Osmanlı Devleti’nin Yükselmesinde Hoşgörü (İstimalet) Politikasının Rolü

Osmanlı Devleti, 14. yüzyılda küçük bir beylik olarak tarih sahnesine çıkmış, kısa sürede Balkanlar, Anadolu, Orta Doğu ve Kuzey Afrika’ya yayılarak dünyanın en güçlü imparatorluklarından biri hâline gelmiştir. Bu hızlı yükselişi açıklayan çeşitli faktörler arasında askeri üstünlük, stratejik coğrafi konum, güçlü liderlik ve etkili idari sistemler sıklıkla zikredilmektedir. Ancak bütün bu unsurların yanında göz ardı edilemeyecek bir diğer temel unsur, Osmanlı Devleti’nin uyguladığı hoşgörü politikasıdır. Hoşgörü anlayışı, imparatorluğun çok uluslu ve çok dinli yapısının bir arada barış içerisinde yaşamasını sağlamış; bu durum devletin istikrarını, ekonomik gücünü ve siyasi meşruiyetini pekiştirmiştir.

https://ytb.gov.tr/haberler/bir-kavram-istimalet

Hoşgörü Kavramı ve Osmanlı’daki Karşılığı

Hoşgörü, farklı etnik, dini ve kültürel topluluklara karşı anlayış ve saygı göstermeyi ifade etmektedir. Osmanlı Devleti’nin siyasal felsefesinde hoşgörü, yalnızca bir ahlaki tercih değil aynı zamanda bir devlet yönetim aracı olarak görülmüştür. “Nizâm-ı âlem” anlayışı çerçevesinde adaletin ve toplumsal düzenin sağlanabilmesi, farklı inançlara sahip grupların kendi kimlikleriyle var olmalarına izin verilmesine bağlıydı. Bu bağlamda Osmanlı yöneticileri, fethettikleri topraklarda yaşayan halklara din değiştirme baskısı yapmamış, onların geleneklerini ve inançlarını korumalarına imkân tanımıştır.

Millet Sistemi ve Kurumsal Hoşgörü

Osmanlı hoşgörü politikasının en somut göstergelerinden biri, millet sistemidir. Bu sistem, imparatorluk içinde yaşayan farklı dini toplulukların kendi iç işlerinde özerk bir statüye sahip olmasını sağlamıştır.

Rum Ortodokslar İstanbul’daki Fener Patrikhanesi’ne bağlı olarak kendi dinî liderleri tarafından yönetilmiştir.

Ermeniler için ayrı bir patriklik makamı kurulmuş, dini ve sosyal hayatlarını düzenleme hakkı verilmiştir.

Yahudiler, Hahambaşılık kurumu aracılığıyla kendi cemaat düzenlerini sürdürmüşlerdir.

Millet sistemi sayesinde Osmanlı toplumu, etnik ve dini çeşitliliğe rağmen büyük çaplı iç çatışmalardan uzak kalmış; devlet ile toplum arasında karşılıklı güven ilişkisi tesis edilmiştir.

Fethettikleri Topraklarda Uygulanan Hoşgörü

Osmanlıların Balkanlarda, Anadolu’da ve Arap topraklarında başarıyla tutunabilmesinin en önemli nedenlerinden biri, fethettikleri bölgelerdeki halka karşı uyguladıkları hoşgörüdür. Hıristiyan halklar, dini ibadetlerini özgürce sürdürebilmiş; kiliseler, manastırlar ve sinagoglar korunmuştur. Örneğin, 1453 İstanbul’un fethinden sonra Fatih Sultan Mehmed, Fener Rum Patriği’ne geniş haklar tanımış, böylece Bizans’tan kalan halkın Osmanlı yönetimine sadakat göstermesi sağlanmıştır.

Bu anlayış, yerel halkın Osmanlı yönetimini benimsemesini kolaylaştırmış ve yeni fethedilen topraklarda isyanların önüne geçmiştir. Böylece Osmanlı ordusunun sürekli savaş hâlinde olmasına rağmen iç bölgelerde istikrar sağlanabilmiştir.

Hoşgörünün Osmanlı Yükselişine Katkıları

• Toplumsal Barışın Sağlanması: Hoşgörü politikası sayesinde farklı milletler Osmanlı yönetimine karşı düşmanlık beslememiş, imparatorluk içinde barış ortamı tesis edilmiştir.
• Ekonomik Gelişim: Vergilerin düzenli toplanabilmesi için halkın devlete güven duyması gerekmiştir. Hoşgörü sayesinde reaya (halk), devlete itaat etmiş ve ekonomik üretim istikrarlı biçimde devam etmiştir. Ayrıca Yahudi ve Ermeni topluluklarının ticaretteki etkinliği, Osmanlı ekonomisine dinamizm kazandırmıştır.
• Kültürel Zenginlik: Osmanlı topraklarında farklı kültürlerin bir arada yaşaması, sanat, mimari, edebiyat ve bilim alanlarında çeşitlilik yaratmıştır. İstanbul, Bursa ve Edirne gibi şehirler çok kültürlü yapısıyla birer medeniyet merkezi hâline gelmiştir.
• Siyasi Meşruiyet: Osmanlı Devleti, adalet ve hoşgörü anlayışıyla kendisini “İslam dünyasının koruyucusu” ve aynı zamanda “farklı inançların hamisi” olarak konumlandırmıştır. Bu durum, hem Müslüman hem de gayrimüslim toplulukların devlete bağlılığını artırmıştır.

Sonuç

Osmanlı Devleti’nin hızlı yükselişinde askeri güç, stratejik konum ve güçlü liderlik kadar hoşgörü politikası da belirleyici olmuştur. İmparatorluğun çok uluslu yapısı, ancak farklı topluluklara tanınan özgürlükler sayesinde barış içerisinde devam edebilmiştir. Millet sistemi, dini kurumlara verilen özerklik, fethedilen topraklarda ibadet özgürlüğünün korunması ve adaletli yönetim anlayışı, Osmanlı’yı dönemin diğer imparatorluklarından ayıran temel özelliklerdir. Sonuç itibariyle hoşgörü, Osmanlı Devleti’nin siyasi, ekonomik ve kültürel açıdan güçlenmesine katkı sağlamış; imparatorluğun yüzyıllar boyunca ayakta kalmasının en önemli dayanak noktalarından biri olmuştur.