Geçiciliğin Hüznü (Mono no Aware) Kavramı

Heian döneminden günümüze kadar uzanan, birçok eserin temelinde yer alan ve zen felsefesiyle iç içe geçmiş bir kavram ;

Japon kültüründe "mono no aware", şeylerin hüznü veya geçiciliğin hüznü anlamına gelir. Bu kavram, yaşamın ve doğanın geçici yapısına duyulan hassasiyeti ve bu geçicilik karşısında hissedilen derin, yumuşak bir hüzün duygusunu ifade eder.^[2]

Kavram İngilizcede bazen "the sensitivity of things" ya da "the pathos of things" şeklinde çevrilir. Ancak Türkçede "geçiciliğin hüznü" ifadesi, kavramın duygu yoğunluğunu ve anlam dünyasını daha güçlü bir şekilde yansıttığı için yerelleştirilmiş en uygun karşılık olarak görünmektedir. Kavramın kökeni, Heian dönemine dayanır. Bu dönemde kaleme alınmış olan Genji Monogatari, Murasaki Shikibu tarafından yazılmış ve Japon edebiyatının en önemli eserlerinden biri olarak kabul edilmiştir. Genji Monogatari, mono no aware kavramının edebi olarak somutlaştığı en güçlü örneklerden biri sayılır.^[3]

Wikimedia Commons

Yūgao’nun zamansız ölümü ve Genji’nin ona duyduğu derin duyguları yansıtarak, mono no aware kavramının eserdeki en çarpıcı örneklerinden biri haline gelir. Kavramı ilk kez edebi bir çerçevede dile getiren, analiz eden ve sistemleştiren kişi olarak, Edo döneminde yaşamış Motoori Norinaga gösterilir. Norinaga, bu kavramı Genji Monogatari ve Man'yōshū gibi klasik Japon edebi eserleri üzerinden açıklamış ve kavramın Japon estetik anlayışındaki önemini vurgulamıştır.^[1] Norinaga, 1796 tarihli “Tama no Ogushi” (玉の小櫛) adlı eserinde, Genji Monogatari’nin ve Man'yōshū’nun mono no aware duygusunu taşıyan örnekler sunduğunu savunur. Ona göre, bu eserlerdeki duygusal derinlik ve geçiciliğe duyarlılık, Japon estetik anlayışının temel taşlarından biridir.^[4]

Wikimedia Commons

Motoori Norinaga’nın “Tama no Ogushi” (1796) adlı eseri, tam çevirisi bulunmasa da üzerine yazılmış pek çok akademik makale ile incelenmiştir. 2000 yılında Isomae Jun’ichi tarafından kaleme alınan bir makalede, Norinaga’nın mono no aware kavramına dair düşüncelerine değinilmiştir. Isomae, makalesinde Norinaga’nın Yamato Takeru efsanesini örnek gösterdiğini aktarır. Efsaneye göre, Yamato Takeru babasının ölüm haberini aldığında ağlar. Norinaga’ya göre, Takeru’nun bu ağlaması hem cesaretini ve samimiyetini gösterir, hem de içsel bir hüzünle hareket ettiğini simgeler.^[5] Norinaga, bu örnek üzerinden mono no aware’in, kalbin ve zihnin hareketlerini bastırmadan kabul eden bir duyarlılık hali olduğunu savunur. Norinaga’nın kendi ifadesiyle;

“aware is to be moved by things” (“aware; şeyler tarafından harekete geçirilmek, duygulanmak” – Tama no Ogushi, Cilt 4, s. 202)

Kavramın estetik ilham kaynakları arasında kar, ay, çiçekler ve kuşlar gibi sürekli değişim ve devinim halinde olan doğa unsurları da önemli yer tutar. Bu doğa imgeleri, mono no aware kavramının temel metaforları arasında sayılır.

metmuseum

Bu eser, Ise Monogatari’deki bir bölüme atıfta bulunur. Başkahraman, Kyoto’dan bir aşk skandalı nedeniyle sürgün edilmiştir ve yolculuğu sırasında Yatsuhashi adlı bir yere gelir. Burası, sekiz kola ayrılan bir nehrin ve her kolun üzerine inşa edilmiş sekiz köprünün olduğu bir yerdir. Kahraman, burada süsen çiçeklerini görünce derin bir özlem ve hasret duygusuna kapılır ve bir şiir yazar. Yazdığı şiirin her dizesinin ilk harfi “kakitsubata” (süsen/iris) kelimesini oluşturan bir akrostiş yapar:

Karagoromo kitsutsu/narenishi tsuma/shi areba/harubaru kinuru o/shi zo omou

Kara giysilerimle/birlikteliğine alıştığım eşim oradayken/ben uzak diyarlardan geldim/bu yolculuğu/özlemle düşünmeden edemem

Bu şiir, kahramanın hem aşk acısını hem de sürgünün getirdiği uzaklığı ifade eder ve mono no aware kavramıyla doğrudan ilişkilidir.

metmuseum

İlk bakışta, son meyvelerini vermekte olan, sonbaharın etkisini taşıyan bir bitki tasviri görürüz. İnce, kıvrımlı yapraklar ve eğri ağaç dalları, sonbaharın soğuk havasını ve durgunluğunu hissettirir.

Ağaç hem görsel hem de sembolik olarak mevsimin sonuna yaklaşmayı simgeler. Dalların inceliği ve meyvelerin azalması, geçicilik ve fanilik duygusunu çağrıştırır; bu da mono no aware estetik anlayışının bir yansımasıdır.

Modern dünyada Japon edebiyatında mono no aware kavramı, işlenmeye ve etkisini sürdürmeye devam etmektedir.

Bu kavramın duygusal derinliği ve geçiciliğe duyarlılığı, zamanla yaşama umudu gibi evrensel temalarla da iç içe geçmiştir. Özellikle Fransız edebiyatından Paul Valéry’nin “Le vent se lève… il faut tenter de vivre” (Rüzgar yükseliyor… yaşamak gerek!) dizeleri, bu kavramın modern yansımalarıyla buluşmasına katkıda bulunmuştur.

Tatsuo Hori ve Hayao Miyazaki, eserlerini oluştururken Valéry’nin bu dizelerinden ilham almışlardır. Miyazaki’nin “The Wind Rises” (Rüzgar Yükseliyor) animesi, hem mono no aware estetiğini hem de Valéry’nin umut ve geçicilik arasındaki hassas dengesini görsel ve anlatımsal düzeyde işler.

(Paul Valéry’nin 1920 yılında yayımlanan “Deniz Mezarlığı” şiirinin 29. kıtasının ilk satırı.)

anisearch

anisearch

anisearch

Türk sanatında tam olarak karşılığı olamamıştır; zen ve boşluk felsefesi, Türklerin iç içe olduğu felsefeler değildir. Çoğu zaman ancak benzer hislerle örnek vermeyi çok isterim.

Osmanlı’da lale motifi yalnızca estetik bir unsur değil, güzelliğin ve ömrün kısalığının simgesini oluşturur.

Halkın çiğ sanatı, geçici süslemelerle yapılan ve bir anlığına var olan güzelliği kutlayıp sonra doğaya bırakma geleneğini taşır.

Edebiyatta ise halk şairleri birçok kez mevsimleri şiirlerinde işlemiştir.

Âşıklar yıllar boyunca pastoral şiirler yazmış, anlık hisleri işlemişlerdir.

“Bahar geldi gül açıldı / Bülbüller ötüp uçuştu / Her bir dalda gonca güller / Vakti gelince sarardı” – Karacaoğlan

İstanbul Resim ve Heykel Müzesi koleksiyonunda yer alır.

Görselde, Türk sanatında pastoral duyarlılığı yansıtan nadir örneklerden biri olan Şeker Ahmet Paşa’nın “Ormanda Oduncu” tablosu yer alır.

Bu eser, doğa ile insanın iç içe, mütevazı ve geçici ilişkisinin naif bir resmedilişidir.