Ardbileşeni/ardılı doğrulama safsatası nedir? İnsanlar neden bu yanılgıya düşerler?

Mantıkta koşullu önermelerden çıkarım yaparken kullandığımız bazı kurallar vardır. Bu kurallar doğrultusunda önermelerden doğru bir sonuç çıkartırız. İnsanlar gündelik hayatta sundukları argümanların kuvvetli, geçerli olduğuna inanırlar. Ancak genellikle mantık hakkında bilgisi olmayan kişiler, ne yazık ki bulundukları yargıda genellikle çok sayıda yanılgıya düşerler. İşte bu yanılgılardan bir tanesi olan ardbileşeni/ardılı doğrulama safsatasına anlaşılır örneklerle göz atalım.

Mehmet bir doçent doktor ve hastasının kansere yakalandığını düşünüyor. Bu sonuca varmasının nedenini şu argümanla açıklıyor:

Meltem Hanım'ın kan sonuçları bugün elimize ulaştı. Kan sonuçlarında bazı kan hücrelerinde bozukluk olduğunu gördüm. Eğer Meltem Hanım kanserse, kan hücrelerinde bozukluk olması gerekir. Meltem hanımın sonuçları ortada. Meltem hanım maalesef kanser.

Evet size hak veriyorum, burada gerçekten bir yanılgı yok gibi gözüküyor. O halde Dr. Mehmet'in argümanını yeniden oluşturalım:

1) Eğer bir hasta kanserse kan hücrelerinde bozukluk olur

2) Meltem Hanım bir hasta ve kan hücrelerinde bozukluk var

Sonuç: O halde Meltem Hanım kansere yakalanmış.

Yine de anlamadığınıza eminim. Dr. Mehmet'in düştüğü yanılgıyı açıklamak amacıyla daha basite indirgenmiş aynı formda bir argümanı örnek verelim:

1) Su içersem susuzluğum gider

2) Susuzluğum gitti

Sonuç: O halde, su içtim

Şimdi daha iyi anladığınızı umuyorum. İlk öncülümüzde su içersek susuzluğumuzun gideceğini söylüyor ve ikinci öncülümüzde susuzluğumuzun gittiğini söylüyor. Ve bu öncüllerden su içtiğimiz çıkarımını yapıyor. Ancak bu hatalıdır. Susuzluğumuzun gitmesinin nedeni, o gün sulu bir meyve yememizden dolayı, ya da meyve suyu içmemizden dolayı olabilir. Susuzluğumuzun gitmesi, su içtiğimizin kanıtı değildir.

İşte tam bu örnekteki gibi Dr. Mehmet'de aynı yanılgıya düşmüştür. Bir hasta kanser olduğunda kan hücrelerinin bozuk olacağını söylemişti. Meltem Hanım'ında kan hücreleri bozuktu. Ve bundan dolayı kanser olduğunu söylemişti. Aynı yukarıdaki örnek gibi, Meltem Hanım'ın kan hücrelerinin bozuk olmasının sebebi, kanser dışında kan hücrelerinin bozulmasını sağlayan başka bir hastalık olabilir. Ancak Mehmet Bey, ardbileşeni/ardılı doğrulama safsatasına düşerek Meltem Hanım'ın kanser olduğunu söylemiştir.

Biraz daha teknik olması açısından mantık kurallarından bahsedelim:

Mantıkta koşullu tasımlarda ardbileşen olumlanamaz, eğer olumlanırsa ardbileşeni olumlama safsatasına düşülmüş olur. Ardbileşenler ancak ve ancak yanlışlanırsa doğru bir çıkarım verir. Bu kurala da Modus Tollens adı verilir.

Yani Dr. Mehmet, koşullu tasımda ardbileşeni olumlayarak bu safsataya düşmüş oldu. Dr. Mehmet'in argümanına yeniden bakalım:

1) Eğer bir hasta kanserse kan hücrelerinde bozukluk olur

2) Meltem Hanım bir hasta ve kan hücrelerinde bozukluk var

Sonuç: O halde Meltem Hanım kansere yakalanmış.

Görüldüğü üzere Dr. Mehmet, ikinci öncülde ilk öncülün ardbileşenini olumlayarak sonuçta önbileşeni çıkarmıştır.

Bu safsatayı sembolik bir biçimde ifade etmek gerekirse:

1)A ise B

2) B

Sonuç: A

Burada düşülen safsata, Dr. Mehmet'in düştüğü safsata ile aynı formdadır. Burada düşülen hata şudur; B'nin gerçekleşmiş olması, A'dan bağımsız bir sebepten dolayı olabilir. Mesela aynı şekilde C ise B olabilir. Yani, B'nin gerçekleşmesinin sebebi C'de olabilir. Ancak burada yapılan çıkarımda, B'nin gerçekleşmiş olması yalnızca A'nın gerçekleşmiş olması ihtimaline bağlanmıştır.

Sonuç ve Özet

1. Ardbileşeni/ardılı doğrulama safsatası, koşullu tasımlardaki kurallara uymamaktan doğan bir safsata türüdür.
2. Çoğu safsata birbiriyle benzer olabilir. Aynı şekilde bu safsatada da post hoc ergo propter hoc gibi diğer safsatalara benzeyen bazı yönleri olabilir. Benzer olması, onu farklı bir isimle adlandıramayacağımız anlamına gelmez.
3. Argüman sunarken kendimizi analiz edip gerekirse eleştirmekten korkmamalıyız.
4. Safsatalar hakkında daha detaylı bilgi edinmek istiyorsanız herhangi bir mantığa giriş kitabıyla başlayıp daha sonrasında eleştirel düşünce ile ilgili kitaplar okuyabilirsiniz.