilde çıkmıştır (yani nedeni tespit edilememiştir).

Yangın Sayısı Artıyor, Yanan Alan Miktarı Azalıyor!

Veriler incelendiğinde göze çarpan ilk şey, küresel ısınmanın etkisine ve insan-orman etkileşiminin artmasına bağlı olarak, yıldan yıla yangın sayısının düzenli bir şekilde artmış olmasıdır:

OGM

İlginç bir şekilde, Türkiye'de yangın sayısı artmasına karşılık, yanan orman arazisi azalmaktadır. Önce bunu görelim:

OGM

İlk etapta bu, yangınla mücadele etkinliğinin artması ile açıklanabilir. Ancak burada da detaylı olarak anlattığımız üzere, aynı trend küresel ölçekte de görülmektedir. Irvine'daki Kaliforniya Üniversitesi'nde Dünya Sistemleri üzerine çalışan ve uydu verileriyle yer verilerini bir arada işleyerek değerlendiren bir bilim insanı olan Jim Randerson ve NASA'nın Goddard Uzay Uçuş Merkezi'ndeki Biyosferik Bilimler Laboratuvarı başkanı Doug Morton tarafından yapılan bir çalışmanın gösterdiği üzere, iklim değişimi yangınları pekiştiriyor olmasına rağmen, Dünya genelinde çimlik alanlar ve savana ekosistemlerindeki yangınların sayısı azalmaktadır ve bu nedenle, küresel ölçekte yanan bölgelerin toplam miktarı yıldan yıla azalıyor gibi gözükmektedir.^[47]

Bu zıtlığın nedeni, insanların sürekli yeni ekin alanları açması ve bu alanlara ulaşım sağlamak amacıyla yollar yapmasıdır. Bu yollar, yangın koridorları görevi görür ve normalde kimsenin olmayacağı yerlerde başlayacak ve çok daha zor duracak yangınlar, yerli nüfusun yangınla mücadelesi sayesinde çok daha hızlı bir şekilde söndürülebilir. Bu da yangın sayısının artmasına rağmen, yanan hektar miktarının azalmasıyla sonuçlanmaktadır.

Türkiye'de Çıkan Yangınların Nedenleri

Başta verdiğimiz tabloda yine görülebileceği gibi, Türkiye'de yangınlar çok çeşitli nedenlerle çıkabilmektedir. Sadece bir örnek olması bakımından, 2019 yılındaki yangınların çıkış sebeplerine bakacak olursak, çoğu yangının sebebinin tespit edilemediği, geri kalanların büyük bir kısmının ihmâlden olduğu, çok ufak bir kısmınınsa kasıtlı olarak çıkarıldığı görülmektedir.

OGM

Ayrıca rapor içerisinde daha derin verilere de yer verilmektedir. Örneğin yukarıdaki grafiğin daha fazla detayını veren bir tablo, aşağıdaki gibi verilmiştir:

OGM

Bu yangın çıkış sebeplerinin, yukarıda verdiklerimizle büyük ölçüde örtüştüğüne dikkatinizi çekeriz. İşte bu sebepleri, 2013-2020 yılları arasındaki tüm yangınlara genelleyecek olursak, karşımıza şöyle bir dağılım çıkmaktadır:

Görülebileceği gibi, 2013-2020 yılları arasında Türkiye'de çıkan yangınların %11.5'i doğal kaynaklıdır, %49.3'ünün sebebi bilinmemektedir, %39.2'sinin sebebi ise insan kaynaklıdır.

Sonuç

Tüm bunlardan da anlaşılacağı üzere yangınlar, çok farklı sebeplerle başlayıp, ortam şartlarına göre çok farklı şekillerde yayılabilirler. Belli dönemlerde belli bölgelerde çıkan yangınların sebebi tek olmak zorunda değildir: İnsan-kaynaklı faktörler ile doğal faktörler bir araya gelerek, yakın coğrafyadaki farklı yangınları başlatabilirler. Ayrıca bir yangın, herhangi bir nedenle başladıktan sonra, başka yangınların da önünü açabilmektedir. Bu nedenle yangın sebepleri dikkatle incelenmeli ve bu araştırmaların sonucunda üretilen raporlar ve kanıtlar sonucu nihai yargılara varılmalıdır.