Çokyumrulular (Multituberculata)

Çokyumrulular, Jura döneminde (200 milyon yıl öncesinde başlayıp 145 milyon yıl önce biten dönem) ortaya çıkmış, geniş bir çeşitliliğe ulaşmış ve dünya geneline yayılmış bir memeli takımıdır. Yaklaşık olarak erken Oligosen döneminde(34 milyon yıl önce başlayıp 23 milyon yıl önce sona eren dönemde) yok olmuşlardır.^[1] Bu yazıda Çokyumruluların evrimlerine, ekolojik rollerine ve soylarının nasıl tükendiğine değinilecektir.

Evrimsel Tarih ve Taksonomi

Çokyumrulular, fosil kayıtlarında orta Jura'da boy göstermeye başlar. Özellikle ağızlarının iç tarafında bulunan ve "tüberkül" olarak isimlendirilen azı dişleri ile ayırt edilirler. Çoğunlukla otçul ve böcekçil bir diyete sahip olduğu düşünülen bu canlıların günümüzde eşi bulunmayan, "palinal vuruş" olarak isimlendirilen ileri-geri şekilde besinleri çiğnedikleri düşünülmektedir. Olası ataları Haramiyidalar, benzer diş yapısı ve çiğneme hareketine (palinal vuruşa) sahip bir başka memeli grubudur.

Erken Çokyumruluları temsil eden en iyi korunmuş bir fosil Rugosodon isimli bir cinse aittir. Boyutları fare boyutundan kunduz boyutuna kadar değişen Çokyumrulular, kemirgenlere benzer şekilde ağızlarının ön tarafında biri alt ve biri üst tarafta iki kesici diş bulundurur. Ancak ağızlarının üst tarafındaki diş, kemirgenlerin aksine asla büyümez ve bir çeşit cımbız gibidir.Çokyumrulular iki büyük alt takıma ayrılır, bunlardan Plagiaulacidalar, Orta Jura'da ortaya çıkmış ve geç Kretase'de dinozorları da yok eden Kretase-Paleojen yok oluşunda yok olmuşlardır. Diğer büyük alt takım ise Cimolodonta olarak isimlendirilir. Bu takım erken Kretase'de ortaya çıkmıştır ve Eosenin sonuna kadar varlığını sürdürmüştür.

Çokyumrulular, belki ismini daha önceden duymuş olabileceğiniz, "kemik savaşları" olarak bilinen bilimsel rekabetin iki önemli isminden biri olan Edward Drinker Cope tarafından keşfedilmiştir. Cope, Çokyumruluları ilk kez keşfettiğinde onları birer Marsupilia (Keseli) olarak sınıflandırmıştır. Ancak günümüzde Çokyumrulular keseli ve plesantalı memelileri kapsayan Theria (Doğuran Memeliler) isimli alt sınıfın yakın akrabası olarak kabul edilir.

Tam olarak nasıl üredikleri bilinmese de "epipubis" isimli, üçgen şekilli, yalnızca Monotermlerde (Tek Delikli olarak bilinen ornitorenkleri içeren memeli grubu) ve keselilerde bulunan, onlarca küçük yavruyu beslerken onları şoklardan korumak gibi işlevleri olduğu düşünülen kemiğin varlığı Çokyumruluların da keseliler gibi küçük yavrular doğurduğunu düşündürmektedir. Ancak bu Çokyumruluların keselilerle daha yakın akraba olduğu anlamına gelmez. Genellikle Çokyumrulular Allotheria isimli Haramiyidiyanları ve Gondwantharia isimli memelileri de içeren bir üst takımda sınıflandırılırlar. Ancak bu üst takımın varlığı hâlâbir tartışma konusudur. Son zamanlarda yapılan ve özellikle çokyumrulular ile haramidiyanların benzer özelliklerinin yakınsak evrim ile oluştuğuna işaret eden çalışmalar vardır.^[1]

Diyet ve Metabolizma

Çokyumruluların diş ve çenelerinin işlevsel analizleri, ağızlarının ön tarafında bulunan kesici dişlerin böceklerin sırtında bulunan sert katikülayı dilimlemelerini sağladığını ve gruba ismini veren azı dişlerinin bitkileri öğütmelerini sağladığını göstermiştir. Bu da Çokyumruluların otçul ve böcekçil bir diyete sahip olduğunu gösterir.

Davranış ve Etoloji

Sosyallik genel olarak türler arası grup yaşamı olarak tanımlanır. Avcılardan kaçınma ve kaynak edinme gibi konularda avantaj sağladığı için bazı taksonlarda gelişmiştir. Ancak memelilerde tek başına yaşamak atasal bir özellik kabul edilir. Çünkü türlerin yaklaşık %70'i üreme dışında etkileşime girmez. Sosyallik Tek Deliklilerde (ornitorenk gibi yumurtlayan memelilerde) genellikle gözlenmez. Marsupilia olarak isimlendirilen Keselilerde ise sınırlıdır. Hatta biz insanları da içeren Eteneliler'de bile yaklaşık türlerin yarısında bulunur. Bu nedenle uzun yıllar boyunca biyologlar, sosyalliğin 66 milyon yıl önce dinozorları yok eden kitlesel yok oluştan sonra ortaya çıkan bir davranış olduğunu düşünmüştür.^[9]

Tüm bunlara karşın, Batı Montana'da yakın zamanda bulunan bir toplu fosil yatağı yaklaşık 75 milyon yıl öncesine tarihlenen 22 Çokyumrulu bireyinin yan yana iskeletlerini içermektedir ve bu toplu mezar sosyalleşmenin memelilerde çok daha eskiye dayandığını göstermektedir.^[9]

Ekolojik Dağılım ve Habitat

Çokyumrulular, 100 milyon yıldan daha uzun bir süre boyunca otçul nişi doldurmuş ve evrimsel anlamda oldukça başarılı bir hayvan grubu olmuştur. Dünya genelinde oldukça yüksek bir çeşitliliğe ulaşmıştır. Bulunan en iyi korunmuş ve en eski Çokyumrulu iskeletleri Çin'de ve Moğolistan'dadır.^[9] Bu durum grubun Asya'da ortaya çıktığı hipotezini desteklemektedir. Ancak Çokyumrulular Kuzey Amerika'da da yüksek bir çeşitliliğe ulaşmıştır.

Diğer Başlıklar

Çokyumruluların Yok Oluşu ve Kemirgenlerin Yükselişi

Günümüzden 66 milyon yıl önce, dünyaya bir gök taşı çarptı. Bu gök taşı dinozorları, Pterosaurları, ihtiyazorlar gibi birçok denizel sürüngeni ve bazı memeli gruplarını yok etti. Bu yok olan taksonlara Çokyumruluların Plagiaulacida isimli alt takımı da dahildi. Ancak Çokyumruluların Cimolodonta isimli alt takımı hayatta kaldı ve Oligosen başına kadar da dünyaya yayılıp otçul nişi dolduran soylar üretti.

Geç kretasede yaşamış olan Çokyumrulu kemiklerinin çoğu Moğolistan'da bulunmuştur ve Plagiaulacida isimli Çokyumrulu alt takımının Kretase-Paleojen yok oluşunda yok olduğunu göstermektedir. Ancak Cimolodonta grubu Kretase yok oluşundan sağ çıkmış ve iki büyük üst familyaya bölünmüştür. Bu üst familyalardan birisi olan Taeniolabidoidea, Paleosen devrinde yaşanan büyük küresel iklim değişikliği sırasında yok oldu. Ancak Ptilodontidae isimli üst familya, Eosen sonuna kadar çeşitlendi ve otçul nişte başarılı oldu. Ne yazık ki onların başarıları da bir başka memeli grubu olan kemirgenlerin yayılımı ile gölgelendi.

Kemirgenler ilk kez Paleosende, özellikle Kuzey Amerika'da fosil kayıtlarında ortaya çıkmaya başladı. Ağız planları, boyutları ve beslenme şekilleri ile adeta Çokyumruluların kopyalarıydılar. Ancak bu benzerlikler, yakınsak evrimle ortaya çıkmıştı. Paleosen bitip Eosen başladığında (56 milyon yıl önce) Çokyumruluların çoğu Asya'da ortadan kalktı. Ancak Kuzey Amerika ve Avrupa'da çeşitlenmeye devam ettiler. Asya'da bu boş niş kemirgenler tarafından dolduruldu ve kemirgenler burada çeşitlendi. Ancak Çokyumrulular hâlâ başarılı bir otçul grup olarak yayılım gösteriyordu.

Bu noktada bir evrimsel yasadan bahsedilmesi gerekiyor. Rekabetçi dışlanım ilkesi (veya Gause yasası) olarak bilinen evrim yasası, kısaca "Birbirine eşdeğer rakipler bir arada olamazlar" şeklinde özetlenebilir. Yani bir tür aynı nişi paylaştığı, aynı besinlerle beslendiği diğer türle bir arada bulunamaz. Türlerden birisi eninde sonunda diğer türe üstünlük kurmak zorundadır. Çokyumruluların başına gelen de budur. Bu başarılı ve çeşitli grup, kemirgenlerin artan çeşitliliğine dayanamamış ve Oligosen başında yok olmuştur.