Geri Tepme Etkisi: İnsanlar, İnançlarıyla Çelişen Gerçekler Karşısında Gerçekleri Kabul Etmek Yerine Neden İnançlarına Daha Sıkı Sarılıyor?

Tamamen mantıklı bir dünyada, inançlarına karşı gelen bir kanıtla karşılaşan insanlar önce bu kanıtı değerlendirir, sonra da inançlarını bu gerçek ışığında gözden geçirip fikirlerini değiştirirlerdi. Fakat bu, gerçek dünyada pek gerçekleşmez.

Bunun yerine insanlar, inançlarından şüphe duymalarını gerektiren bir kanıtla karşılaşınca genelde bu kanıtı reddederek asıl fikirlerine olan desteklerini güçlendirir. Bu olgu, adı geri tepme etkisi olan bilişsel bir önyargıdan dolayı gerçekleşiyor.

Başkalarının fikrini değiştirme yeteneğinizin yanı sıra sizin de bilgileri mantıksal bir biçimde işleme yeteneğinizi de etkilediği için geri tepme etkisinin anlaşılması oldukça önemlidir. Dolayısıyla da bu makalede, geri tepme etkisini öğrenecek, insanları neden ve ne zaman etkilediğini anlayacak ve etkisini yatıştırmak için ne yapabileceğinizi göreceksiniz.

Geri Tepme Etkisi Nedir?

Geri tepme etkisi, görüşleriyle uyuşmayan bir kanıt gören insanların o kanıtı reddedip asıl görüşlerine olan desteklerini artırmasına neden olan bilişsel bir önyargıdır.^[1] Yani aslında geri tepme etkisi, insanlara yanlış olduklarını gösteren kanıtları sunmanın etkisiz olduğu, ve hatta bunun sonunda asıl fikirlerini daha da fazla desteklemelerine bile yol açarak bir geri tepme oluşturabileceği anlamına gelir.^{[2], [3], [4]}

Yani geri tepme etkisi, onay önyargısının bir alt türüdür.^[5] Onay önyargısı, insanların inançlarıyla çelişen bilgileri reddetmesi ya da o bilgiyi bahsi geçen inançları onaylayacak bir biçimde yorumlaması anlamına gelen bilişsel bir önyargıdır.

Geri Tepme Etkisi Örnekleri

Aşağıdaki senaryoların incelendiği bilimsel araştırmalarda geri tepme etkisi ile karşılaşılmıştır:

• Oy tercihlerini inceleyen bir araştırma, insanlara onayladıkları politik adayla ilgili olumsuz bir bilginin gösterilmesinin o adaya olan desteği arttırdığını gösterdi.^[6]
• Politikayla iç içe olan konulardaki yanılgıları inceleyen bir araştırma, insanlara konudaki görüşleri ile çelişen gerçek bilgilerin verilmesinin çoğu zaman insanların asıl yanılgılarına daha şiddetli inanmalarına sebep olduğunu gösterdi.^[7]
• Ebeveynlerin çocuklarını aşılatma niyetlerini inceleyen bir araştırma, çocukların aşılanmasının neden en doğru karar olduğunu gösteren bilgilerin aşı karşıtı ebeveynlerle paylaşılmasının bazen aşı ile otizm arasında bir bağa inanılmasını daha olası kıldığını gösterdi.^[8]
• İnsanların gribe karşı aşı olma niyetlerini inceleyen bir araştırma, aşının tehlikeli olduğunu düşünen insanlara bu söylenceleri çürüten bilgiler verilmesinin sıklıkla aşı olma niyetlerinin azalmasıyla sonuçlandığını gösterdi.^[9]

Sonuç olarak geri tepme etkisi, çok farklı alanlardan insanları etkileyebilen bir olaydır. Bu olayın çeşitli sözdebilim inançlarına verilen yaygın destek üzerinde kayda değer bir etkiye sahip olması, bu inançları çürütme girişimlerinin neden genelde etkisiz kaldığını açıklıyor. Tabii ki de geri tepme etkisi, yukarıda gördüğümüz üzere her türlü görüşe sahip insanı etkileyebiliyor.^[10]

İnsanlar Geri Tepme Etkisinden Neden Etkilenir?

İnsanlar, halihazırda sahip oldukları inançlarla çelişen bilgilerle karşılaştıklarında geçtikleri süreçten dolayı geri tepme etkisinden etkilenir.

Esasen, inançlarının herhangi bir biçimde yanlış olduğuna işaret eden bir bilgiyle karşılaşan insanlar, tehdit altında hisseder ve sonuç olarak da kişide çeşitli olumsuz duygular uyanır.^[3] Bu, özellikle de inançları benlik algıları için oldukça kritik ise, yani kişinin kimliği ile ideolojisinin çok önemli bir kısmını yansıtıyorsa olasıdır.

Bu hissedilen olumsuz duygular, insanların karşılaştıkları düzeltici bilgiyi kabul edebilme yeteneğini kötü yönde etkiler, çünkü bu bilgiyi düzgünce işlemeyi reddetme olasılığı ile bu bilgiyi dikkate almama yollarını bulmaya çalışma olasılığı artar.

İnsanların genelde düzeltici bilgileri dikkate almama ve reddetmeye çalışmaları, bazen geri tepme etkisini yaşamalarının nedeni olabilir. Özellikle de düzeltici bilginin reddedilme çabaları sırasında insanların ilk önce savlarında kullanabilecekleri, halihazırda ellerinde bulunan bilgileri hatırlamaya çalışması, bu bilgiyi akıllarında güçlendirmelerine yol açıp dolayısıyla da görüşlerine olan desteklerini artırabilir.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Dahası, eğer bireyler istenmeyen bilgilere yeterince şiddetli karşı gelirlerse duruşlarını destekleyen daha çok sav bulurlar. Bu da bakış açılarını doğrulayan kanıt sayısının, istenmeyen bilgi sunulmadan öncekine kıyasla daha fazla olduğuna inanmalarına sebep olur. Sonuçta da bu, asıl görüşlerini eskisinden daha da fazla desteklemelerine yol açar.

Geri Tepme Etkisi Nasıl Azaltılır?

Diğerlerinin Geri Tepme Etkisini Azaltmak

Geri tepme etkisinin bilişsel bir önyargı olması, buna karşılık vermek için genel önyargıdan arındırma tekniklerini (İng: "debiasing techniques") kullanabilirsiniz demektir.^[11] Örneğin basit açıklamalar kullanıp bilgiyi sunma şeklinizi değiştirerek insanlarda bu önyargının farkındalığını artırmak bu stratejiler arasındadır.^[12]

Mesela bir araştırma, insanların federal refah programları üzerine olan görüşlerini inceledi.^[13] Araştırmacılar, insanların büyük bir çoğunluğunun bu programların doğası ve kapsamı hakkında bir hayli yanlış bilgilendirilmiş olup içlerinde an az bilgili olanların da bilgilerine en çok güvenenler olduğunu keşfetti.

Hatta araştırmacılar, insanlara bu refah programları hakkında gerçeklerin sunulmasının, kişilerin görüşlerini değiştirmede pek bir etkisi olmadığını da keşfetti. Fakat bir devam çalışmasında, araştırmacılar gerçekleri sunma yöntemlerinde ince değişiklikler yapılması sonucunda insanların yeni kanıta daha olumlu tepki verdiğini gözlemledi.

Bu devamda insanlardan önce refaha ayrılan ulusal bütçenin yüzdesini tahmin etmeleri istendi. Sonra da refahın bütçe yüzdesinin kaç olması gerektiğine inandıkları soruldu.

Bu soruların peş peşe sorulması, insanları kendi gerçeklik algıları ile refaha harcanan bütçenin gerçekte ne kadar olduğu onlara söylenmeden önce tercih ettikleri harcamayı karşılaştırmaya itti. Bu da demek oluyordu ki katılımcıların çoğu refaha harcanan miktarın yalnızca düşündüklerinden daha az olduğunu değil, aynı zamanda da ayrılması gerektiğine inandıkları miktardan da az olduğu bilgisini hazmetmek zorundaydı.

Eğer insanlar edindikleri bilgileri en başından mantığa uygun bir biçimde işleseydi, bu karşılaştırmanın doğal olarak yapılmış olması gerekirdi. Bunu gerçekte başarmalarının tek yolu ise onlara açıkça refaha ne kadar harcanması gerektiğini düşündüklerini sormak oldu. Buna bağlı olarak katılımcılar, düzeltici bilgiye yalnızca bu öncül soru sorulduğu zaman olumlu tepki verdi, çünkü bu soru, yanlış oldukları gerçeğini özümseyip kabul etmelerini sağladı.

Yani birisiyle o kişinin fikirlerini değiştirmek amacıyla konuşurken geri tepme etkisinden kaçınmak istiyorsanız şunu unutmayın: bilgiyi sunma biçiminiz, sunduğunuz bilgi kadar önemlidir. Bu bakımdan da yeni bilgiyi zıtlaşmayan, insanları gerçekleri özümsemeye davet edip ulaşmalarını istediğiniz sonuca kendilerinin ulaşmasını sağlayan bir tavırla sunmanız gerekiyor.

Ayrıca ana fikrinizin iyice anlaşılmasını istiyorsanız, diğer kişiye ne kadar sapmış olursa olsunlar "yanlış" görüşe sahip olduğu için saldırmanın işe yarama şansının pek iyi olmadığı da aklınızda bulunsun. Bu tür bir tavır, karşınızdaki kişiyi büyük olasılıkla savunma moduna sokacaktır ki bu durumda da yeni kanıtları kabul etmeye yatkın olmazlar. Bu çok önemli bir nokta, çünkü insanlar sizi kaba ya da saldırgan olarak algılarlarsa, mantıklı ve sağlam temelli olsa bile argümanınızın geçerliliğine şüphe etmeye daha meyilli olurlar.^[14]

Kendi İnançlarınızda Geri Tepme Etkisini Azaltmak

Bu önyargıyı anlayışınız sayesinde, başka kişilerin yaşadığı geri tepme etkisini azaltmanın yanı sıra kendi başınıza gelenin de şiddetini düşürebilirsiniz. Bunu başarabilmek için yeni bilgileri nasıl hazmettiğinize eleştirel bir gözle bakabilmeniz gerekir. Böylece daha mantıklı düşünüp daha iyi kararlar verebilirsiniz.

Öz geri tepme etkinizi azaltmanın temel yolu, etkisinin farkında olarak inançlarınızla çelişen bir bilgiyle karşılaşınca verdiğiniz tepkiyi değiştirmektir.

Özellikle, bu tarz bir bilgiyle karşılaşınca direkt görmezden gelmemeli ya da hemen neden yanlış olduğunu açıklamaya çalışmamalısınız. Bunun yerine ilk önce farklı bir açıdan bakmayı denemeli ve olayı kendi içinde, konu üzerine olan görüşlerinizle karşılaştırmadan incelemeye çalışmalısınız.

Bunların haricinde bu önyargıdan kaçınmak için hem yukarıda bahsedilen metotları hem de başka önyargıdan arındırma tekniklerini de kullanabilirsiniz.^[11] Bu teknikler öncelikle yeni bilgilere sezgisel olarak tepki vermeniz yerine sizin onları bilinçli, mantıklı bir tavırla işlemenizi sağlamaya odaklanır. Bu şekilde de yeni bilgiye hak ettiği şansı vereceğiniz garantiye alınır.

Agora Bilim Pazarı

Phillips Diş Hekimliği Malzeme Bilimi

Devamını Göster

₺1,360.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Geri Tepme Etkisi Hakkında Uyarılar

Geri tepme etkisinin bilgi hazmedilmede önemli bir rolü olması, herkesi her an etkiliyor anlamına gelmez. Çalışmalar, insanların düşünce sürecinin etkilenmediği durumların da olduğunu gösteriyor.^{[15], [16]}

Tabii bu gözlem, konudaki diğer buluntularla çakışmak zorunda değil; çünkü geri tepme etkisinin varlığını destekleyen çalışmalar bile yüksek değişkenliği ile çeşitli faktörlere bağlılığını kanıtlar.

Dahası, geri tepme etkisinin hangi zamanlarda birinin düşünce sürecine dahil olacağının öngörülmesi zor olduğu için de çoğunlukla bu durumla karşılaşılacağı var sayılarak bilgi sunma açısından ona göre davranılması öneriliyor.

Sonuç olarak, geri tepme etkisi kişileri etkileyebilecek olsa da aslında her durumda da gözlenmez. Bunun insanların başına gelip gelmemesi farklı etkenlere dayanmaktadır, ve bunun da tahmini güç olduğundan genelde tedbirli olup bu önyargının olası varlığını göz önünde bulundurarak hareket etmelisiniz.

Alakalı Bilişsel Önyargılar

Bazen dünya görüşü geri tepme etkisi olarak da adlandırılabilen geri tepme etkisine ek olarak iki tane daha geri tepme etkisi bulunmaktadır. Bunlar da sahip olunan görüşlere karşı gelen kanıtlarla karşılaşılması durumunda belli bir görüşe olan desteğin güçlendirilmesine neden olur:

• Abartı geri tepme etkisi. Abartı geri tepme etkisi, karmaşık bir açıklama ile karşılaşan insanların bunu, daha basit bir alternatif adına reddetmesine ve bazen de görüşlerini o basit alternatifte sağlamlaştırmalarına neden olan bir bilişsel önyargıdır. Mesela bu, basit bir söylencenin aşırı teknik ve bilimsel bir retti sunulan insanların söylenceye olan desteğini artırabilir.^[12]
• Aşinalık geri tepme etkisi. Aşinalık geri tepme etkisi, insanların yanlış bilgilendirmeleri daha iyi hatırlamasına, ve hatta iddiayı çürüten düzeltici bilgi gösterildikten sonra da yanlış bilgiye daha fazla maruz kaldıkları için o yanlışı doğru olarak hatırlamasına yol açan bir bilişsel önyargıdır. Mesela bu, bir iddiayı çürütme çabasıyla her karşılaşıldığında kişinin belirli bir yanlış bilgiye olan desteklerini artırabilir.^[16]