Aşılar, Bizi İnsanlık Tarihinin En Bulaşıcı Hastalıklarından Nasıl Kurtardı?

Bugün yaşayan birçok insan, 2020'nin ilk aylarında COVID-19'un ortaya çıkmasına kadar bulaşıcı hastalık salgınları konusunda hiçbir deneyime sahip değildi. COVID aşıları henüz piyasaya sürülmeye başlamışken, insanlık tarihindeki en bulaşıcı hastalıklardan üçüne ve onlarla savaşmak için geliştirilen aşılara bir göz atalım. Böylece COVID-19 aşılarının, bu salgını bitirmek konusunda neden önemli olduğunu daha iyi anlayabilmenizi umuyoruz.

Çiçek Hastalığı

Çiçek hastalığına Variola major ve Variola minor adı verilen iki virüs varyantından biri neden olur. Çiçek hastalığı ateş ve kusmayla başlar, ardından ağız ve boğaz mukozalarında enantem adı verilen küçük kırmızımsı lekeler görülür. Bu lezyonlar patladığında, vücuda büyük miktarlarda virüs saçarlar ve bu da makül adı verilen sıvı dolu kabarcıklarla kaplanır. Maküller, avuç içlerine ve ayak tabanlarına kadar uzanır. Bir hafta sonra, eğer hasta ölmediyse, maküller kabuklanıp dökülür, ancak büyük izler bırakır ve çoğu durumda körlüğe neden olurlar.

Çiçek hastalığı, havadaki virüs parçacıklarının solunması yoluyla bulaşır, ancak aynı zamanda vücut sıvıları veya yatak veya giysi gibi kontamine nesnelerle temas yoluyla da yayılabilir. Çiçek hastalığında ölüm oranı %30 civarında, bebeklerde ise bu oran daha yüksektir. Doğal olarak ortaya çıkan son çiçek hastalığı vakası Ekim 1977'de görüldü. 1980'de Dünya Sağlık Örgütü (WHO), hastalığın kökünün kurutulduğunu (tamamen yok edildiğini) ilan etti.

Çiçek Hastalığının Tarihi

Çiçek hastalığının en eski izleri, Hindistan'da MÖ 1500 ve daha sonra Çin'de MÖ 1122 civarındaki tıbbi yazılara dayanmaktadır. MÖ 1145 civarında ölen Mısır Firavunu Ramses V'in mumyası, çiçek hastalığı belirtileri göstermektedir.

James Hicks / Wikimedia Commons

Çiçek hastalığından ölen Avrupalı liderler arasında 1694'te İngiltere Kraliçesi II. Mary, 1711'de Avusturya İmparatoru I. Joseph, 1794'te Fransa Kralı XV. Louis yer alırken; çiçek hastalığından kurtulanlar arasında besteciler Mozart ve Beethoven, İngiltere Kraliçesi I. Elizabeth, Frankenstein yazarı Mary Shelley ve ABD başkanları George Washington ve Abraham Lincoln yer alıyor.

735 ile 737 tarihleri arasında Japonya'da ortaya çıkan bir çiçek hastalığı salgını, ülke nüfusunun üçte birinin ölümüne sebep oldu. Avrupa'da Orta Çağ boyunca Haçlı Seferleri için yapılan seyahatler, çiçek hastalığının geniş çapta yayılmasına neden oldu ve Avrupalı kaşiflerin hastalığı beraberinde Yeni Dünya'ya taşıması sonucunda, doğal bağışıklığı olmayan yerli nüfus yok oldu. 18. yüzyılda Avrupa'da çiçek hastalığı her yıl tahminen 400.000 kişinin ölümüne sebep oldu.

Illinois Halk Sağlığı Departmanı / Wikimedia Commons

Çiçek Hastalığı Aşısı

MS 9. yüzyılda Persli hekim Ebû Bekir Muhammed bin Zekeriyyâ er-Râzî, çiçek hastalığını kızamık ve suçiçeğinden ayıran ilk kişiydi. 1700 yılında, İngiliz doğa bilimci ve doktor Martin Lister, Çin'de yaşayan Doğu Hindistan Kumpanyası'nın bir çalışanından çiçek hastalığı aşısı raporlarını aldı. Bu çalışan, çiçek hastalığı kabuklarının pudra haline getirildiğini, ardından hastalığın sadece hafif bir vakasını geliştirecek ve daha sonra bağışıklık kazanacak sağlıklı insanların burunlarına üflendiğini anlattı.

1721'de İngiliz Osmanlı Büyükelçisinin eşi Leydi Mary Wortley Montagu, bu yöntemi günümüz İstanbul'da yaşarken gözlemledikten sonra, beraberinde İngiltere'ye götürdü. Bununla birlikte, İngiliz doktor Edward Jenner, çiçek aşısının asıl mucidi olarak kabul edilmektedir.

Jenner, sağdıkları ineklerden, aynı virüsün sığırlardaki versiyonu olan sığır çiçeği kapmış olan sütçülerin çiçek hastalığına karşı bağışık olduğunu fark etmişti. 14 Mayıs 1796'da, bir sütçü kızın ellerindeki sığır çiçeği kabarcıklarından irin aldı ve bahçıvanının oğlu James Phipps adında sekiz yaşındaki bir çocuğa bu irini vererek, tarihteki ilk "çiçek aşısını" yaptı. Jenner, daha sonra Phipps'i, çiçek hastalığına maruz bıraktı ve bu deney sonucunda, çocuğun bağışıklık kazandığını kanıtladı. 1840'a gelindiğinde, İngiliz hükümeti nüfusuna ücretsiz sığır çiçeği aşıları sağlanmaya başlamıştı bile!

Jenner, inokülasyon aşısı için kullandığı materyalini tanımalmak için seçtiği kelimeyi, Latince "inek" anlamına gelen vacca kelimesinden almıştır - ki günümüzde bunlara bu nedenle vaccine denmektedir (Türkçedeki "aşı" sözcüğü ise "yama, eklenti, onarım, geçmek, geçirmek" anlamına gelen āş kökünden gelmektedir). O sırada Britanya ile savaş halinde olan Napolyon, Jenner'ın aşısından o kadar etkilenmişti ki, bütün askerlerini aşılattı ve Jenner'a bir madalya vererek onu "insanlığın en büyük hayırseverlerinden biri" olarak adlandırdı. Jenner, 1802'de Amerikan Sanat ve Bilim Akademisi'ne fahri üye ve 1806'da İsveç Kraliyet Bilimler Akademisi üyeliğine seçildi. 1823 yılında ise hayatını kaybetti.

1972'den önce doğduysanız, sol üst kolunuzda aşıya batırılmış ve daha sonra kolunuzun derisini birkaç kez delmek için kullanılan çatallı bir iğne ile yapılan bir çiçek hastalığı aşısı izi olma ihtimali yüksektir. Günümüzde birçok ülke çiçek aşısı stoğuna sahiptir; ancak hastalık eradike edildiği için yaygın olarak uygulanmamaktadır.

CDC / Wikimedia Commons

Çocuk Felci (Polio)

Poliyomiyelit veya halk arasında bilinen adıyla çocuk felci (polio), 20. yüzyılın ilk birkaç on yılı boyunca dünyadaki çocukları özellikle de yaz ve sonbahar ayları boyunca tehdit etti. Hastalık, tropik bölgelerde yıl boyunca tehdit oluşturuyordu. Çocuk felci, ağza giren enfekte dışkı ile veya insan dışkısına veya tükürüğüne maruz kalan yiyecek veya suyla yayılıyor, bu sebeple özellikle de çocukların havuzlarda (özellikle de atık havuzlarında) "kazayla" ağızları açık yüzdüklerinde yaygın bir tehdit oluşturuyordu.

Diğer birçok bulaşıcı hastalığın aksine çocuk felci, doğal olarak sadece insanlarda görülür. Bazı çocuk felci vakaları hafif veya hatta asemptomatik olsa da vakaların %1'inde virüs, merkezi sinir sistemine (CNS) girerek omuriliği, beyin sapını veya beynin motor korteksini etkiler ve devamında felce neden olabilir.

The Guardian

Bu felç, bacaklarda meydana gelebilir veya diyaframın solunumla ilişkili kasları dahil olmak üzere tüm vücudu etkileyebilir. Bu durumda hastalar, demir akciğer olarak bilinen negatif basınçlı bir ventilatöre yerleştirilmelidir. Çocuk felcine yakalanan hastalar haftalarca, bazıları aylarca ve bazıları tüm yaşamları boyunca demir akciğerde kaldı.

Birçok Tanındık İsim, Çocuk Felcine Yakalandı!

1921'de 39 yaşındaki Franklin Delano Roosevelt, çocuk felcine yakalandığı 1920 yılında, başkanlık seçimlerinde Başkan Yardımcısı olarak seçilememişti. Hastalık, Roosevelt'in bacaklarını kalıcı olarak felç etmişti. Daha sonrasında Warm Springs, Georgia'da kurduğu bir çocuk felci rehabilitasyon merkezinde iyileşti. 1929'da bu engelinin üstesinden gelen Roosevelt, New York eyaletinin valisi oldu ve 1932'de görevdeki başkan Herbert Hoover'ı mağlup ederek Amerika Birleşik Devletleri'nin 32. başkanı oldu. Buhranın zirvesinde göreve başlayan Roosevelt, "New Deal", Menkul Kıymetler ve Borsa Komisyonu, Ulusal Çalışma İlişkileri Yasası, Federal Mevduat Sigorta Şirketi, Sosyal Güvenlik ve 1938 Adil Çalışma Standartları Yasası'nı yarattı. Başkanları sadece iki dönemle sınırlayan ABD Anayasası'nın 22. değişikliğinden önce, Roosevelt 1936, 1940 ve 1944'te yeniden seçildi. Dördüncü döneminin üçüncü ve küçük bir bölümünde, ABD'ye İkinci Dünya Savaşı'nın karanlık günlerinde rehberlik etti. 12 Nisan 1945'te Warm Springs'teyken yaşamını yitirdi.

Margaret Suckley / Wikimedia Commons

Çocuk felci geçiren diğer tanınmış isimler arasında sekiz aydır hastanede yatan aktris Mia Farrow, yatalak haldeyken okuma sevgisi geliştiren aktör Donald Sutherland, bir yıldan fazla yatağa mahkum olan yönetmen Francis Ford Coppola ve çocuk felcinden etkilenen bacaklarını güçlendirmek için dans etmeye başlayan dansçı Gwen Verdon yer alıyor.

Çocuk felci yüzünden evine hapsedilen Franklin Mars, annesinin mutfağında şeker yapmasına yardım etti ve M&M's, Snickers, Mars Bar, 3 Silahşör, Dove, Skittles ve Twix gibi lezzetlerin üreticisi olan Mars Candy Company'yi kurdu.

İlk oyuncak ayıları yaratan Steiff Company'nin kurucusu Margarete Steiff, çocuk felci nedeniyle tekerlekli sandalyeye mahkum oldu. Ünlü bilim kurgu yazarı Arthur C. Clarke, 1962'de çocuk felcine yakalandı ve aylarca yatağa kapatıldı. 2008'deki ölümünden önce Clarke, son yıllarını, yıllarca uykuda kaldıktan sonra semptomların geri döndüğü çocuk felci sonrası sendromu nedeniyle tekerlekli sandalyede geçirdi.

Aşı, Çocuk Felcinin Kökünü Kuruttu!

1950'de ilk çocuk felci aşısı Polonyalı-Amerikalı virolog Hilary Koprowski tarafından geliştirildi ve aşı üretiminde canlı ama zayıflatılmış virüs kullanıldı. 12 Nisan 1955'te, Pittsburgh Üniversitesi'nden doktor ve tıbbi araştırmacı Jonas Salk, ilk inaktive edilmiş çocuk felci aşısını ilan etti. Enjeksiyonla uygulanan aşının %99 etkili olduğu kanıtlandı.

1954'te Polonyalı-Amerikalı doktor ve mikrobiyolog Albert Sabin ağızdan verilebilen (oral) bir çocuk felci aşısı yarattı ve 1956 ile 1960 yılları arasında toplu halde Rus vatandaşlarına verilen aşıyı mükemmelleştirmek için Rus bilim insanlarıyla çalıştı. 1961 yılına kadar Sabin aşısı, Amerikalılar için yaygın olarak mevcuttu ve bir küp şekerin üzerine damlatılarak tüketildiği için özellikle yaygın bir şekilde kullanıldı.

Kızamık

Kızamık o kadar bulaşıcıdır ki, maruz kalan her on kişiden dokuzunda hastalık belirtileri görülür; buna rağmen insan haricindeki hayvanları etkilemediği bilinmektedir.

Kızamık virüsü, 40 santigrat derece gibi çok yüksek ateşlere, gözlerde iltihaplanmaya, Koplik'in ağız içi lekeleri olarak bilinen lekelere ve tüm vücutta kızarıklığa neden olur. Çok sinsidir, kulak enfeksiyonları, zatürre ve beyin zarının iltihabı olan ensefalit gibi ikincil enfeksiyonlara neden olur. Ensefalit, nöbetlere ve körlüğe yol açabilir.

CDC / Wikimedia Commons

1950'lerde, dünyadaki en bulaşıcı hastalıklardan biri olan kızamık, ABD'deki sınıfları kasıp kavurdu. 1529'da Küba'da ortaya çıkan bir kızamık salgını ülke nüfusunun üçte ikisinin ölümüne sebep oldu. 1531'de, Meksika ve Orta Amerika'yı harap etmeden önce Honduras nüfusunun yarısını öldürdü. 1850'lerde, Hawaii nüfusunun %20'sinin ölümüne sebep oldu ve 1875'te yine aynı ülkenin nüfusunun üçte biri olan 40.000'den fazla Fijili'yi öldürdü. 1855 ile 2005 yılları arasında kızamığın dünya çapında yaklaşık 200 milyon insanın ölümüne sebep olduğu tahmin ediliyor.

Wikimedia Commons

Aşılar, Kızamığın Kökünü Kuruttu!

1963'ten önce, ABD'deki neredeyse her çocuk, 15 yaşına gelene kadar kızamık geçiriyordu. O yıl, Amerikalı virolog John Enders ve Dr. Thomas Peebles, kızamık virüsünü Boston, Massachusetts'teki bir hastalık salgını sırasında hastalardan alınan kan örneklerinden izole etti. İlk kızamık aşısını oluşturmaya başladılar.

Agora Bilim Pazarı

Cinsellik ve Başarısız Mutlak

Slavoj Žižek, felsefi sisteminin bugüne kadarki en titiz çalışmasında, diyalektik materyalizmin yeni bir tanımını sunuyor.

Bu kitabında, Alain Badiou, Robert Brandom, Joan Copjec, Quentin Meillassoux ve Julia Kristeva gibi isimlerin eserlerini yorumlamakla sınırlı kalmıyor; popüler bilimden kuantum mekaniğine, cinsel farktan analitik felsefeye uzanan bir macera vadediyor. Žižek Möbius şeridini, çapraz-kapağı ve Klein şişesini gözümüzde canlandırarak varlık, öz ve kavramdan oluşan Hegel mantığının temel üçlüsüne hareket kazandırıyor. Yeni Hegel ve Kant okumaları ise film, politika ve kültür üzerine yorumlarla birlikte sahneleniyor.

Devamını Göster

₺300.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

1968'de Amerikalı mikrobiyolog Maurice Hilleman bu aşıyı geliştirdi ve 1968'den beri Edmonston-Enders aşısı ABD'de verilen tek kızamık aşısı oldu. Bu aşı, genellikle kabakulak ve kızamıkçık veya Alman kızamık aşıları ile birleştirilir ve elde edilen aşı, MMR aşısı olarak adlandırılır.

Kızamık, çoğunlukla Afrika ve Asya gibi gelişmekte olan bölgelerde yılda yaklaşık 20 milyon insanı etkiliyor. 1980'de 2.6 milyon insan kızamıktan öldü, 1990'da bu sayı 454.000'e düştü ve 2014'te küresel aşılama bu sayıyı 73.000'e düşürdü.

Aşı Karşıtları, Çocuklarımızın Hayatını Tehdit Ediyor!

1996 yılında Richard Barr adlı bir avukat, "aşının çocuklara zarar verdiği" iddiasıyla toplu bir dava açmaya çalışıyordu ve bunun için davadan edineceği parayı kırışabileceği uzman bir tanık arayışındaydı. Andrew Wakefield adlı eski bir İngiliz doktor, bu iş için biçilmiş kaftandı. Wakefield ve birkaç meslektaşı bu davaya dahil oldular ve 1998'de Wakefield ve 11 ortak yazar, İngiliz tıp dergisi The Lancet'te, MMR aşısı ile otizm arasında bir bağlantı olduğunu iddia eden bir makale yayınladılar.

Bu olaylar sonrası aşı uygulamalarında ani bir keskin düşüş yaşandı ve bu da kızamık ve kabakulak vakalarının artmasına neden oldu. ABD Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezleri (CDC), Amerikan Pediatri Akademisi ve Birleşik Krallık Ulusal Sağlık Servisi tarafından yürütülen araştırmalar MMR aşısı ile otizm arasında herhangi bir bağlantı bulamadı. O günden beri yapılan hiçbir çalışma, aşılar ile otizm arasında herhangi ilişki tespit edemedi. Hatta aşı karşıtları tarafından fonlanan çalışmalar bile, aşılar ile otizm arasında bir ilişki olmadığını ispatladı.

Nihayetinde bir çalışma, Wakefield'ın verileri ve kanıtları kasten manipüle ettiğini ve söz konusu araştırmada daha önceden bildirilmeyen, açık çıkar çatışmaları olduğunu ortaya çıkardı. Wakefield'in makalesi 2004 yılında The Lancet'ten kaldırıldı ve dergi, 2010 yılında makaleyi tamamen geri çekme kararı aldı. Aynı ay Wakefield, Birleşik Krallık Genel Tıp Konseyi tarafından suçlu bulundu ve Tıp Kaydı'ndan çıkarıldı, bu da artık Birleşik Krallık'ta tıp yapamayacağı anlamına geliyordu.

Ancak Wakefield ve arkadaşlarının para tutkusuyla söylemeyi seçtiği yalanlar, çocuklara zarar vermeyi sürdürüyor. Bugün tahminlere göre, çocukların sadece %70'i önerilen iki doz kızamık aşısını alıyor. Kızamık vakaları şu anda son 20 yılın en yüksek seviyesinde ve ölümler son dört yılda %50 artmış durumda. Sahtebilim, can ve mal kaybına neden olmaya devam ediiyor.

Sonuç

Bir salgının göbeğindeyken, COVID-19'un da insanlığı tehdit eden uzun bir hastalıklar silsilesinden sadece biri olduğu gerçeğini unutmak kolay olabiliyor. Fakat her türlü komplo teorisine, yalana ve belirsizliğe rağmen COVID-19, en nihayetinde ölümcül bir bulaşıcı hastalık olarak toplumumuzu tehdit ediyor ve diğer tüm bulaşıcı hastalıklar gibi, bu hastalığın tedavisi de onu görmezden gelmek, hakkında komplolar uydurmak veya bilimsel dayanağı olmayan iddiaları atıp tutmak değil; aşılar, ilaçlar ve maske, test, takip, izolasyon, karantina gibi epidemiyolojik mücadele yöntemleriyle bu hastalıkla mücadele etmek.

Bunu yaparken, tarih boyunca sağlığımızı tehdit etmiş ve etmeye devam eden sayısız hastalığın kökünü kurutan veya bu hastalıkları kontrol altında tutmak için gece-gündüz demeden çalışarak aşı ve ilaçları üreten bilim insanlarından ve bilim emekçilerinden minnetimizi esirgememeliyiz.

Aşıların bilim tarihi için ne tür bir zafer olduğunu ve neden önemli olduklarını daha iyi anlamak için bu yazımızı okuyabilirsiniz.