Elmdə "Hipoteza-nəzəriyyə-qanun" ierarxiyası varmı?

Xeyr; Fərziyyələr, nəzəriyyələr və qanunlar arasında pilləli şəkildə iyerarxiya mövcud deyil!

"Hipotezlər müşahidələr nəticəsində inkişaf etdirilir, sübuta yetirildikdə isə nəzəriyyəyə çevrilir. Nəzəriyyələr daha çox insan tərəfindən təsdiqləndikdə və qəbul edildikdə, bu bir qanun olur" şəklində xülasə edilə biən bu iyerarxiya illərdir məktəblərimizdə tədris olunurdu. Ancaq bu iyerarxiya əsrlər əvvəl elmi cəmiyyətdə öz qüvvəsini itirmiş və sxolastik düşüncədən kənarda qalan məhdud və səhv bir yanaşmadır. Geridə qoyduğumuz illərdə ölkəmizdə də bu təhrif olunmuş ifadə forması tərk edilmişdir. 

Həqiqətən müasir elm necə işləyir?

Bu gün elm adamları ətraflarını daim müşahidə edirlər və ədəbiyyat axtarışlar sayəsində digər elm adamlarının müşahidələrini və nəticələrini də izləyirlər. Bu yolla, təbiətdəki bəzi problemləri və sual işarələrini aşkar edə bilərlər. 

Elm adamları bu müşahidələr və təyinatlara əsaslanaraq bəzi həqiqətlərə çatırlar. Gerçəklər onları aşkar etməyimizdən, qavramağımızdan, qəbul etməyimizdən asılı olmayaraq gerçəkdir. Kainatın toxuması və quruluşuna görə onlar gerçəkdirlər. Bu həqiqətlərin dəyişməsi üçün kainatın özünəməxsus toxuma və quruluşunun, mövcud olma şəklinin dəyişməsi lazımdır. 

Bundan əlavə, bu gerçəklər quruluşlarına görə təkrarlanan və Kainatın ilk var oluşundan bu yana davam edən proseslərdir.Yəni, müəyyən çərçivələr daxilində dəyişkən deyillər; sabit şəkildə işləyirlər. Təbiətinə görə bu gerçəklərə bəzən qanun (qayda, prinsip, təbiət qanunu, təbiətqaydası) deyilir.

Ancaq bu təbii qanunlar və ya qaydalar tək başlarına hər hansı bir açıqlama gücünə sahib deyillər. Bir həqiqəti müşahidə etməyimiz və ya müəyyən etməyimiz yalnız onun reallığını yoxlamağa imkan verir. Ancaq bunun səbəbini və necə baş verdiyini izah etməyə imkan vermir. Bunun üçün təsbitləridən daha çoxuna ehtiyacımız var. Elmin tənqidi və tədqiqat / təcrübi metodlarından istifadə edərək bu faktların arxasında duran mexanizmləri açmalıyıq. Bu zaman, həqiqi elmi səy rol almağa başlayır.

Qanun olaraq cazibə qanunu və təkamül

İki nümunəyəüzərindən irəliləyək: cazibə qanunu və təkamül. Bunların hər ikisi təbiət qanunlarıdır; həqiqətlərdir. Birincisi, cisimlərin bir-birinə tərəf meyl etdiyinin bilinməsi nəticəsində kəşf edilmişdir. Həqiqətən, kosmosdakı cisimlər bir-birinə tərəf çəkilir; daha doğrusu, bir-birlərinə yaxınlaşmağa meyllidirlər. Eynilə; Təbiətdəki canlı populyasiyalarının gen və əlamət bölgüsünün hər nəsildə dəyişdiyini aşkar etmək təbiətdəki təkamül qanununun kəşfi olmuşdur.

Diqqət etsək, qanunların bizə verdiyi yeganə məlumat Kainatda baş verənlərdir. Nə baş verir ? Cisimlər bir-birinə doğru irəliləyir. Nə baş verir? YaCanlıayan populyasiyaların gen və xüsusiyyət bölgüsü nəsillər boyu dəyişir.

Bəs cisimlər niyə bir-birinə tərəf hərəkət edirlər? Bir-birlərini necə cəlb edirlər? Canlılar niyə təkamül keçirir? Populyasiya daxilində gen və xüsusiyyət bölgüsü necə dəyişir? Onların cavabları təməl müşahidələr və müəyyənləşdirmələr yolu ilə verilə bilməz. Bizim təbiətin gerçəklərini kəşf etməkdən daha çox şeyə ehtiyacımız var.

Elmi açıqlama gücünün zirvəsi: nəzəriyyələr

Elm adamları həm əsas faktlarla bağlı müəyyən etdiklərini yoxlamaq üçün, həm də bu təriflərin niyə və necə olduğunu izah etmək üçün hipotezlər hazırlayırlar. Qanunlar tək başlarna heç bir şey izah etmir, yalnız ortada vr olan bir şeyin var olduğunu söyləmək üçün istifadə olunur: sərbəst buraxılan cisimlər yerə düşür və ya canlılar dəyişir / spekulyasiya edir kimi.

Elm adamları fərziyyələrini daim sınamaqla və nəticələrini digər elm adamlarına təqdim etməklə, onların da test etmələrini təmin edir və təkzib etməyə çalışırlar. Bir hipotez, bir çox mütəxəssis tərəfindən bir neçə fərqli tərəfdən yanaşılıb təkzib edilməyincə güc və legitimlik qazanır. Beləliklə, bu fərziyyələr elm hovuzuna köçürülür.

Elm adamları əvvəllər aşkar edilmiş qanunlardan və təkzib edilməyərək güc qazanan bu fərziyyələrdən istifadə edərək nəzəriyyələr qururlar. 

Nəzəriyyələr elmi biliklərin zirvəsindəki məlumat parçalarıdır. Xalq dilindəki ümumi istifadənin əksinə olaraq "sınanmamış, spekulyativ düşüncə" demək deyil. Əksinə, çox ciddi sınaqlardan keçən hipotez və həqiqətlərdən istifadə edərək ətrafımızda baş verən hadisələrin niyə və necə baş verdiyini izah edən elmi açıqlamalardır.

Nəzəriyyələr adətən bir çox hipotez və faktları bir vücudda birləşdirir; bu səbəbdən də onları bir bütöv olaraq təkzib etmək çox çətindir. 

Ancaq bəzi nəzəriyyələrdə daha az hipotezdən (bəzən tək bir hipotez) istifadə etdiyi üçün bu hipotez təkzib edildikdə onunla əlaqəli nəzəriyyə də avtomatik olaraq çürümüş olur. Bu, elmdə daha nadir hallarda baş versə də, bir nəzəriyyə nə qədər az hipotez və gerçəyə söykənmiş olursa, o qədər zəifdir və təkzib edilməyə həssasdır. Eyni zamanda, bir nəzəriyyə zamanın və elm adamlarının aşındırıcı sınağına nə qədər qarşı çıxa bilirsə və təkzib edilə bilinmirsə bu zaman daha da güclənir.

Nəticə

Uzun sözün qısası, bir hipotez bəzən tək, bəzən də birdən çox hipotez və özündən öncə gələn müşahidələrə əsaslanan reallıqla bir araya gələrək nəzəriyyənin qurulmasında və inkişafında (və hətta təkzib edilməsində) istifadə olunur. 

Beləliklə, bir hipotezin nəzəriyyəyə çevrilə biləcəyi fikri qismən məqbuldur. Ancaq bir nəzəriyyə heç vaxt "daha da" sübut edilərək və ya qəbul olunaraq qanuna çevrilmir. Müasir elmdə heç vaxt belə bir çevrilişə rast gəlmirik. Elm tarixində nəzəriyyə olduğu halda qanuna çevrilən tək bir izahat belə yoxdur! 

Qanunlar və nəzəriyyələr ayrı-ayrı kateqoriyalarda izah etmək gücünə malik olan hallardır. Qanunlar bir hadisəni izah edə bilməz; sadəcə bunun nə olduğunu bildirirlər. Nəzəriyyələr həmin qanunları aydınlaşdırmaq və izah etmək gücünə malikdir. Bir iyerarxiya mütləq qurulmalıdırsa, müasir elmdəki nəzəriyyələr qanunlardan daha əhatəli və izahlı olmaları baxımından iyerarxiya pillələrində daha üstdə yer alacaqdır.