Vezüv Yanardağı'nın Öldürdüğü En Büyük Doğa Filozoflarından Yaşlı Plinius (Pliny the Elder) Kimdir? Doğa Tarihine Neler Katmıştır?

Milattan Sonra (M.S.) 23-79 yılları arasında yaşadığı bilinen Plinius (diğer adıyla Gaius Plinius Secundus), zengin bir ailenin çocuğu olarak, Kuzey İtalya'da bulunan Transpadane Gaul’da dünyaya gelmiştir. Bu bölgenin önemli şehri, günümüzdeki adıyla Como şehridir. Como'da bulunan Santa Maria Maggiore Katedrali'nin ön yüzünde Plinius'a ait heykel bulunmaktadır. Como şehri, ayrıca Alessandro Volta gibi bilime katkı yapmış önemli kişilerin yuvasıdır.

Smithsonian Magazine

Plinius, gençlik yıllarında eğitim görmesi için Roma'ya gönderildi ve burada iyi bir eğitim aldı. Eğitiminin ardından 24 yaşında Almanya'da askerlik hizmetine başladı ve burada süvari komutanı olarak yaklaşık 10 yılda üç görev turunu tamamladı. Plinius, bir ordu subayı olarak mükemmelliği ile tanındı. Sonunda Roma'nın İmparatoru da olacak olan başka bir binicilik subayı olan Vespasian'ın iyi bir arkadaşıydı. Plinius'un edebiyata ve dilbilgisine olan ilgisi askerdeyken arttı ve yazmaya başladı. İlk kitabı De Jaculatione Equestri, ciritlerin süvariler tarafından kullanılması üzerinedir.

Plinius, Roma'da avukat olarak da çalışmıştır. M.S. 68'deki görevinden alınması ve ardından gelen iç savaş (Dört İmparator Yılı, M.S. 69) sırasında Plinius, düşük bir profil sergiledi, hiçbir kamu görevi üstlenmedi ve siyasi olarak güvenli konularda yazdı. Vespasian M.S. 69'da imparator olduğunda, eski silah arkadaşı Plinius, onun en güvenilir danışmanlarından biri oldu. Plinius, Güney Fransa, Kuzey Afrika, İspanya ve Belçika'da hizmet veren Roma'nın imparatorluk eyaletlerinin valisi olarak görev yaptı. Ayrıca Roma'da, babasının imparator olarak görevlerini paylaşan Vespasian ve Vespasian'ın oğlu Titus'a danışmanlık yaparak zaman geçirdi.

Plinius aynı zamanda bir doğa bilimci ve bir doğa filozofuydu. Plinius’u aslında bu kadar önemli kılan neden, doğa başta olmak üzere birçok farklı alanda yapmış olduğu çalışmalardır. Plinius, doğal dünya hakkında bilinen tüm gerçekleri belgelemeye çalıştı. Eserlerinde yazmış olduğu çoğu bilgiler, aslında kendisinin yapmış olduğu veya zaten yapılmış olan birçok farklı gözlemi içinde barındıran çalışmalardan ibarettir. Öyle ki en önemli eseri olan Doğa Tarihi (Naturalis Historia) adlı çalışması, o dönemden Orta Çağ’a kadar bilimsel otorite olarak kabul edilebilecek bir ansiklopedik değer haline gelmiştir.

Andrea da Firenze. The British Library (Public Domain)

Plinius'un Doğa Tarihi

Doğa Tarihi, 37 farklı kitaba ayrılacak biçimde hazırlanmıştır. Her kitapta farklı bir bilimsel çalışma ortaya koyan Plinius; astronomi, kozmoloji, zooloji, botanik, jeoloji gibi birçok farklı alandaki araştırmalarına bu eserinde yer vermiştir. Eserindeki kitapların başlıklarını şu şekilde sıralamak mümkün:

1. Titus Vespasian Cæsar'a adanmış çalışmanın Önsöz'üdür.
2. Dünya, elementler ve gök cisimleri üzerinedir.
3. Farklı ülkelerin denizleri, kasabaları, limanları, dağları, nehirleri, çeşitli kabileleri ve bazı kabilelerin durumunun bir hesabını içeren coğrafya üzerinedir.
4. Üçüncü cildin devamıdır.
5. Üçüncü cildin devamıdır.
6. Üçüncü cildin devamıdır.
7. İnsan ve insanın icatları üzerinedir.
8. Kara canlıları üzerinedir.
9. Su canlıları üzerinedir.
10. Çeşitli kuş türleri üzerinedir.
11. Böcekler üzerinedir.
12. Kokulu bitkiler üzerinedir.
13. Egzotik ağaçlar üzerinedir.
14. Şarap üzerinedir.
15. Meyve ağaçları üzerinedir.
16. Orman ağaçları üzerinedir.
17. Fidanlıklarda ve bahçelerde yetiştirilen bitkiler üzerinedir.
18. Meyvelerin doğası üzerinedir.
19. Bahçecilik üzerinedir.
20. Gıda ve ilaç için uygun olan kültür bitkileri üzerinedir.
21. Farklı disiplinler için kullanılan çiçekler ve bitkiler üzerinedir.
22. Bitkilerden yapılan ilaçlar üzerinedir.
23. Şaraptan ve ekili ağaçlardan yapılan ilaçlar üzerinedir.
24. Orman ağaçlarından yapılan ilaçlar üzerinedir.
25. Yabani bitkilerden yapılan ilaçlar üzerinedir.
26. Yeni hastalıklar ve bazı hastalıklar için bitkilerden üretilen ilaçlar üzerinedir.
27. Diğer bazı bitkiler ve ilaçlar üzerinedir.
28. İnsan ve büyük hayvanlar için kullanılan ilaçlar üzerinedir.
29. Tıbbi yazarlar ve hayvanlardan sağlanan ilaçlar üzerinedir
30. Büyü ve vücudun belirli bölümleri için ilaçlar üzerinedir.
31. Su canlılarından sağlanan ilaçlar üzerinedir.
32. Su canlılarının diğer özellikleri üzerinedir.
33. Altın ve gümüş üzerinedir.
34. Bakır, kurşun ve işçilikleri üzerinedir.
35. Resim, renkler ve ressamlar üzerinedir.
36. Mermerler ve taşlar üzerinedir.
37. Mücevherler üzerinedir.

The British Library (Public Domain)

Plinius, okuyucularının eserlerinin iyi araştırıldığını, çok çeşitli konuları kapsadığını ve güncel olduğunu bilmelerini istiyor. Bunu şu şekilde ifade etmiştir:

...37 kitaba 20.000 konu ekledim… yaklaşık 2.000 ciltlik çalışmayla edindim… 100 seçkin yazarın dikkatli bir şekilde incelenmesiyle toplandı ve bunlara, seleflerimin bilmediği ya da son zamanlarda keşfedilen önemli eklemeler yaptım.

Modern bilim insanları, bu kitaplarda "farklı" olan bilgi parçalarının sayısını 37.000 olarak belirlediler. Eserin bölümlerinde sağladığı bilgiler, bilimsel ve hayali bilgilerin bir karışımıdır. Doğa Tarihi, bize 2.000 yıl önce Roma İmparatorluğu'ndaki sosyal koşullar ve ortak inançlar hakkında da büyüleyici fikirler vermektedir.

Doğa Tarihi'nin Öne Çıkan Noktaları

Bu 37 kitaptan oluşan ansiklopedik kaynağın elbette öne çıkan bazı noktalarına değinmekte fayda vardır.

Astronomi

Dünya ve gök cisimlerine ait olan 2'nci kitapta, birtakım astronomik gözlemlerine ve araştırmalarına ağırlık vermiştir. Örneğin Plinius, Ay ve Güneş’in kendine has bir çekimi olduğunu varsaymış olup, gelgit olayının ise Ay’dan kaynaklandığını da araştırmaları sayesinde eserinde ortaya koymuştur. Eseri, birçok gelgit gözlemlerini bir araya getirir; örneğin, bahar gelgitleri yeni ay ve dolunaydan birkaç gün sonra (veya önce) ve gün-tün eşitliği (ekinoks) dönemlerinin çevresinde en yüksek seviyede olduğunu yazmıştır.

Plinius ayrıca bize doğru bir şekilde sadece Güneş ve Ay'ın Venüs'ten daha parlak olduğunu ve Venüs'ün Güneş ve Ay'ın yanı sıra gölge oluşturacak kadar parlak olan tek gök cismi olduğunu söyler. Plinius, çalışmalarında gezegenlere ve onların hareketlerine dair de birçok yorumlar getirmiştir. Bize, Venüs'ün Güneş'ten 46 dereceden daha uzak olmadığı konusuna da değinmesi doğru bir tespittir. Bugün gökbilimde uzanım açısı (İng: "angle of elongation") olarak ifade edilen terim, tam olarak budur. Gökbilimde bir gezegenin uzanımı, referans noktası olarak alınan Dünya ile Güneş ve gezegen arasındaki açısal ayrımdır. Venüs'ün en büyük uzanımlarının açısal ölçüsü çok fazla değişmez. Her zaman ya 46 derecede ya da ona yakın bir değerdedir.

Ancak Plinius’un araştırmalarında yanıldığı konular da olmuştur. Örneğin, Güneş’ten Ay’a olan mesafenin, Dünya’dan Ay’a olan mesafeden 19 kat uzun olduğunu ifade etmiştir; gerçekte ise bu oran 400 kat civarındadır.

Bunlara ek olarak Plinius, bize Eratosthenes'in Trogodytice'de (Etiyopya) gölgelerin her yıl 90 gün boyunca ters yönde düştüğüne dair raporunu anlatır. Günümüzde bunun Etiyopya'nın ekvatora yakın konumunun doğal bir sonucu olduğunu biliriz. Ayrıca bize çeşitli bölgelerdeki gün uzunluklarından da bahseder. İskenderiye'deki en uzun günün 14 saat (modern değer 14 saat 11 dakika), İtalya'da 15 saat (Roma için modern değer 15 saat 14 dakika) ve Britanya'da 17 saat (Londra için modern değer 16 saat 38 dakika) olduğunu bildiriyor. Bu noktada, bu bilgilerin çoğunluğu günümüz bilgileriyle büyük ölçüde tutarlıdır.

Plinius, Dünya’nın farklı bölgelerinde farklı gündüz ve gece uzunluğu olduğuna dair örnekleri de ikinci kitabında ele almıştır. Burada en çok dikkat çeken ayrıntılardan biri de kutup bölgesinde, Dünya’nın eksen eğikliği sonucu, 6 ay boyunca gündüz ve gecenin oluşmasından söz etmesidir. Coğrafya üzerindeki diğer bazı çalışmaları ise denizler ve nehirler üzerine olmuştur. Ona göre, özellikle medeniyetlerin beşiği haline gelmiş Nil Deltası'nın tam 7 kolu bulunmaktaydı. Plinius denizlerin tatlı ve tuzluluk oranına göre farklılaştığını, dolayısıyla farklı görünüme ve tada sahip olabileceğine dair araştırmalar yapmıştır. Öyle ki, 31'inci kitapta tuzlu deniz sularının tuzundan arındırılması ve bilhassa denizciler için içilebilir su elde edilmesi yönünde uğraşlarını ve çözüm yollarını eserinde belirtmiştir.

Anatomi ve Sinirbilim

Plinius, 11'inci kitabı başta olmak üzere, eserlerinin birçok kısmında insan vücudu üzerine de birçok bilgi sunar. Plinius'a göre beyin, duyuların kalesi, anlayışın düzenleyicisi ve uykunun kaynağıdır. Eserinde farklı kaynaklardan elde etmiş olduğu alıntılara göre, damarlar gözden beyne kadar uzanır. Aslında, Plinius’un "damarlar" olarak adlandırdığı şey, görme için optik sinir ve göz hareketi için okülomotor sinirdir. Bu sinirler, Plinius'un zamanından 300 yıl önce Yunan anatomist Herophilos tarafından daha doğru bir şekilde tarif edilmişti.

Öte yandan Plinius, geniş çerçevede bilimsel ve sansasyonel bilgi arasında ayrım yapmaz. Örneğin, 5'inci kitabında okuyucularına "kafaları olmayan ve ağızları ile gözleri göğüslerinde olan" Blemmyae kabilesini ve yarı insan, yarı canavar olan başka bir Afrika kabilesi olan Aegipani'yi gayet net bir şekilde betimler. Oysa ki Aziz Augustinus‘a göre kitaplarda bildirilen bu garip yaratıkların pek çoğunun aslında bugün doğum yanlışları dediğimiz hallerden kaynaklandığını anlatarak kendisinin bildiği 6 parmaklı insan veya ayakları hilal şeklinde olan ve her birinde yalnızca 2 parmak bulunan ve elleri de bunlara benzeyen bir adam ve benzerlerini anlatır. Profesör Celal Şengör, İnsan Merkezli Düşüncenin Doğuşu başlıklı yazısında bunları "Plinius’un garip varlıkları" olarak ifade eder.

Devam Eden Efsane: Doğa Tarihi

Plinius’un eseri Doğa Tarihi, kuşkusuz geniş yelpazede birçok bilimi içinde barındıran ansiklopedik bir kaynaktır. Her ne kadar içerisinde iyi ya da doğru bilgi olarak atfedilebilecek önemli bilgiler mevcutsa da, yanlış bilgi ve mitoslar da barındırır. Ayrıca Plinius’un çalışmaları 19. yüzyıldaki bilim insanları tarafından bir otorite olarak kabul edilmemesine rağmen, birçok araştırmacı Klasik Antik Çağ’ın en büyük eserlerinden biri olarak Doğa Tarihi'nin tarihsel önemini kesin bir şekilde göstermiştir.

Plinius’un gerçekleri organize etme tutkusu, azimli çalışma disiplini ile birleşince dünyaya ilk ansiklopedik değerdeki eseri vermiştir. Plinius’un adı, konseptinin parlaklığı ve çalışmalarının kapsamı ve tutkusu için şüphesiz her zaman saygı görecektir. Bırakmış olduğu miras Klasik Antik Çağ’ın birçok karanlık köşesine ışık tutmuş ve kendinden sonra gelecek bilimsel çalışmalara da öncülük etmiştir. 1. yüzyıl Roma'sının dürüst bir öz geçmişini öğrenmek isteyenler içinse hâlâ değerlidir.

Sonuç ve Sıra Dışı Bir Ölüm

Yaşlı Plinius evlenmedi ve çocuğu olmadı. Önemli servetini, Plinius'un hayatı hakkında bildiklerimizin çoğu için kendi yazılarına güvendiğimiz yeğeni Genç Plinius'a (İng: "Pliny The Younger") bıraktı. Plinius'un Roma İmparatorluğu'ndaki son rolü, İtalya'nın batı kıyısındaki deniz filosuna komuta etmekti.

M.S. 79'da Vezüv Yanardağı'nın patladığı mahalleye doğru yola çıktı. Birçok farklı kaynakta, ya insanları kurtarmak için ya da fenomenin bilimsel bir kaydını yapmayı amaçlamak için bölgeye gittiğine dair görüşler mevcuttur. Roma şehirleri Pompeii ve Herculaneum'un yıkılmasından bir gün sonra, 56 yaşında ölmüştür. Ölümünün kesin nedeni ise bilinmemektedir. Ölümünün üzerine kuvvetli bir görüş, volkanik patlamanın veya zehirli gaz emisyonlarının doğrudan bir sonucu olabileceğini gösteriyor.