İnsan Beyin Dalgalarının Keşfinin Unutulmuş Tarihi: Keşif Kime Ait ve Nazilerin Bu Konuyla İlgisi Ne?

İnsan beynindeki dalgaların keşfinin üzerinden yüz yıl geçti. Ancak bu şaşırtıcı keşfin öyküsünü çok az kişi biliyor, çünkü gerçek öykü örtbas edildi ve tarihe karıştı!

Bundan yaklaşık 20 yıl önce Fields, Almanya ve İtalya'daki öncü bilim insanlarının laboratuvarlarını ziyaret ederek bazı sorularına cevaplar arıyordu. Fields'ın öğrendikleri, doğru kabul edilen tarihi altüst ederek Naziler, beyin dalgaları, Rusya ile Ukrayna arasındaki savaş ve bir intiharı içeren tüyler ürpertici bir hikayeyi ortaya çıkarttı. Açığa çıkan tarih, günümüz olaylarıyla birlikte yankı uyandırıyor ve bu da tarihin, bilimin ve toplumun nasıl iç içe geçmiş olduğunu gözler önüne seriyor.

İnsan beyin dalgaları, beyin dokusu boyunca sürekli yayılan elektriksel salınımlar, düşüncelerimiz ve algılarımızla birlikte değişir.^{[1], [2]} Bu dalgaların tıp alanındaki değeri paha biçilemezdir. Beyin dalgaları, her türlü nörolojik ve psikolojik bozukluğun tespitine yardımcı olur ve bazı nöbetleri tetikleyen hastalıklı beyin dokusunu çıkarırken beyin cerrahlarına yol gösterirler.

Sağlıklı bir beyindeki rolleri ise henüz yeni yeni anlaşılmaya başlanmıştır ve beynin bilgiyi nasıl işlediğine dair temel anlayışımızı değiştirmektedir. Tüm dalgalar gibi beyin boyunca yayılan elektriksel dalgalar da senkronize olur. Bu senkronizasyon su dalgalarının tekneleri yukarı aşağı hareket ettirmesi gibi düşünülebilir. Tabii beyin dalgaları söz konusu olduğunda senkronize olan şey nöron grupları arasındaki aktivitedir.

Peki beyin dalgalarını kim keşfetti? Bu keşif esnasında ne bulduklarını sanıyorlardı? Neden Nobel veya bir başka ödül almadılar?

En yaygın anlatımlara göre, münzevi bir doktor olan Hans Berger, 1924 yılında Almanya'nın Jena kentinde, daha sonra Doğu Almanya'nın bir parçası olacak olan bu şehirde, bulunan bir akıl hastanesindeki hastalarında ilk insan beyin dalgalarını kaydetmişti. Ne yaptığını kimseye anlatmadı ve elde ettiği bu önemli bulguları beş yıl boyunca gizli tuttu. Naziler 1930'larda iktidara geldiklerinde akıl hastaneleri, "ırksal hijyeni" sağlamak amacıyla zorla yapılan kısırlaştırma ve ötenazi uygulamalarının merkez üslerinden biri haline geldi. Bu tesislerde geliştirilen bazı yöntemler, toplama kamplarındaki sanayileşmiş öldürme yöntemlerinin öncüsü olmuştu.

Berger, Jena'daki akıl hastanesinin müdürü olarak bu olayların muhtemelen tam merkezinde yer alıyordu. Fields'ın söz konusu hastaneyi ziyareti sırasında okuduğu biyografilerde Berger'in Nazi zulmü nedeniyle 1941 yılında intihar ettiği belirtiliyordu. Zamanında Berger'in yanında çalışmış olan psikiyatrist Rudolf Lemke, 1956 yılında kaleme aldığı anma yazısında şu şekilde yazmıştı:

Berger, Hitler'in yandaşı değildi ve bu yüzden üniversitedeki görevinden ayrılmak zorunda kaldı. Bunu beklemiyordu ve ağır bir şekilde incindi. Bu durum ona, sonu ölümle biten bir depresyon armağan etti.

Bu durum Fields'a göre garipti. Naziler, 1933'te Alman akademisyenlerin yüzde 20'sini tasfiye ettikleri gibi Berger’i de görevden alamazlar mıydı?^[3] Sadakatsiz siyasetçileri, yöneticileri ve diğerlerini acımasızca kovan hatta "ortadan kaldıran" bir rejim, Berger’i neden farklı görüyordu?^[4]

Scientific American

Fields, Jena ziyaretinde Lemke'nin aslında Nazi Partisi (NSDP) üyesi olduğunu öğrendi. Lemke, Kalıtsal Sağlık Mahkemesinde (Alm. "Erbgesundheitsgericht") fiziksel engelliler, psikiyatri hastaları, alkolikler ve benzeri grupları kapsayan, geniş bir tanımla "zihinsel ve fiziksel olarak uygun olmayan" kişilerin zorla kısırlaştırılması için çalışıyordu.^[5] Diğer pek çok yetkili gibi Lemke de savaşın ardından Jena'da kaldı ve Yahudi karşıtlığı (antisemitizm), eşcinsellik karşıtlığı (homofobi) gibi görüşleri yetkililer tarafından örtbas edildi. 1945'ten 1948'e kadar Jena Psikiyatri Kliniği'nin yöneticiliğini yaptı.

İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra Jena, Sovyetler Birliği'nin kontrolü altına girdi ve bu büyük çaplı örtbası ortaya koyan belgeler ya kayboldu ya da imha edildi. Fields, Berger'in hastanesini ziyaret ettiğinde sinirbilimci Christoph Redies ve Berlin Duvarı'nın yıkılmasının ardından Sovyet kayıtlarına ulaşmış bir tıp tarihçisi olan Susanne Zimmermann ile görüştü. Bu görüşmelerin sonunda Berger'in aslında bir Nazi sempatizanı olduğu ortaya çıktı. Zimmermann'a göre, Berger herhangi bir protesto amacıyla değil, bağımsız bir depresyon nedeniyle hastanede intihar etmişti. Berger'in kendi hayatına son vermesi, o dönemde Nazi vahşetlerine karışmış birçok kişinin intiharıyla benzerlik gösteriyordu.

İnsan beyin dalgalarına ilişkin en eski kayıtları içeren tozlu laboratuvar defterini inceleyen Zimmermann, Berger'in sayfa kenarlarına yazdığı antisemitik notlara dikkat çekti. Bunun yanı sıra Berger'in çalıştığı zorunlu kısırlaştırma mahkemesine ait bir yığın dava kaydını ortaya çıkardı. Bu mahkeme, o dönemde "uygunsuz" bireylerin ebeveyn olmasını engellemeyi amaçlayan "ırk ıslahı" (İng. "eugenics", "öjeni") hareketinin parçasıydı.^[6] Söz konusu mahkeme kayıtlarının yüksek sesle okunması, insanların kendilerinin ya da sevdiklerinin kısırlaştırılmaması için mahkemeye yalvardığı dehşet dolu anları adeta yeniden canlandırıyordu. Ancak Berger, tüm bu itirazları reddederek mahkemedeki herkesi zorla kısırlaştırılmaya mahkum etmişti.

Scientific American

Berger'in EEG araştırması hoş karşılanmadı. Berger, telepatinin varlığına inanıyordu ve beyin dalgalarının telepatinin temeli olabileceği düşüncesine sahipti. Ancak sonunda bu fikri reddetti ve bunun yerine, beyin dalgalarının bir tür psişik enerji olduğuna inanmaya başladı. Berger'e göre psişik enerji de diğer enerji türleri gibi yok edilemez veya yoktan var edilemezdi, ancak fiziksel olaylarla etkileşime girebilirdi. Bu düşünceden yola çıkarak biliş faaliyetlerinin beyinde sıcaklık değişimleri yaratacağını öne sürdü. Bu fikrini, zihinsel hastalarının beyinlerine rektal termometreler batırıp ardından ameliyat sırasında hastalar bilişsel görevler yaparken beyinlerinde gerçekleşen sıcaklık değişimlerini ölçmeye çalışarak test etti.

Berger'in araştırmaları, 1934 yılında Nobel ödüllü sinirbilimci Edgar Adrian tarafından prestijli Brain dergisinde yayınlanana kadar Almanya dışında pek bilinmiyordu. Adrian, sözde "Berger dalgalarının" var olduğunu doğruladı. Ancak aynı zamanda bir su böceğinin gözlerini açıp kapatması sırasında beyin dalgalarında gerçekleşen değişimin, Nobel ödülü sahibi bir bilim insanı gözlerini açıp kapadığında beyin dalgalarında gerçekleşen değişimle aynı olduğunu göstererek Berger'in beyin dalgaları ile ilgili fikirlerini alaya aldı. Adrian, beyin dalgaları hakkında daha fazla araştırma yapmadı.

Berger, insanlarda beyin dalgalarını keşfetmesiyle tanınmıştı, ancak hayvanlar üzerinde yapılan çalışmalar onun çalışmalarından önceye dayanmaktadır. Yani Berger, beyin aktivitesini izlemek için kullandığı yöntemleri icat etmedi. Çalışmalarında, daha önce 1895 yılında Polonya'nın Lwów kentinde Adolf Beck ve İtalya'nın Torino kentinde Angelo Mosel tarafından yapılan hayvan deneylerinde kullanılmış teknikleri uygulamıştı.

Berger'in aksine Adolf Beck'in hayvanlar üzerinde yaptığı çalışmalar, nöronların elektriksel uyarılar aracılığıyla iletişim kurduğunda beynin nasıl işlediğini anlamaya yönelikti. Araştırmasının zirvesindeyken bir Rus işgali bilimsel çalışmaları durdurmak zorunda kalmasına neden oldu. 1914 yılında Lwów, işgalci Ruslar tarafından ele geçirildi ve adı Lviv olarak değiştirildi. Beck yakalandı ve o zamanlar Rusya'nın bir parçası olan Kiev'de hapsedildi. Hapisteyken ünlü Rus bilim insanı Ivan Pavlov'a mektup yazarak yardım istedi. Pavlov sonunda Beck'in serbest bırakılmasını sağladı.

Beck, hapisten çıktıktan sonra Lviv'deki araştırmasına geri döndü. Bir sonraki mantıklı adım, insanlarda beyin dalgalarını araştırmaktı. Ancak Lviv, İkinci Dünya Savaşı'nda Almanlar tarafından işgal edildi ve şehirde Yahudi nüfusun katledildiği bir toplama kampı kuruldu. Bir entelektüel ve bir Yahudi olan Beck, Nazilerin hedefindeydi. 1942 yılında Beck'i toplama kampına götürmeye geldiklerinde Beck, Naziler tarafından öldürülmek yerine siyanür yutarak kendi hayatına son vermeyi tercih etti.^[7]

Şaşırtıcı bir şekilde, beyin dalgaları konusundaki araştırmaların öncüsü, biri Nazi faili biri Nazi kurbanı olan iki bilim insanı, Nazizm yüzünden intihar etti.

Scientific American

Berger ve Beck'in bilmediği şey, beyin dalgalarını ilk kaydedenlerin aslında onlar olmadığıydı. Aslında beyin dalgaları, Berger'den 50 yıl önce Londra'daki bir doktor tarafından keşfedilmişti bile! Bu çarpıcı keşif, döneminin çok ilerisinde olduğu için bilim dünyasında kaybolup gitmişti. Keşif beynin hâlâ bir bilmece olduğu, dünyanın gaz lambalarıyla aydınlatıldığı ve buhar gücüyle çalıştığı zamana dayanıyordu.^[8] 1875'te yapılan bu bilimsel keşif, yarım yüzyıl boyunca tarihin gölgesinde kalmasaydı günümüzde beyin bilimi ve tıbbın ne kadar ileride olabileceğini düşünebiliyor musunuz?

Beyin dalgalarını keşfeden ilk kişi, Londralı doktor Richard Caton'dı. Caton, tavşanlarda ve maymunlarda beyin dalgaları kaydettiğine dair keşfini 1875 yılında Edinburgh'da gerçekleştirilen İngiliz Tıp Derneği'nin yıllık toplantısında duyurdu.

Keşfini, mıknatıslar arasında bir ipliğe asılmış küçük bir aynanın bulunduğu ilkel bir cihaz olan ipli galvanometre kullanarak başardı. Beyinde tespit edilen salınımlı elektrik akımları volt cinsinden değil, aynadan yansıyan ışık demetinin milimetre cinsinden sapmasıyla ölçülüyordu. Sunumun "Beynin Elektrik Akımları" başlığı ile yayınlanmış özeti, bu ilkel cihazla Caton'ın beyin dalgalarının en önemli yönlerini doğru şekilde tespit ettiğini gösteriyordu:

Şimdiye kadar incelenmiş olan tüm beyinlerde galvanometre elektrik akımlarının varlığını göstermiştir. Gri maddenin elektrik akımlarının işleviyle bir bağlantısı var gibi gözükmektedir.

İronik bir şekilde Fields, beyin dalgalarının keşfini araştırmak için dünyayı dolaşmıştı. Ancak bu keşfi yapan ilk kişi olan Richard Caton'un bulgularını 1887'de, ailesini ziyaret etmek için gittiği Catonsville, Maryland'de Georgetown Üniversitesi'nde sunduğunu öğrendi. Bu kasaba, Fields'ın evine sadece 30 mil uzaklıkta, Fields'ın dünyayı gezerken sıklıkla kullandığı Baltimore-Washington Havalimanı'nın yanındaydı. Caton, tarihin tozlu sayfalarında kaybolmuş ve yeterince takdir edilmemiş beyin dalgası araştırması hakkında günlüğüne şöyle yazmıştı:

Beynin elektrik akımları üzerine yaptığım makaleyi okudum. İyi karşılandı ama dinleyicilerin çoğu tarafından anlaşılmadı.