Təkamül: Nəzəriyyədirmi, qanundurmu, qaydadırmı?

Təkamül bir təbiət qanunudur (və ya prinsipi). Təbiətin bu qanununun niyə və necə işlədiyini izah edən biliklər sistemi təkamül nəzəriyyəsi adlanır. 

İnsanlar arasında geniş yayılmış düşüncənin əksinə olaraq "nəzəriyyə" və ya “teoriya” kəlməsi elmdə "sübut edilməmiş və ya əsassız düşüncə" demək deyil. Əksinə, bu, uzunmüddətli, çox bucaqlı, intizamlı müşahidələr və incələmələr nəticəsində əldə edilən məlumatların "niyə" və "necə" o şəkildə olduğunu izah edə bilən bilgi sistemi deməkdir. Elmdə "qanun", "qayda" təbii bir fakta, fenomenə yönəlmiş müşahidədir. Əvvəlki cümlədəki nümunələrimizin birincisi, elmdə "cazibə qanunu" olaraq bildiyimiz mövzunu, ikincisi isə "təkamül qanunu" olaraq bildiklərimizi bəsitcə izah edir. Bunlar qanunlardır və Kainatımızın quruluşu / toxuması dəyişmədikcə bu şəkildə mövcud olacaqlar.  

University of Berkeley

Bununla yanaşı, qanunlar bilgi vermək üçün son dərəcə acizdirlər, buna görə də elmi baxımdan data olduqları istisna olmaqla "bilgi ötürmə gücü" baxımından çox dəyərli deyillər. Elmdə həqiqətən dəyərli olan şey, bu əsas qanunları (qaydaları) və bu qanunlardan irəli gələn bütün nəticələri əlaqələndirərək ətrafımızda baş verən faktların "niyə" və "necə" o şəkildə meydana gəldiyini izah edən bilgi sistemidir. Bu halda buna "teoriya" deyilir. 

Məsələn, cazibə qanununu izah edən Nyutonun yerin cazibə qüvvəsi nəzəriyyəsi, Eynşteynin Nisbiilik Nəzəriyyəsi (bununla bağlı önəmli nəticələr vardır) və Kvant Vahid Sahə nəzəriyyəsi kimi nəzəriyyələri var. Təkamül qanununu da izah edən bir çox elmi nəzəriyyələr mövcuddur (Dawkins'ın Eqoist Gen nəzəriyyəsi, Qırmızı Kraliça nəzəriyyəsi, Gould'un Sıçrayışlı təkamül nəzəriyyəsi, Darvinin Təbii Seçmə nəzəriyyəsi və s.); Biz bütün bunları təkamül nəzəriyyəsi adlandırırıq. 

Bu nəzəriyyələr təbiətdə gördüyümüz nəsillər boyu müşahidə edilə bilən bioloji dəyişiklik qanunu olan təkamül qanununun niyə və necə bu şəkildə işlədiyini izah edir. Bu nəzəriyyələri qurmaq üçün qanunlara əsaslanan fərziyyələr qururuq; Ətrafımızda gördüyümüz və bir-biri ilə əlaqəli görünən hadisələr və faktlar arasındakı münasibətləri sorğulayırıq. Bu sorğu prosesində irəli sürülən, sınaqdan keçməsini gözləyən və elmi düşüncə üçün uyğun olan bir arqument "hipotez" dir. Adlna uyğun olaraq, hipotez "ön tezis" deməkdir və onlar nəzəriyyələrin qurulmasında, dəyişdirilməsində, inkişaf etdirilməsində və təkzib edilməsində istifadə olunur.

Buna görə, heç bir fərziyyə sübuta yetirildiyi zaman nəzəriyyə, nəzəriyyə daha da sübut edildikdə, qanuna çevrilmir. Əvvəlcə ətrafımızda təkrarlanan hadisə və faktlar, yəni qanunlar müəyyən edilir. Bu qanunların bir-birləri ilə qarşılqlı münasibətləri sorğulanaraq hipotezlər qurulur və bu hipotezlərdən doğruluğu təsdiqlənənlər (və ya hər dəfə təkrarlanan sınaqlardan uğurla keçənlər) arasında əlaqələr qurularaq bu qanunları izah edən açıqlamalar inkişaf etdirilir və bunlar nəzəriyyələrə çevrilir. Bu nəzəriyyələr zamanın və elmin sınağından keçir və bu nəzəriyyələr də zaman içində təkamül keçirir. Mütləq ki bir iyerarxiya qurulacaqsa, teoriyalar izahedici güc, əhatə dairəsi, məzmun, sınanma kimi bir çox cəhətdən qanunlardan üstündür. Belə ki, bəzi mənbələr qanunları nəzəriyyələrin "qısa və dar xülasəsi" kimi xarakterizə edir. Ancaq müasir elmdə belə bir iyerarxiyadan bəhs etmirik; çünki buna ehtiyac yoxdur. 

Nəticə

Bu mövzuda son sözü 2011-ci ildə ÖDTÜ-də qonaq etdiyimiz Brown Universitetindən professor. Dr. Kenneth Miller-ə buraxaq. Ondan "Niyə təkamül bu qədər hücum altndadır?" soruşduqda demişdi:

Əslində nəzəriyyə qanunlardan (gerçəklərdən) daha yüksək bir anlayış səviyyəsinə malikdir. Çünki nəzəriyyələr gerçəkləri izah edir və birləşdirir. Corciya Universitetində atom fizikası dərsini öyrənsəniz, atom nəzəriyyəsi dərsini alacaqsınız. Gələcəkdə professor bu kursun adını "atom həqiqəti" olaraq dəyişdirməyəcək, çünki atom nəzəriyyəsinin mənası belə deyil. Niyə təkamül hücum altındadır? Biologiya bir çox fənləri əhatə edən bir sahədir. Əgər biologiya tədris proqramından bir şey çıxarılacaqsa, bu niyə təkamül olmalıdır? Onu xüsusi edən nədir? Niyə hüceyrə biologiyası, niyə fiziologiya deyil? Elm faktiki sübutlarla güclü dəstəklənən nəzəriyyələrə əsaslanır. Təkamülü və ya hər hansı digər bir mövzunu ayırıb ona bu cür rəftar göstərmək elm üçün çox zəif bir anlayışdır. - Kenneth R. Miller (Brown Universitetinin biologiya professoru).