Larry Brilliant, Çiçek Hastalığını Yok Etmemize Yardımcı Oldu. Şimdi, Koronavirüs Hakkında Önerileri Var!

Daha önce kimsenin bilmediği bir virüs, sadece aylar içinde dünya genelinde yayılıyorsa, bilimin bazı zor sorulara çok hızlı yanıtlar bulması gerekiyor: COVID-19 ne hızda çoğalıyor? Kaç insan hastalanacak? Sağlık sistemimiz bu yeni hastalığın yayılma hızı karşısında ne kadar dayanıklı olabilecek? Bu cevapları beklerken, çoğumuz gelecekte olacakları ve ne yapacağımızı bilmeden, umarız sosyal mesafeyi de koruyarak, oturup haberleri takip ediyoruz.

Bunun daha önce yaşanmamış bir olay olduğunu düşünebilirsiniz; fakat hiç de öyle değil! COVID-19 sadece bu küresel salgın hastalıklarının en son yayılanı. Farklı yollarla yayılan diğer virüslerin sebep olduğu küresel salgınlarda, dünya halklarının nasıl bir araya geldikleri ve bu hastalıklarla nasıl başa çıktıkları, güncel salgınların çözümü açısından ders niteliği taşıyabilir.

Larry Brilliant, tüm meslek hayatını salgın hastalıklarla savaşmakla geçirdi. 1970'li yıllarda Dünya Sağlık Örgütü için çalıştığı sırada, çiçek hastalığının kökünün kurutulmasında katkıları oldu. Çiçek hastalığı, tarihimizde başarıyla kökü kurutulmuş tek insan hastalığı olarak yerini koruyor.

COVID-19 ile çiçek hastalığı, bulaşma şekilleri açısından birbirinden farklıdır. Çiçek hastalığı, sadece insandan insana geçebilen, yani antroponozis sınıfı bir bulaşıcı hastalıktır. Çiçek hastalığının ilk kez 3-4 bin yıl önce Doğu Afrika'da ortaya çıktığı düşünülmektedir. Buna rağmen bu hastalık, sadece 20. yüzyılda 300 milyon insanın canını almıştır!

COVID-19 ise, çiçek hastalığının aksine hayvan bir taşıyıcıdan insana geçmektedir. Yani zoonosis sınıfı bir bulaşıcı hastalıktır. (Yarasalardan kaynaklandığına dair güçlü kanıtlar var.) Bu durum göz önüne alındığında, bu hastalığın kökünü kurutma açısından ufak bir umudumuz var. Bu ufak umut ise hem hasta insanları hem de hasta hayvanları aşılayabilmektir. İnsanlar, yine de halk sağlığı imkanlarını kullanarak dünya genelinde virüsle savaşmaya devam edebilir.

Koronavirüs, İlk Salgın Değil!

Brilliant'ın Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ile olan hikayesi, 1970'lerde, sadece 27 yaşındayken başlıyor. Toplum sağlığı konusundaki çalışmalarıyla daha genç yaşta dikkatleri üzerine toplayan Dr. Brilliant (ki soyadı da "parlak zeka", "harika" anlamına geliyor), "hippi" olarak yaşadığı gençlik zamanlarında, bir festival palyaçosu olan arkadaşının tavsiyesi üzerine önce Nepal'e, sonra Hindistan'a giderek buralarda toplum sağlığı üzerine çalışmalarda bulundu.

Burada ülkenin en meşhur gurularından birinin yanında çalışan Brilliant, bir gün guru tarafından çağrıldı. Guru, Brilliant'ın Dünya Sağlık Örgütü'nün çiçek hastalığını yok etmek için 10 yıllığına topladığı bir ekibe katılmasını istediğini söyledi. Dünya Sağlık Örgütü'ne ilk gittiği günü şöyle anlatıyor:

Onlara gittim ve 'Ben, Himalayalar'da yaşayan bir doktorum. Gurum da Himalayalar'da yaşıyor. O, beni size gönderdi ve Tanrı'nın bize çiçek hastalığını yok etmekte yardımcı olacağını söyledi.' dedim. Beni kovdular. Sonra geri gittim. Yine kovdular. Nihayetinde bir gün bir telgraf aldım: 'Pazartesi günü gel ve WHO'da işe başla.' diyordu.

Dr. Brilliant, 1973 yılında WHO'ya katılarak, Çiçek Hastalığı Yok Etme Kampanyası'nın en genç hekimlerinden biri olarak tarihe geçti. O dönemde Hindistan'da çoğu çocuk olan 250.000 civarında çiçek hastası vardı. Brilliant, gittiği köylerden bazılarında ölülerin bedenlerinin sanki odundan yapılmışçasına istiflendiğini gördüğünü söylüyor.

Gözleri, hastalık nedeniyle kör olmuştu. İnsanlar çocuklarının etrafına toplanıyordu, anneler çocuklarını bana getirip 'Doktor, çocuğumu iyileştir!' diye yalvarıyordu. Ama yapabileceğimiz hiçbir şey yoktu. Tedavisi olmayan, çok bulaşıcı ve çok öldürücü bir hastalıktı.

Hastalığa yakalananların 3'te 1'i ölüyordu. Ama bunu yapmadan önce, hastalığı ortalamada 7 diğer insana daha bulaştırıyorlardı. Hastalığı önlemenin tek yolu, enfekte olmuş birinin etrafındaki her bir insanı aşılamaktı. Ancak böylesi kalabalık bir ülkede, henüz semptomları oluşmayan hastaları tespit etmek o kadar da kolay değildi.

Tek tek sokaklarda dolaşıp, insanlara çiçek hastalığının fotoğraflarını gösterip, bu semptomları gösteren kişiler görüp görmediklerini sormaları gerekiyordu. İnsanlar oralı olmadığında, eğer 1 vaka bulacak olurlarsa kendilerine 1000 ruble para ödeneceği söyleniyordu. Bu şekilde Hindistan'daki sağlık görevlileri 100 milyon haneyi tek tek, defalarca taramak zorunda kalıyorlardı; çünkü o zamanlarda modern bilgisayarlar, takip sistemleri ve cep telefonları yoktu.

Bu nedenle çok radikal bir karar almak zorunda kaldılar: Bir festival düzenlediler. Fillerin, tören geçidinin ve davulların olduğu törene çocuklar akın akın geldiler ve bu sayede tüm çocukları tek bir noktada test edip aşılamaları mümkün oldu. Dünya Sağlık Örgütü'nün bu uygulamadan haberi yoktu ve doğal olarak resmi protokolün bir parçası değildi. Ama işe yaradı!

Eğer bazı kuralları ihlal etmemiş olsaydık, çiçek hastalığını bu kadar hızlı yok etmemiz mümkün olmazdı.

16 Ekim 1975 günü, 2 yaşındaki bir çocuk, Variola major virüsü teşhisi konulan son hasta oldu. Brilliant şöyle anlatıyor:

Derisindeki pullu yapılar dökülmüştü. Vücudunda kalan son virüsleri de öksürdü. Ağzından saçılan parçalar yere düştü. Güneş, o virüsleri pişirerek yok etti ve... Bitmişti. İnsanlık tarihindeki en kötü hastalıklarından birini son ânı oydu.

Çocuk Felci

Bu başarıdan ilham alan toplum sağlığı çalışanları, 1988 yılında ikinci bir düşmanı alt etmeyi kafaya koydular: Çocuk felci. Sadece o yıl içinde 300.000'den kişiyi felç eden ölümcül bir virüs... Bu savaş çok daha seri ve güçlü bir şekilde verildi ve çocuk felci, sadece 14 yıl içinde 118 ülkeden tamamen silindi.

Ama sonra... 2003 yılında Müslüman liderlerle Nijeryalı yöneticiler arasındaki güvensizlik, çocuk felci aşısının "Batılı güçler" tarafından Müslümanları kısırlaştırmak için oynanan bir oyun olduğu iddiaları yayıldı. Çocuk felci programı karşıtı fetvalar yayınlayan imamlar, yeni bir çocuk felci salgınını başlatmış oldular.

Bu tekil karar, çocuk felcinin toplamda 20 ülkeye yeniden yayılmasına neden oldu. Yani Nijerya'daki söylentiler ve nihayetinde gelen fetvalar, en az virüsün kendisi kadar ölümcüldü. Londra Hijyen ve Tropik Tıp Fakültesi Aşı Güven Projesi direktörü Heidi Larson şöyle anlatıyor:

Ülkede temel sağlık hizmetlerine bile erişim yokken, bu aşının kapınıza kadar, tekrar tekrar getirilebilmesi, halk arasında ister istemez şüphelere neden oluyordu.

Nijerya'daki bu vaka, bize bir gerçeği tekrar hatırlattı: Dünya bilimsel anlamda ne kadar ileri giderse gitsin, bir salgını durdurmanın anahtarı, toplumun güvenini kazanabilmekte yatmaktadır. Ve bu güven, tek bir çırpıda silinebilir.

Bunu, CIA'in Usame Bin Ladin'i yakalama mücadelesi sırasında sahte aşı kampanyaları yapma hatasında görebiliyoruz. Bu raporların yayınlanması sonucu Pakistan'da çocuk felci aşısına karşı olanların sayısında patlama yaşandı. Çocuk felci aşısı uygulayan toplum sağlığı görevlilerine Taliban tarafından saldırılar düzenlendi. Bunun yankıları günümüzde halen devam ediyor.

Neyse ki sağlık görevlilerinin azimli çabaları sayesinde bilime olan güven yavaş yavaş da olsa geri kazanılıyor gibi gözüküyor. Çocuk felci virüsünün soy hatlarından 2'si tekrardan yok edildi; son 1 soy hattı daha kaldı.

Koronavirüsü Siyasi Oyunlarla Yenemeyiz!

2019-2020 yılında yayılan koronavirüs salgını sırasında da siyasi köşe kapmaca oyunu yine gündeme damgasını vuruyor. Brilliant, koronavirüse karşı halk ve hükümet tepkilerinin geçmişten hiçbir ders alınmadığını gösterdiğini söylüyor.

Hükümetler, halen yaygın test uygulamalarından uzak durarak (veya bunları yapmaya aktif olarak ilgi göstermeyerek), çocuk felci ve çiçek hastalığında bariz bir şekilde işe yarayan yöntemi uygulamaya koymuyorlar.

Hastalığa sahip olan kişiden fazlasına test uygulamakta hiçbir hata yok. Modern tıpta diğer tüm hastalıklar için yaptığımız budur. Çünkü peşinde olduğumuz hastalığa sahip olan kişileri bulabilmek çok önemlidir.

ABD de başta olmak üzere tüm ülkeler test ve hastane kapasitelerini arttırmalı ve ülkelerinde en çok vakanın olduğu bölgelerde saha hastaneleri açmalıdır.

Ve gerekirse, sıra dışı yöntemlere de başvurulmalıdır. Belki bir fil veya karnavala ihtiyacınız olmaz; ancak Güney Kore'nin yaptığı gibi radikal şeffaflık bile yüz binlerce insanın hayatını kurtarabilir. Güney Kore, her bir hastanın tespit edildiği bölgedeki tüm vatandaşlara SMS göndererek onları yapmaları gerekenler konusunda bilgilendirmeyi seçti. Ayrıca ülke, yapılan hataları da açıkça bütün vatandaşlarına duyurdu.

Çocuk felci ve çiçek hastalığı yıllarımı düşününce şunu fark ediyorum: Bizi başarıya ulaştıran, "toplum sağlığı" kavramına "toplum"u geri dahil etmekti. Toplum güveni, toplum değeri ve toplum iradesi... Bunlar, bu mücadelenin anahtarı.