Sosyal Alışveriş Teorisi Nedir? Bütün İlişkilerimiz Çıkar Üzerine Kurulu Olabilir mi?

Sosyal Alışveriş Teorisi (İng: "Social Exchange Theory"), insan ilişkilerinin nasıl kurulduğunu, sürdürüldüğünü ve sonlandırıldığını açıklamaya çalışan sosyopsikolojik bir bakış açısıdır. Teori, insan ilişkilerini ve etkileşimlerini sonuç odaklı sosyal davranışlar olarak ele alır.

Bu teoriye göre; insan, çevre veya toplum ile etkileşime girmeye çalışan insanların davranışları fayda-maliyet analizlerine göre şekillenir. Buna göre tüm insan ilişkileri ilişkinin potansiyel fayda (ödül) ve risklerinin (ceza) öznel olarak karşılaştırılması sonucunda kurulur. Daha basit bir ifadeyle, bir ilişkiden elde edilen fayda, ilişkinin maliyetinden daha fazla ise insanlar ilişkiyi sürdürme eğiliminde olacaktır. Aksine, maliyetlerin faydalardan daha yüksek olduğu bir durumda insanlar, etkileşime direnme veya ilişkiyi sonlandırma eğiliminde olacaktır.

Daha iyi anlamak için şu örneği ele alalım: Bir mağazada gezinirken bir ayakkabının dikkatinizi çektiğini düşünün. Oldukça güzel göründüğünü ve sizin tarzınızı yansıttığını düşünüyorsunuz. Ancak fiyatı normalde bir ayakkabıya ayırdığınız bütçeden biraz daha fazla. Küçük bir an düşündüğünüzde, ayakkabının kullanışlı oluşu ve size vereceği tatminin harcadığınız paranın getireceği stresten daha büyük olacağına karar veriyorsunuz. Ardından ayakkabıyı satın alıyorsunuz. İşte, sosyal alışveriş teorisi de insanlar arasındaki ilişkileri açıklamak için buna benzer bir mantık kullanır. Faydalar, maliyetlerden fazla görünüyorsa karşıdakiyle etkileşim kurmak muhtemeldir.

Burada sözü edilen faydalar, bir kişinin değer verdiği somut veya soyut herhangi bir şeyi ifade edebilir. Örneğin güvenlik duygusu, prestij, duygusal destek gibi soyut faydalar olabileceği gibi para, güç, maddi hediyeler gibi somut faydalar da söz konusu olabilir. Maliyet ise bir kişinin ödül olarak düşünmediği veya önemli miktarda zaman ya da çaba harcaması gerektiğini düşündüğü herhangi bir şey olabilir. Örneğin ortak yapılan ev işleri, zaman, para veya enerji kaybı ya da daha spesifik bir örnek olarak akrabalarla vakit geçirmek gibi durumlar birer maliyet olabilir.

Teorinin Ortaya Çıkışı

Sosyal alışveriş teorisi, Amerikalı sosyolog George Homans tarafından geliştirildi. Homans, bu teorisinden ilk olarak 1958'de Alışveriş Olarak Sosyal Davranış (İng: "Social Behavior as Exchange") adlı makalesinde bahsetti.

Homans, teorisini formüle etmek için başlangıçta küçük grupları inceledi. Grup üyelerinin diğer üyelerle etkileşimlerinden ne tür fayda ve maliyetler elde ettiğini yakından gözlemledi. Grupta yer alan faaliyet, etkileşim ve duyguları sosyal davranışın unsurları olarak çerçeveledi. Daha sonra sosyal davranışı anlamak için çalışmayı daha derin bir düzeyde yürüttü. En az iki kişinin etkileşimde olduğu ve tarafların ödüllendirildiği veya cezalandırıldığı ilişki düzeyini açıklamaya başladı. İki kişi arasındaki fayda-maliyet alışverişini analiz ederek insanların daha az maliyetli olan ve kendilerine daha fazla fayda sağlayan etkileşimleri seçme eğiliminde olduğunu öne sürdü. Bu noktada B. F. Skinner'ın insan davranışları hakkındaki teorilerinden faydalanarak sosyal davranışı özetleyen üç önerme sundu:

• İnsanlar, eylemleri için ödüllendirildiklerini algıladıklarında eylemlerini tekrar etme eğilimi gösterir.
• İnsanlar belirli eylemler için daha sık ödüllendiriliyorsa, bu eylemlere daha sık yanıt vermeleri muhtemeldir.
• İnsanlar belirli bir ödülü ne kadar sık alıyorsa, bu ödülün o kadar az değerli hale gelmesi muhtemeldir.

Homans dışında birçok araştırmacı da bu teori üzerinde çalıştı. Amerikalı sosyolog Peter Michel Blau, davranışçılığa çok daha az odaklandı. Bunun yerine kişinin ilgi alanları, tercihleri, kayıtsızlık eğrileri, arz ve talep gibi kavramları vurguladı. Bu yüzden teorisi psikolojik varsayımlardan ziyade ekonomik bir alışverişe odaklanıyordu. John Thibaut, Harold Kelley ve Richard Emerson; farklı şekillerde de olsa teorinin gelişimine katkı sağlayan diğer isimlerdi. Bu çeşitlilik nedeniyle, sosyal alışveriş teorisi standartlaştırılmış tek bir teori haline gelemedi. Bunun yerine genel teorik çerçeveye katkıda bulunan birçok farklı teori ortaya konuldu. Bununla birlikte, bu farklı teorilerdeki tüm bakış açıları, insanların ödül arayan ve cezalardan kaçınan rasyonel varlıklar olduğunu ifade eden temel varsayımlarda hemfikirdi.

Teorinin Temel Kavramları

Bazı temel kavramları öğrenmek, sosyal alışveriş teorisini anlamayı kolaylaştırabilir. Sosyal alışveriş teorisinin temel kavramları şunlardır:

Maliyetler ve Faydalar

Sosyal alışveriş teorisi, temelde bir ilişkinin maliyet ve faydaların karşılaştırılmasının bir sonucu olduğunu söyler. İnsanların bir ilişkiye başlamasının, sürdürmesinin veya bitirmesinin arkasında yatan birincil sebep ödül veya ceza olarak algılanan şeylerin analiz edilmesi sürecidir.

Maliyetler; zaman, para ve çaba harcamak gibi birçok olumsuz durumu içerebildiği gibi partnerin olumsuz davranışlarına veya özelliklerine tahammül etmek gibi ilişkisel unsurlar da olabilir.

Faydalar ise; bir ilişki içerisinde pozitif değer taşıyan veya ödül olarak algılanabilen soyut veya somut unsurlar olabilir. Kabul edilme, destek, arkadaşlık duygusu, özgüven gibi kazanımlar buna örnektir.

Fayda ve maliyetler analiz edilerek kurulan bir etkileşimi yalnızca romantik bir ilişki olarak ele almak yanlış olur. Sosyal alışveriş teorisi ekonomik ilişkiler, arkadaşlık, iş arkadaşlığı veya romantik ilişkiler gibi birçok farklı ilişki için bir açıklama sunabilir. Örneğin sizden çok sık borç alan ancak geri ödeme konusunda iyi olmayan bir arkadaşınız olduğunu varsayalım. Bu durum, arkadaşınızla olan ilişkinizde sizin açınızdan bir maliyet olarak değerlendirilebilir. Bununla birlikte, arkadaşınızın yanında geçirdiğiniz eğlenceli vakit bir fayda, ödül veya kazanım olacaktır. Arkadaşınızla olan ilişkiyi sürdürme veya bitirme kararının verilmesinde bu gibi fayda ve maliyetlerin karşılaştırılması gerekecektir.

Özetle; faydalar, bir kişinin ilişkiden elde ettiği olumlu sonuçları ifade eder. Maliyetler ise kişinin ilişki içerisinde motivasyonunu düşürebilecek herhangi bir şey olabilir. Sosyal alışveriş teorisine göre, ekonomide olduğu gibi ilişki içerisinde de değer verilen olumlu bir durum için değer verilen başka bir durum takas edilir. Örneğin, bir kişi için partnerinin ona gösterdiği ilgi veya seks hayatları ödül niteliğinde olabilir. Ancak bu ödüllere rağmen başka zamanlarda kendince ceza olarak gördüğü belirli durumlara katlanması gerekebilir.

George Homans'a göre böyle bir durumda ilişkinin değerini belirlemek için, ilişkinin potansiyel faydalarından ilişkinin içerdiği potansiyel maliyetleri veya cezaları çıkarırız. Bu durumda aynı ekonomide olduğu gibi, ilişkinin değerini belirleyen şöyle bir formül ortaya çıkar:

$\text{I˙lişkinin deg˘eri (kaˆr)}=\text{I˙lişkinin Faydaları}–\text{I˙lişkinin Maliyetleri}$

Faydaların, maliyetlerden daha ağır bastığı bir ilişki pozitif olarak değerlendirilir ve bu ilişkinin sürmesi beklenir. Aksine maliyetlerin faydalardan ağır bastığı bir ilişki negatif olarak değerlendirilir ve böyle bir ilişkinin sona ermesi muhtemeldir.

Sosyal alışveriş teorisi, partnerlerin ilişkiye birbiriyle eşit veya birinin daha fazla katkıda bulunmasını beklediklerini savunur. Buna göre insanlar ilişkideki fayda ve maliyetlerin orantılı olması gerektiğine inanır.

Elbette burada fayda ve maliyetlerin değerlendirilmesinin oldukça öznel olduğunun anlaşılması gerekir. Bir kişi için ödül olarak algılanan bir şey, başkası için ödül olarak görülmeyebilir hatta olumsuz bir durum olarak bile algılanabilir. Örneğin, bazı insanlar ilişkinin ilk dönemlerinde partneriyle çok fazla vakit geçirmek isteyebilir ve bu zaman onlar için ödül olarak görülebilir. Başka biri ise daha çok kendine vakit ayırmak isteyebilir ve partneriyle geçirdiği bu vakitlerin çok fazla olduğunu düşünebilir. Böyle bir durumda bu, partnerini mutlu etmek için katlandığı bir durum veya maliyet olarak algılanabilir.

Beklenti Düzeyi ve Karşılaştırma

Beklenti düzeyi ve karşılaştırma, sosyal alışveriş sürecinde en az fayda-maliyet analizleri kadar önemli bir rol oynar. İnsanların birçoğu ilişkilerine dair fayda-maliyet analizi yaparken geçmiş deneyimlerini göz önünde bulundurur. Bu analiz, bir kişinin ilişkiden aldığı faydaları yani ilişkinin değerini belirleyen bir yargı oluşturur.

Örneğin, bir önceki ilişkisinde çok sevecen ve aşırı ilgili bir partnere sahip olan biri, şu anki ilişkisinde de konu sevgi olduğunda benzer beklentilere sahip olacaktır. Eğer şu anki potansiyel partneri daha çekingen ya da daha az romantik bir yapıya sahipse beklentiler karşılanmayacağından ilişkinin sonlandırılma ihtimali de yüksek olacaktır.

Birçok kişinin, içinde olduğu ilişkiyi bilinçli veya bilinçsiz şekilde bir önceki ilişkileriyle karşılaştırması oldukça normaldir. Mevcut durumlar, önceki durumlara göre daha pozitif bir sonuç veriyorsa kişi içinde bulunduğu ilişkiyi sürdürmek için motive olabilir. Buna göre, bir önceki ilişkisinde belirli maliyetlere katlanmasına rağmen yetersiz fayda alan biri, şu anki ilişkisinde bir öncekinden daha yüksek bir fayda aldığında ilişkiyi sürdürmeye istekli olacaktır.

Elbette beklenti düzeyi, kişi büyüdükçe veya olgunlaştıkça değişir. Aile, arkadaşlar, geçmiş deneyimler, medya, dizi veya sinema sektörü gibi birçok faktör beklentileri etkileyebilir. Örneğin, güncel dizi veya sinema sektörü insanları partnerlerinden daha fazla ilgi veya şefkat beklemesi yönünde etkileyebilir. Ebeveynleri mutsuz veya ayrı olan kişiler, ebeveynleri birlikte ve mutlu olan kişilerden farklı bir karşılaştırma ve beklenti düzeyine sahip olabilir. Benlik saygısı gibi içsel faktörler de kişinin beklentilerini etkileyebilir.

Ayrıca toplum ve kültürler arası farklılıklar da sosyal alışveriş kararlarının verilmesinde önemli bir rol oynar. Farklı toplumlara ait insanların farklı düzeyde beklentileri vardır, yani maliyet ve faydalar hakkındaki yargıları farklıdır. Örneğin, Asya toplumları grup uyumunu ve grup için fedakarlığı vurgulayan kültürlere sahiptir. Bu yüzden kişisel mutluluk ve özgürlük gibi bireysel maliyetler Batı kültürüne kıyasla daha az önemlidir, hatta maliyet olarak dahi görülmeyebilir. Aksine toplumsal olarak onaylanmamanın maliyeti Asya kültürlerinde çok daha şiddetli olabilir.

Alternatifler

Sosyal alışveriş teorisinin bir başka yönü, olası alternatiflere bakmaktır. İnsanlar mevcut ilişkilerini yalnızca geçmiş deneyimlerle değil, aynı zamanda potansiyel ilişkilerle de karşılaştırır. İnsanların alternatif bir ilişkide mümkün olabileceğini düşündükleri sonuçların, şu anki ilişkinin sonuçlarından daha iyi olduğunu algıladıkları durumda mevcut ilişkiyi sürdürme olasılıkları düşüktür.

Agora Bilim Pazarı

I Think Darwin'in Yaşam Ağacı T-Shirt - XXL

Devamını Göster

₺699.90

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

Alternatifleri değerlendirmek, genellikle mevcut ilişkideki ödül ve memnuniyet düzeyine bağlıdır. Eğer bir önceki bölümde bahsettiğimiz beklenti düzeyi pozitifse, kişi başka bir ilişkideki potansiyel faydaları dikkate almayabilir. Ancak bir kişinin karşılaştırmaya uygun potansiyel sağlıklı ilişkileri yoksa, mevcut ilişkisi sağlıksız veya mutsuz olsa bile bu ilişkiyi sürdürmeye devam edebilir.

Shutterstock

Teorinin Temel Varsayımları

Sosyal alışveriş teorisi, bir ilişkinin fayda ve maliyetlerin analiz edilmesinin bir sonucu olduğunu söyler. Ancak bunu yaparken insan doğası hakkında da belirli temel varsayımlarda bulunur:

• İnsanlar her türden sosyal etkileşimde kendi çıkarlarını arama eğilimindedir ve her zaman ceza, risk veya maliyetlerden kaçınmaya çalışırlar.
• İnsanlar rasyoneldir ve bir ilişkinin potansiyel fayda ve maliyetlerini analiz etmenin yanı sıra karar vermeden önce diğer alternatifleri değerlendirirler.
• Her insanın deneyimleri farklı olduğu için söz konusu fayda ve maliyetleri tartma biçimleri kişiden kişiye farklılık gösterir ve zaman içinde değişebilir.
• İnsanlar, maliyetlerden daha fazla fayda sağladıkları sosyal ilişkiler peşinde koşar.
• İnsanlar, maliyetlerin faydalardan daha fazla olduğunu algıladıklarında mevcut ilişkiyi sonlandırır.
• İnsanlar, benzer maliyetlere maruz kaldığında benzer faydalar görmeyi bekler.
• İnsanlar, maliyetler eşit olduğunda en fazla faydanın olduğu ilişkiye yönelir.
• İnsanlar, faydalar eşit olduğunda en az maliyetin olduğu ilişkiye yönelir.

Sonuç

Sosyal alışveriş teorisi, insan davranışlarının ve sosyal ilişkilerin doğasını anlamak için basit bir araç olabilir. Teorinin sunduğu varsayımlardan birçok yeni tahmin üretilebilir ve yeni hipotezler yaratılabilir.

Bununla birlikte, teori diğer bakış açılarını tartışmakta başarısız olduğu ve insanların her zaman rasyonel kararlar verdiğini varsaydığı için eleştirilmiştir. Ayrıca sosyal alışveriş teorisi, insan ilişkilerini yalnızca fayda ve maliyetler açısından açıklar. Kişinin, faydaların maliyetlerden daha fazla olduğu ilişkilerde kalma eğiliminde olduğunu söyler. Duygusal ve psikolojik faktörlerin ilişkilerdeki rolünü dikkate almaz. Bu yüzden insanların, sosyal ilişkilerde her zaman bir çıkar aradıklarını güçlü bir şekilde savunur. Ancak insanların karşılığında bir fayda beklemeden, hatta kendileri için maliyetli olsa da başka birine fayda sağlayacak şekilde hareket ettiği durumlar vardır. Bu nedenle, sosyal alışveriş teorisinin bakış açısı iş arkadaşlığı gibi belirli sosyal etkileşimleri açıklamada yeterli olsa da her ilişkiyi açıklamak için genelleştirilemez.