Skinner Kutusu: Edimsel Koşullanma Nedir? Klasik Koşullanma ile Arasındaki Fark Nedir?

Edimsel koşullanma (İng: "Operant Conditioning"), olumlu veya olumsuz sonuçların bir kişinin davranışlarında meydana getirdiği değişikliklere odaklanan bir öğrenme sürecidir. Bir davranışı güçlendirmek veya azaltmak için "pekiştirme" veya "cezalandırma"ya odaklanır. Basitçe, davranışlar ile davranışın sonuçları arasında bağlantı kurmayı içerir ve pekiştirmenin koşullanmadaki rolüne vurgu yapar.

Bu teoriye göre edimsel koşullanma yoluyla pekiştirilen (yani ödüllendirilen) davranışların gelecekte tekrarlanma olasılığı daha yüksek olacaktır. Yani, bir kişi bir davranışının ardından olumlu bir sonuç aldıysa bu davranışı tekrarlamaya devam edecektir. Aksine kişi davranışının sonucunda olumsuz bir tepki ile karşılaştıysa bu davranışı tekrarlamayacak veya daha az tekrarlayacaktır.

Bunun en basit örneklerinden biri, bir köpek eğitmeninin patisini kaldıran köpeği ödüllendirmesidir. Bu tekrarların ardından köpek bu davranışının kendisine bir yiyecek ödülü kazandıracağını öğrenecek ve bu davranışını tekrarlamaya devam edecektir. İş hayatında verimli bir çalışmanın terfi ile ödüllendirilmesi de buna örnektir. Kişi, çalışmalarının karşılığı olarak bu şekilde olumlu bir yanıtla karşılaştığında bu başarıyı sürdürmek isteyecektir.

Teorinin Ortaya Çıkışı

Edimsel koşullanma ilk olarak daha çok "B. F. Skinner" olarak bilinen Burrhus Frederic Skinner tarafından tanımlanmıştır. Bu yüzden edimsel koşullanma Skinner koşullandırması olarak da bilinir.

Skinner'ın edimsel koşullanma üzerindeki çalışmaları genellikle Amerikalı psikolog Edward Thorndike'ın öğrenme üzerine gerçekleştirdiği çalışmalara dayandırılır. Thorndike, öğrenme yasalarını deneysel olarak test edebilmek için bir bulmaca kutusunu kullandığı deney tasarladı. Bu deneyde, bir kutuya kedi koyularak bu kutudan ne kadar sürede kaçabileceği test edildi. Kedi kutunun içinden çıkabilmek için birçok farklı yol deneyebilirdi.

Bu denemelerin ardından kutunun kapağını açan manivelaya (ya da anahtara) rastlayacaktı. Manivelaya basmak kedinin kutudan çıkmasını sağlayacaktı. Bu davranış ile kutudan kurtulan kedi tekrar kutuya koyularak bir kez daha kaçması için ne kadar süre geçeceği gözlemlendi. Bu ardışık tekrarlamalar sonucunda kedi, manivelaya basmanın olumlu sonuçlar doğurduğunu öğrendi. Bu yüzden kedi bu davranışı benimseyerek manivelaya basma davranışını daha hızlı şekilde gerçekleştirdi. Thorndike, deney bulgularının ardından tatmin edici sonuçlar doğuran davranışların tekrarlanma olasılığının daha yüksek, olumsuz sonuçlar doğuran davranışların tekrarlanma olasılığının ise daha düşük olduğunu belirten etki yasası kavramını ortaya attı.

Thorndike'ın bu çalışmaları, 20. yüzyılın ilk yarısında daha çok klasik koşullanmaya odaklanan davranışçılar arasında yeni öğrenme süreçlerinin ele alınmasına sebep oldu. Skinner, klasik koşullanmanın karmaşık insan davranışlarını açıklamada yeterli olamayacak basit bir görüş olduğunu düşünüyordu. Bu yüzden davranışları anlayabilmenin en iyi yolunun davranışın nedenlerini ve sonuçları gözlemlemek olduğuna inanıyordu. Zaten klasik koşullanmadaki tepkilerin otomatik olarak ortaya çıkan ve doğuştan gelen refleksler tarafından tetiklenme eğiliminde olduklarını fark etti. Oysa Skinner'in deneyinde kedinin davranışları istemsiz değil, daha çok gönüllüydü. Bu yüzden klasik koşullanmadaki tepkileri bir tür yanıtlayıcı davranış olarak tanımlayarak edimsel koşullanmadan ayırmış oldu. Thorndike, bu düşüncelerini Skinner’in bulmaca kutusuna benzeyen bir deney tasarlayarak gözlemledi.

Skinner Kutusu Deneyi

Edimsel koşullanma odası olarak da bilinen Skinner Kutusu (İng: "Skinner Box"), bir deneğin öğrenme süreçlerini gözlemlemek için tasarlanmış bir kutudur. Bu deneyde Skinner, bir fareyi basit bir düzenek ile kurulan kutuya koymuştur. Fare her manivelaya bastığında ona ödül olarak yiyecek verilir. Ayrıca farenin bastığı bu manivela, kutuda geçirilen süre içerisinde manivelaya basma sayısını ölçen bir cihaza bağlıdır. Deneyin ilerleyen aşamalarında yiyecek almak için farenin manivelaya basma sayısında bir artış gözlemlenir. Başlangıçta fare bu ödülü almak için rastlantısal olarak manivelaya basmış olsa bile birçok tekrardan sonra bu davranışı artık öğrenmiştir. Farenin, deneyin başında istenen davranışı sergiledikten sonra ödüllendirilmesi bu davranışı pekiştirmiştir.

Skinner Kutusu deneyi, denek olarak kullanılan hayvanın türüne veya deneysel farklılıklara bağlı olarak değişiklik de gösterebilir. Ancak amacı her zaman hayvanın beklenen davranışı ne zaman gerçekleştirdiğini tespit etmek ve bu davranış-ödül durumunu ne kadar sürede öğrendiğini belirlemektir.

Genellikle hayvanın başka uyarıcılardan etkilememesi için ışık ve ses geçirmez olarak tasarlanır. Eğer kutunun amacı, fareye bir manivelaya basmayı öğretmekse, manivelaya basma eyleminden sonra hazneye yiyecek düşecek şekilde tasarlanabilir. Ancak bazı durumlarda zemine elektrik verilecek şekilde tasarlandığı da görülebilir. Örneğin, düzeneğin içine bir ışık koyulabilir. Fare, ışık açıkken manivelaya bastığında ona yiyecek verilebilir. Fakat ışık söndüğünde manivelaya bassa bile yiyecek verilmeyebilir. Bu şekilde fare yalnızca ışık yandığında manivelaya basacağını ve ödüle bu şekilde ulaşabileceği öğretilebilir.

Shutterstock

Edimsel Koşullanma vs. Klasik Koşullanma

Bu deneyin ortaya koyduğu sonuçlar edimsel koşullanmayı klasik koşullanmadan ayıran özellikleri belirleyecek niteliktedir. Deneyden de anlaşılacağı gibi edimsel koşullanma, farenin yiyeceğe ulaşmak için bir davranışta bulunması gerektiğini öğrenmesi ile ilgilenir. Eğer denek belirli bir davranışta bulunmazsa herhangi bir ödül de alamaz. Bu yüzden deneğin ödüllendirilmesi veya cezalandırılması için bir davranış sergilemesi gerekir.

Edimsel koşullanma ile klasik koşullanma arasındaki en büyük farklardan biri budur. Pavlov'un deneyini hatırlarsak, klasik koşullanmada denek herhangi bir davranışta bulunmasa bile kendisine yemek veya su verilir. Denek, sürecin bilinçli olarak farkında değildir. Bu yüzden bilinçli olarak bir davranışta da bulunmaz. Bu bakımdan doğal olarak meydana gelen bir olayla ilişki kurmaya odaklanır. Buna karşın edimsel koşullanma, deneğin aktif olarak katılmasını içerir.

Edimsel Koşullanma İlkeleri

Skinner, yaptığı deneyler aracılığı ile davranışı güçlendiren, caydıran veya şekillendiren bazı kavramları belirledi. Bu kavramlar aşağıdaki gibidir:

Pekiştirme

Pekiştirme, takip eden davranışı güçlendiren veya tekrarlanma olasılığını artıran uyarıcıların sunulmasını ifade eder. İki tür pekiştirme vardır:

• Olumlu Pekiştirme: Belirli bir davranıştan sonra hemen sunulan olumlu olay veya sonuçlardır. Skinner Kutusu deneyinde manivelaya her bastığında fareye yiyecek verilmesi buna örnektir.
• Olumsuz Pekiştirme: Belirli bir davranıştan sonra olumsuz bir sonucun veya deneyimin ortadan kaldırılmasıdır. Örneğin Skinner Kutusu deneyinde zeminden bir elektrik veriliyor olsaydı ve denek manivelaya her bastığında elektrik şoku verilmesi durdurulsaydı bu olumsuz bir pekiştirme olurdu.

Ceza

Ceza, adından da anlaşılacağı gibi pekiştirmenin tam tersidir. Takip eden davranışın caydırılmasını veya azalmasını sağlayacak uyarıcıların sunulmasını ifade eder. İki tür ceza vardır:

• Olumlu Ceza: Belirli bir davranışın tekrarlanma olasılığını azaltmak için sunulan olumsuz olay veya sonuçlardır. Olumlu cezalar genellikle günlük hayatta “ceza” olarak adlandırdığımız şeylerdir. Yaramazlık yapan çocuğun ebeveynleri tarafından odasına gönderilmesi buna örnek olarak verilebilir.
• Olumsuz Ceza: Belirli bir davranıştan sonra olumlu olay veya sonuçların ortadan kaldırılmasıdır. Yaramazlık yapan çocuğun bilgisayar oyunları oynamasına izin verilmemesi buna örnek verilebilir.

Genellikle olumsuz pekiştirme bir ceza olarak algılanarak bu iki kavram birbiri ile karıştırılmaktadır. Ancak olumsuz pekiştirmede olumsuz durumlar ortadan kaldırılırken, olumsuz cezada olumsuz durumlar ortama konulmaktadır. Hem olumlu pekiştirmenin hem de olumsuz pekiştirmenin belirli bir davranışın tekrarlanma olasılığını artıran sonuçlar olduğu unutulmamalıdır.

Bu karışıklığın önlenmesi için ortama bir uyarıcı eklenmesinin "olumlu", ortamdan bir uyarıcının kaldırılmasının "olumsuz" olarak düşünülmesi faydalı olabilir.

Pekiştirme Tarifeleri

Skinner, edimsel koşullanmanın etkinliği üzerinde hangi değişkenlerin etkili olduğuna odaklandı. Pekiştirmenin zamanlaması ve sıklığı gibi faktörlerin yeni davranışların öğrenilme hızı ve başarısını etkilediğini buldu. Bu yüzden edimsel koşullanma sürecini etkileyen birkaç farklı pekiştirme tarifesi belirledi:

• Sürekli Pekiştirme: Belirli bir davranışın sergilendiği her seferde pekiştirilmenin sunulmasını ifade eder. Skinner’ın deneyinde farenin her manivelaya bastığında bir yiyecek sunulması buna örnektir. Öğrenme hızlı gerçekleşir, ancak fare yalnızca acıktığında manivelaya basacağı için tepki oranı oldukça düşüktür.

Sürekli pekiştirmeden farklı olarak belirli bir davranışın her zaman pekiştirilmesi yerine zaman zaman veya belirli durumlarda pekiştirilmesi kısmî pekiştirme tarifelerini ifade eder. Kısmi pekiştirmenin öğrenilmesi sürekli pekiştirmeye göre daha uzun sürebilir. Ancak davranışın kaybolması daha zordur. Edimsel koşullanmanın etkilerini uzatmak için önce sürekli pekiştirme, ardından kısmi pekiştirme kullanılabilir.

Örneğin, bir köpek eğitmeni her bir davranış için köpeğini ödüllendirebilir. Köpek bu davranışın ödüllendirildiğini öğrendikten sonra her 5 veya 10 davranış için tek bir ödül verilebilir. Kısmi pekiştirme tarifeleri sıklığı ve düzenine göre 4 farklı gruba ayrılır:

• Sabit Oranlı Pekiştirme: Belirli bir davranışın sabit bir sayıda tekrarlandığı durumda pekiştirme sunulmasını ifade eder. Örneğin, bir öğrenci doğru yazdığı her 10 kelime için bir yıldız alır.
• Değişken Oranlı Pekiştirme: Standart olmayacak bir oranda, çok çeşitli sayıdaki davranıştan sonra pekiştirme sunulmasını ifade eder. Pekiştirilen organizma kaç davranışın ardından pekiştirme geleceğini bilmediğinden sürekli etkin olur. Bu yüzden en fazla tepki üreten pekiştirme tarifesidir. Slot gibi kumar makineleri buna örnek verilebilir.
• Sabit Aralıklı Pekiştirme: Pekiştirmenin belirli periyotlarda sunulmasını ifade eder. Örnek olarak maaşların haftalık verilmesi gösterilebilir. Deneylerde hayvana 5 dakikada bir yiyecek verilmesi de buna örnektir.
• Değişken Aralıklı Pekiştirme: Tahmin edilemeyen değişken bir zaman diliminde pekiştirmenin sunulmasını ifade eder. Uzun vadeli davranış değişikliği yaratmanın etkili yollarından biridir. Örneğin, uzunluğu değişen dönemlerde ödüllendirilen bir çalışan bir sonraki değerlendirmenin ne zaman olacağını bilmediği için her zaman olumlu davranışlar sergileyebilir. Benzer şekilde, öğretmenin değişken aralıklarla sınav yapması başka bir örnektir. Öğretmen bazen iki haftada bir bazense haftada bir sınav yapabiliriz. Sınav belirli aralıklarla olmadığı için öğrenci her zaman hazır olmak isteyecektir.

Sonuç

Günümüzde davranışçılık eski popülerliğinin çoğunu kaybetmiş olsa da edimsel koşullandırma öğrenme ve davranış değiştirme gibi süreçlerde sıklıkla kullanılan bir araç olmaya devam etmektedir. Özellikle psikoloji alanında davranışların nasıl öğrenildiğini açıklamaya yardımcı olmada önemli bir rol üstlenmiştir.

Aynı zamanda gerçek hayatın içindeki belirli durumlara açıklamalar getirebilir. Bazen doğal süreçler davranışlarımızda değişikliğe yol açsa da belirli durumlarda ödül ve cezalar bilinçli olarak bir değişiklik yapmak için kullanılabilir. Bunu erken çocukluk döneminde ebeveynlerin çocuklarının davranışlarını yönlendirmede nasıl kullandığı kolayca görülebilir.

Bu faydaların yanında Skinner'ın teorisi insan davranışlarının karmaşık doğasını aşırı basitleştirmesi nedeniyle de eleştirilmiştir. Edimsel koşullanma, temelde davranışların pekiştirme yoluyla öğrenildiği fikrine dayanır. Bu yüzden biyolojik ve bilişsel ögelerin öğrenmedeki rolünü ihmal ettiği ve öğrenme için eksik bir açıklama olduğu yönünde birçok eleştiri almıştır.

Ayrıca edimsel koşullanma dolayı olarak bireyin kendi keşiflerini yapma yeteneğini ve merak duygusunu dikkate almaz. Bu yüzden birçok eleştirmen tarafından teorinin davranışları kontrol etme ve manipüle etme vurgusuna itiraz edilmiştir.

Son olarak, Skinner'ın teorisini oluşturan çalışmalar hayvanlar üzerinde yapılan gözlemlere dayanmaktadır. Bu sebepten hayvan çalışmalarından yapılan çıkarımlarla insan davranışları üzerinde tahminde bulunduğu için eleştirilmiştir. Bazı psikologlar, hayvanlar üzerinde yapılan çalışmaların bulgularıyla insanlar üzerinde bir genelleme yapmanın kusurlu olduğunu düşünmektedir.