Cehalet Üzerine

Cahilliğimiz sonsuz ve sınırsız. Her yeni bilgi, her yeni keşif yeni sorunları da beraberinde getiriyor. Sınırlı bir şekilde biriktirdiğimiz bilgi birikimi bilgisizliğimizin sonsuzluğunu da fark etmemizi sağlıyor. Araştırarak, öğrenerek gelen bilgi bir farkındalık yaratıyor. Anlayarak fark edilen cehalet...

Öğrenme, anlama ve bilme gayreti olmadan oluşan cahillik en kötüsü... Bu, cehaletinin farkına varamamaya neden oluyor. Bir de bunun devamı var: Bir felsefeyi, ideolojiyi, dünya görüşünü öğrenip bu düşüncelerin her şeyi açıkladığına kanaat getirmek. İnsanın cehaletini fark edememesini sağlayan en önemli nedenlerden biri de bu tarz öğreti, doktrin ya da düşünce modelleri ile gözlerini kapaması.

İnsanlığın cahilliğini fark etmesinin tarihi oldukça eskilere dayanır. MÖ 500 civarında Antik Yunan’da birkaç meraklı ve kuşkucu insan sorular sormaya başladı. Her şeyin nedeni nedir, özü nedir, yaşamın kaynağı nedir, doğanın nasıl bir düzeni var? Bu ve benzeri sorular muhtelemen Antik Çağ öncesinde de sorulmuştu ama cevaplar kurgusaldı. İnsanlar anlayamadıkları ve açıklayamadıkları olaylara metafizik anlamlar yüklediler. Güneş bir tanrıydı ve hayat veriyordu. Ay bir tanrıçaydı ve doğurganlıkla ilgiliydi(muhtemelen kadınların adet dönemlerinin Ay döngüleri ile ilgili olduğunu fark etmişlerdi). Deprem, yanardağ patlaması gibi olaylar yer tanrısının öfkesi yüzündendi ve bu öfkeyi yatıştırmak için hediyeler vermek gerekliydi. Ne yazık ki bu öfke yatıştırma çabaları insan ve hayvan kurban etmek gibi törenlerin doğmasına sebep oldu. Hasat mevsimi geldiğinde, tarlalarda ürünler bol olduğunda yer tanrısı onları ödüllendirmiş oluyordu. İnsanlar etraflarındaki doğayı ve gökyüzündeki parıltıları açıklayabilmek için hayal güçlerinin sonsuz yaratıcılığından faydalandılar. İnsanlar doğuştan yaratıcı varlıklardır. Sanata yeteneği olmayanlar bile var olmayan, hiç görmedikleri soyut kavramları düşünüp, zihinlerinde hayali komposizyonları kurgulayabilirler. Tarihçi Yuval Noah Harari: “Tüm olay hikayeler anlatmanın ve insanların bu hikayelere inanmasının etrafında gelişti” demiştir. Ve şöyle devam eder: “Yalandan farklı olarak, hayali gerçeklik herkesin inandığı bir şeydir ve bu ortak inanç sürdüğü sürece hayali gerçeklik dünyada belli bir güce sahiptir.”^[1] Böylelikle olan bitenlerin nedenleri olan tanrılar, melekler, cinler, şeytanlar ve iblislerden oluşan bir hikayeler evreni oluşturuldu. Dünya’nın farklı bölgelerine yayılmış halklar, kendi kültürlerine göre farklı hikayeler kurguladılar. Bu hikayelere biz bugün mitoloji diyoruz. Mitolojilerse dinlerin temelini oluşturdu.

İnsanlar binlerce yıl boyunca mitolojik ve dinsel hikayeleri doğru kabul ederek yaşadılar. Bunların doğruluğuna sorgulamadan inandılar. Yaratıcı mitolojiler, sanatsal olarak son derece etkileyici olsalar da temel olarak pek bir açıklayıcılıkları yoktur; çünkü ne olduğunu anlatmaktan ziyade kolayca anlaşılabilecek kalıplar(örüntüler) sunarlar. Antik Yunan dönemine gelindiğindeyse birileri, aynı sorulara akıl yürütmeler yoluyla cevaplar verilebileceğini keşfetti. Tanrılar gibi soyut varlıklarla yetinmeyip sorularını daha ileriye taşımayı denediler. “Neden” sorusundan çok “Nasıl” sorusu öne çıkmaya başladı. Bu, dünyamızın ilk filozoflarının çağıydı ve bilgi sevgisiyle doluydular... Thales, Anaksimandros, Herakleitos, Parmenides, Demokritos vb... Hepsi büyük bir iştahla doğayı gözlemledi ve sorguladı. Sorular yeni soruları doğurdu. Dünya hakkında yeni şeyler öğrenmek hiç bitmeyecek bir süreç gibidir. Ksenophanes bunu ilk anlayan filozoflardan oldu ve şiirlerinde anlattı:

Ulaşamadı hiç kimse, tanrılar ve sözünü ettiğim

Tüm şeyler hakkındaki kesin doğruya, ulaşamaz da.

Açıklayabilse de biri, bu kusursuz doğruyu,

Asla bilemeyecektir: her şey sanılarla dokunmuştur.^[2]

Ksenopahnes’ten sonra felsefe tarihinin belki de en ikonik filozofu olan Sokrates insanın bilgisizliğinin boyutlarının ne kadar geniş olduğunu idrak etmiş ve ünlü sözlerinden birini söylemiştir: “Bildiğim bir şey varsa o da hiçbir şey bilmediğimdir.”^[3]

***

İlkçağ filozoflarından sonra gelen ortaçağ, insanların cahilliklerinin farkında olmadıkları bir dönemdi. Kilisenin hegemonyası altındaki bu dönemde dinin öğretileri, Platon ve Aristoteles’in felsefeleri her şeyin cevabı olarak görülüyordu. Fark edilmeyen cahillik kesin bilgileri bildiğini düşünmekle başlar. Kesin ve mutlak bilgiye sahip olduğunu düşünmek dogmatiklik göstergesidir. Buna göre, dogmatik kişiler cahilliğinin farkında olmayan kişilerdir, diyebiliriz. Rönesans ile birlikte insanlar yeniden doğayı gözlemlemeye, dini ve dogmatik düşüncelerle yetinmeyip, araştırmalar yapmaya başladılar. Galileo ve Newton ile

sıçrama gerçekleştiren bilim önümüze bilinmezliklerle dolu ve keşfedilmeyi bekleyen bir evren ortaya çıkardı. Bilim o güne kadar doğru kabul edilen bilgilerin büyük bir kısmının yanlış olduğunu kanıtladı. Dünya evrenin merkezi değildi; güneşin etrafında dönen küçük bir gezegendi. Dolayısıyla insan da evrenin merkezi değildi. Mitolojilerin ve dinlerin söylediklerinin aksine evren hiç de bizim için yaratılmış görünmüyordu. İnsanlık cehaletinin farkına varmaya başlamıştı.

20. yüzyıla gelindiğinde insanlık uzayın ve zamanın aynı şey olduğunu ve bu uzay-zamanda bütün cisimlerin yer kapladığını anlamıştı. Yer kaplayan cisim büyüklüğüne ve kütlesine göre uzay-zamanda bükülmeye neden oluyor ve diğer cisimleri kendine doğru çekiyordu. Bu keşfi ile Einstein evrenimiz hakkında yeni şeyler öğrenmemizi sağlamış oldu. Bilim insanları hiçbir zaman öğrendikleri ile yetinmezler. Bildiklerini geçici doğru olarak kabul eder ve daha doğrunun peşine düşerler; çünkü mutlak bilginin var olmadığını bilirler. Kuantum fiziği bizlere evrende hiçbir kesinliğin olmadığını söyler. Atomaltı parçacıkların mikro evrenindeki fizik yasaları Einstein ve Newton’un bulduğu fizik yasalarından farklı işler. Parçacıklar aynı anda farklı yerlerde olabilir. Hızla hareket ederler. Hızlarını ölçmeye çalışırken konumları belirlenemez ya da konumları belirlendiğinde hızları ölçülemez. Neden sonuç ilişkilerinin devre dışı kaldığı bir dünyadır bu. Bir rasgelelik dünyası... Kuantum fizikçileri bu mikro evreni inceledikçe belirsizlik, karmaşıklık ve nedensizlikle karşı karşıya kaldılar. Modern doğa bilimleri bizlere evrende henüz bilmediğimiz çok fazla şey olduğunu gösterdi. Yeni keşifler, yeni bilgiler ortaya çıktıkça bilinmeyenlerin sayısı da artıyor. Yaşarken efsaneleşmiş ünlü kuantum fizikçisi Richard Feynman, cahilliğimizin boyutlarını en iyi anlayan kişilerden biriydi ve bundan oldukça memnundu. Bilmediğini bilmek onu heyecanladırıyor, keşfetme motivasyonunu kamçılıyordu. “Bence bilmediğini kabul ederek yaşamak, yanlış olabilecek cevapları kabul etmekten çok daha ilginç”^[4] demişti. Sanırım bu, fark edilen cahilliğe en güzel örnek.

Cahil olmak her ne kadar suçlama ve aşağılama ifadesi olarak kullanılsa da insan olarak bizlerin değişmeyen bir gerçeği.