Kitlesel Yok Oluşlar, Dünyadaki Yaşamın Çeşitlenmesini Sağladı - ve Biz Yok Olduktan Sonra Tekrar Sağlayabilir!

Geçmiş yarım milyar yılda Dünya, tekrar tekrar canlı türlerinin çoğunu yer yüzünden silen kitlesel oluşlarla sarsıldı.^[1] Her seferinde hayat toparlanmayı başardı ve sonunda çeşitlilik artarak yoluna devam etti.^[2] Peki bunu mümkün kılan şey, yaşamın son derece dayanıklı olması mı, yoksa başka bir şey mi oluyor? Kitlesel yok oluşlar aslında çeşitliliğin artmasına yardım ediyor ve bunda başarılı oluyor olabilir mi? Eğer öyleyse bunu nasıl yapıyor? Şu anda başka bir yok oluşla karşı karşıya olduğumuzu göz önünde bulundurursak, yok oluşların çeşitliliği nasıl etkilediğini bir an önce anlamamız çok önemlidir.^[3]

Kitlesel yok oluşlar, fosil kayıtlarındaki muhtemelen en çarpıcı örüntüdür. Çok sayıda tür, hatta bazen bütün familya, dünya üzerinde aynı anda ve hızla ortadan kaybolur. Bu kadar büyük ölçekli bir yok oluşun olması için genelde küresel bir çevre felaketinin meydana gelmesi gerekir. Bu felaketin o kadar şiddetli ve o kadar hızlı yaşanır ki, türler evrimleşemezler ve yok olurlar.

Popular Science

Büyük volkanik patlamalar; Devoniyen, Permiyen ve Triyas dönemlerindeki yok oluşların ana sebebiydi.^{[4], [5]} Küresel soğuma ve yoğun buzullaşma, Ordovisyen-Silüriyen yok oluşuna sebep oldu.^[6] Kretase sonundaki dinozorların yok oluşu ise bir asteroit yüzünden oldu.^[7] En çok ilgiyi bu "beş büyük yok oluş" görüyor olsa da Permiyen sonu olayından önceki yok oluşu gibi, daha az ama yine de uygarlığı tehdit eden birçok olay meydana geldi.^[8]

Bu olaylar, kelimelerle izah edilemeyecek kadar yıkıcıydı. Kretase dönemini sona erdiren Chicxulub asteroidinin etkisi, yıllarca fotosentezi durdurdu ve onlarca yıllık küresel soğumaya neden oldu.^[9] Soğuktan korunamayan, karanlıkta yiyecek bulamayan her şey -ki bu türlerin çoğuna denk geliyor- telef oldu. Türlerin %90’ına yakını, birkaç yıl içinde yok oldu.^[10]

Fakat hayatın eski haline dönmesi de çok ani oldu. Memelilerin %90'ı asteroit tarafından yok edildi; fakat 300.000 yıl içinde toparlanarak; atlara, balinalara, yarasalara ve bizim primat atalarımıza evrimleştiler.^[10] Kuşlar ve balıklar da benzer hızla toparlanarak yayıldı.^[11] Birçok organizma (yılanlar, ton balıkları ve kılıç balıkları, kelebekler ve karıncalar, çimenler, orkideler ve papatyalar) bu zamanlarda evrimleşti veya farklılaştı.

popular science

Bu tür bir toparlanma ve farklılaşma, her kitlesel yok oluş sonrasında gerçekleşti. Permiyan sonu yok oluşu, memeli benzeri türlerini çok kötü etkiledi; fakat sonrasında sürüngenler yayılma fırsatı buldular.^[12] Triyas sonu olayında sürüngenler etkilenirken, hayatta kalan dinozorlar gezegene yayıldı ve farklılaştı.^[13] Bir kitlesel yok oluş dinozorların sonunu getirmiş olsa da, en başta evrimleşebilmiş olmalarının tek sebebi, yine bir başka kitlesel yok oluştu.

Bu kaos haricindeki sürelerde yaşam, 500 milyon yıllık bir periyotta, yavaş yavaş evrimleşti. Hatta bazı çalışmalar, yok oluşlar sonrası yaşanan çeşitlenmenin, yok oluş süreçleri tarafından tetiklendiğine işaret ediyor. Öncelikle en ani farklılaşma artışı, kitlesel yok oluşların hemen sonrasında meydana geliyor.^[14]

Ancak belki de daha çarpıcı olanı, iyileşmenin yalnızca tür sayısındaki artıştan kaynaklanmıyor olması. Bir iyileşme sürecinde hayvanlar, değişikliğe giderek hayatta kalmanın yeni yollarını bulur. Yeni yaşam alanlarını, yeni yiyecekleri, yeni hareket araçlarını kullanır. Örneğin, balık benzeri atalarımız ilk önce Devoniyen neslinin tükenmesinden sonra karaya çıktı.^[15]

Evrimsel Yenilik

Yok oluş, türleşmenin yalnızca bu aşamasına değil, evrimsel yenilik kısmına da yön veriyor. Yaşam tarihindeki en büyük artışın, kompleks hayvanların evriminin, Ediyakaran hayvanlarının neslinin tükenmesinine neden olan Kambriyen Patlaması'ndan sonra gerçekleşmiş olması bir tesadüf değildir.

Yenileşme, türlerin eskileri üzerine kavga etmek yerine yeni nişler bulmaya yönelttiği için, beraber yaşayabilen tür sayısının artmasını da sağlar. Karaya çıkan balık, denizdeki balıklarda rekabete girmedi. Geceleri sonarla avlanan yarasalar, gündüzleri aktif olan kuşlarla rekabet etmedi. İnovasyon, evrimin sıfır toplamlı bir oyun olmadığı anlamına gelir. Türler, başkalarının yok olmasına neden olmadan farklılaşabilir. O zaman niye yok oluş, yenileşmeyi tetikliyor?

popular science

Stabil ekosistemler, yenileşmeyi engelleyebilir. Modern bir kurt, muhtemelen bir Velociraptor'dan çok daha tehlikeli bir avcıdır; ancak küçük bir memeli, Kretase'de bir kurda evrimleşemezdi; çünkü Velociraptor vardı. Etoburlukla ilgili herhangi bir deneme, kötü adapte olmuş memelinin halihazırda iyi adapte olmuş halde olan Velociraptor ile rekabet etmesi -kısaca ona yem olmasıyla- kötü bir şekilde sona erebilirdi.

Ancak, bir neslin tükenmesinin ardından gelen durgunlukta evrim, başlangıçta zayıf bir şekilde uyarlanmış, ancak uzun vadeli potansiyele sahip tasarımlarla deneyler yapabilir. Şovun yıldızları gittiğinde, arka planda kalanlar kendilerini kanıtlama şansına sahip olur.

Velociraptor'un yok oluşu, diğer memelilere yeni nişler deneme fırsatı tanıdı. Aslında avcılık için yeterli gereklilikleri yoktu; fakat onlara rekabet eden veya onlarla beslenen dinozorlar olmadığından, hayatta kalmak için mükemmel yeteneklere sahip olmaları gerekmiyordu.

Yaratıcı Yıkım

Yaşam, sadece dayanıklı olmakla kalmaz, aynı zamanda zorluklar karşısında gelişir de... Hatta yaşam, şu anda gerçekleşen insan kökenli yok oluş dalgasından sonra bile düzelecektir.^{[15], [16]} Yarın yok olsak bile, türler, zamanında nasıl başka türler yünlü mamutların, dodo kuşlarının ve yolcu güvercinlerinin yerini alacak şekilde evrimleştiyse o şekilde evrimleşecek ve yaşam muhtemelen eskisinden daha çeşitli hale gelecek. Bu, bizim yaşam süremizde, hatta türümüzün yaşamı boyunca değil, bundan milyonlarca yıl sonra gerçekleşecek.

Yok oluşun yeniliği tetiklediği fikri, insanlık tarihi için bile geçerli olabilir. Buz devri megafaunasının yok olması, avcı-toplayıcı gruplarını yok etmiş olabilir, ama aynı zamanda çiftçiliğe gelişme şansı vermiştir. Kara Veba, tarif edilemeyecek kadar insan ıstırabına neden oldu, ancak siyasi ve ekonomik sistemlerin sarsılması, Rönesans'a yol açmış oldu.

Ekonomistler, yeni bir düzen yaratmanın eskisini yok etmek anlamına geldiği fikri olan yaratıcı yıkımdan bahseder. Ancak evrim, eski sistemin yıkımının bir boşluk yarattığı ve aslında yeni ve genellikle daha iyi bir şeyin yaratılmasını yönlendirdiği başka bir tür yaratıcı yıkım olduğunu öne sürüyor. İşlerin en kötü olduğu zaman, tam da fırsatın en büyük olduğu zamandır.