Bonobo (Pan paniscus)

Bonobo (Pan paniscus), şempanzelerle birlikte Pan cinsini oluşturan iki türden biridir. Günümüzde şempanzelerden farklı bir tür olarak kategorize edilseler de, ilk keşfedildiklerinde fiziksel benzerliklerinden ötürü şempanzelerin (Pan troglodytes) bir alttürü olduklarına inanılmıştır.

Bonoboların vücutları ve suratları siyah kıllarla kaplıdır ancak yüzlerinde, kulaklarında, parmaklarında, ellerinin içleri ve ayaklarının altlarında kıl bulunmaz. İnce bir üst gövdeye, dar omuzlara, ince boyuna, uzun kollara, bacaklara ve büyük, uzun parmaklı ellere sahiptirler. Kolları bacaklarından daha uzun, esnek ve güçlüdür. Koyu renkli yüzleri, büyük pembe dudakları, geniş burun delikleri ve ortadan ayrılmış saçları, en önemli ayırt edici fiziksel özellikleridir. Erkekleri 34 ila 60 kg, dişileri ise ortalama 30 kg civarında olurlar.

Bonoboların kafası, şempazelerinkinden daha küçüktür ve gözlerin üzerinde daha az belirgin kaş çıkıntıları vardır. Bonobo dişilerinin göğüsleri, şempanzelere oranla daha çıkıktır. Bonobolar aynı zamanda insanlar gibi oldukça kişiselleştirilmiş yüz hatlarına sahiptir, böylece bir birey diğerinden önemli ölçüde farklı görünebilir, bu da sosyal etkileşimde yüz tanıma için uyarlanmış bir özelliktir. Doğada 20 ila 50 yıl yaşayan bonoboların, esaret altında 60 yaşına kadar yaşadığı gözlemlenmiştir.

Günlük Rutinleri

Wamba'daki araştırmacılar bonoboların günlük aktivitelerinde temel bir ritim gözlemlemişlerdir. Yapılan gözlemlere dayanarak bonobolar günlerinin %43’ünü dinlenerek, %18’ini ağaçlarda beslenerek, %13’ünü seyahat ederek geçirirler. Bonoboların genel olarak bir günü aşağıdaki gibi geçmektedir:

• Sabah 5.00 - 6.00 civarı kalkış
• Beslenme
• Dinlenme periyodu
• Bir sonraki yiyecek ağaçlarına doğru yürüyüş ve yolda karasal bitkilerle beslenme
• Gün ortası civarında aktivitede kademeli düşüş
• Öğleden sonraları daha çok beslenme ve seyahat
• Son beslenme yerinde veya yakınında geceyi geçirmek için hazırlık
• 18.30-19.30 civarı uykuya geçiş

Shinya Yamamoto

Evrimsel Tarih ve Taksonomi

Bonobolar 1929'a kadar ayrı bir tür olarak tanınmıyordu. Başlarda, Alman anatomi uzmanı Ernst Schwarz tarafından, boyutlarının küçüklüğünden dolayı yavru bir şempanzeye ait olduğu düşünülen bir kafatasını incelediğinde, onun başka bir şempanze alt-türüne ait yetişkin bir bireye ait olduğunu düşündü. Daha sonra bu kafatasının şempanzeyle aynı cins (Pan) altında sınırlandırılabileceği ama tamamen farklı bir türe ait olduğu anlaşıldı.

Bonobolar, bugün, Pan paniscus olarak sınıflandırılmaktadır. Bonobolar ve şempanzelerle birlikte bizim evrimsel açıdan en yakın akrabalarımızdırlar. Bonobo ve şempanzelerle ortak atadan ayrılışımız 7 milyon sene öncesine dayanmaktadır. Evrimsel tarihte bu iki türün birbirinden ayrılması ise 1-2 milyon yıl öncesinde gerçekleşmiştir.

Ekolojik Dağılım ve Habitat

Bonobolar sadece Orta Afrika’da Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nde yaşamaktadırlar. Yaşadıkları bu coğrafya, nehirlerle çevrilmiştir. Bu nehirler kuzeyde Kongo Nehri, güneyde Kasai ve doğuda Lualaba’dır. Bonobolar, aşağıdaki haritada gösterilen, Salonga Ulusal Parkı’nda bulunmaktadırlar.

Popülasyon ve Koruma Statüsü

Bonoboların nesilleri tehdit altındadır. Günümüzde bonoboların karşı karşıya olduğu başlıca tehditler arasında, kaçak avlanma, yasadışı evcil hayvan-et ticareti ve habitat kaybı vardır. Bunların yanı sıra Demokratik Kongo Cumhuriyeti'ndeki savaşlar da bonobo ve bölgede yaşayan primat popülasyonun yok olmasına en önemli sebeplerinden biridir.

Özellikle son 30 yılda ciddi şekilde azalan nüfusa bakıldığında, doğada 20.000 ila 30.000 civarı bonobonun yaşadığı düşünülmektedir. Türlerin nesillerinin tükenmesini engellemek için çalışan farklı kurumlar bonoboların karşı karşıya oldukları riske dikkat çekmek için çaba sarf ediyorlar. Hatta çalışma yapmakta bunlardan bazıları Afrika'nın daha sabit bir bölgesinde veya Endonezya gibi bir adada bir rezerv kurulmasını önerdiler. Bu konudaki çalışmalar halen sürüyor.

Sosyal Davranışlar ve Sosyal Yapı

Bonobolar, fizyon-füzyon adı verilen ve çok eşli topluluklarda yaşarlar. Fizyon-füzyon diye adlandırılan bu topluluk biçimi, bir grup içindeki bireylerin belirli durumlarda bir arada bulunup ama bazı başka durumlarda ise küçük gruplara bölünüp hareket ettiği sosyal yapılanmadır. Bonobolar meyve toplayacakları zaman küçük gruplara bölünür ve bu şekilde yemek bulurlar. Bu durumlara örnek olarak avcılık-toplayıcılık yapılan gruplar verilebilir. Bonoboların sosyal yapılanmaları şempanzelerin aksine dişi merkezlidir. Seks, agresyonun yerini almıştır denebilir. Problemlerini çeşitli cinsel temaslarla çözmeye yatkınlıkları vardır. Seks bireyler arası gerginliği azaltarak bunu sağlar.

Bonobolarda, şempanzelerde de görüldüğü gibi, dişiler, cinsel olgunluğa eriştikleri dönemde doğdukları grubu terk eder ve yeni bir gruba taşınırlar. Dişiler, taşındıkları gruptan bir dişiyle bağ kurar ve zaman içinde o grupta merkezi bir pozisyon elde edebilirler. Dişiler arası bağlar temelde bireyler arası yakınlık davranışlarına (örn. Genito-genital sürtünme gibi bireylerin birbirleriyle iletişime geçerken ve aralarında bağ kurarken kullandıkları cinsel temasları içeren davranışlar) bağlıdır, sadece akrabalık ilişkilerine bağlı olmak zorunda değildir. Erkek bonobolar ise ciddi anlamda filopatrik canlılardır. Kendi doğup yaşadıkları alana sıkıca bağlıdırlar. Buna karşın, şempanzelerde görülen bölgesel agresyon o denli açığa çıkmaz. Gruplararası karşılaşmalarda hem saldırgan hem de barışçıl tepkiler verilebilir. Hatta, gruplar-arası karşılaşmalarda farklı gruplardan dişiler ve erkekler arasında cinsel birleşmeler kaydedilmiştir. Yine de bonoboların tamamen barışçıl canlılar olduğu düşünülmemelidir. Şempanzelerde olduğu gibi yer yer bonobolarda da çeşitli agresyonlara rastlanmaktadır.

Shinya Yamamoto

Cinsellik ve Üreme

Hayvanlar alemindeki hemen her canlının üremek için seks yaptığını bilinir; ancak bonobolar, sergiledikleri oral seks ve aynı cinsiyetten partnelerle ilişkileri bunun aksinin de mümkün olduğunu göstermektedir. Bonobolardaki erotik temasların çeşitliliği, ara sıra oral seks, diğer bireylerin cinsel organlarına masaj ve yoğun dil öpüşmelerini içerir. En tipik cinsel örüntülerden biri ise, başka hiçbir primatta belgelenmemiş olan, yetişkin dişiler arasındaki genito-genital sürtmedir. Bir dişi, diğerinin karşısında, kolları ve bacaklarıyla, iki eli ve ayağı üzerinde duran ve onu yerden kaldıran bir partnere yapışır. İki dişi daha sonra genital şişkinliklerini birbirine sürterek, muhtemelen orgazm deneyimlerini yansıtan sırıtışlar ve çığlıklar atarlar.

Cinsellik, bonoboların sosyal yaşamının anahtarı sayılır. Bonobolar cinsel olarak kolayca uyarılırlar, bu heyecanı çeşitli pozisyonlar ve genital temaslarla ifade ederler ve hemen hemen her eş kombinasyonunda ilişkiye girerler. Şempanzeler neredeyse hiçbir zaman yüz yüze pozisyonda çiftleşmezlerken, esaret altında olmayan bonoboların her üç çiftleşmeden biri yüz yüze gerçekleşir.

Bonobo dişileri 12 yaşına geldiklerinde cinsel açıdan yetişkin kabul edilirler ve kısa bir süre sonra doğurganlık dönemleri başlar. Dişi cinsel organlarının şişme evresi, çiftleşme isteğini gösteren pembe bir şişlikle sonuçlanır, şempanzelere kıyasla bonobolarda östrusun çok daha uzun bir bölümünü kaplar. Dişi bonobo, döngüsünün birkaç günü dışında neredeyse sürekli olarak cinsel açıdan çekici ve aktiftir. Buna karşın, dişiler her 5-6 yılda bir tek bir yavru doğururlar ve 5 yıl boyunca bebeklerini taşırlar ve emzirirler. Ancak popülasyonlarının büyüme hızı, kaçak avcılık, habitat kaybı ve insan saldırılarına karşı duracak kadar fazla değildir.

Dişi Koalisyonları

Koalisyonlar, iki veya daha fazla sayıda bireyin, tür-içi ortak bir düşmana karşı bir araya gelerek oluşturdukları gruplardır. Bu tarz yapılar genelde karmaşık sosyal yapıları olan türlerde görülür. Bonobolar da bu türler arasında yer alır. Koalisyon partnerlerinin seçiminin sebepleri arasında akraba seçilimi, karşılıklılık ve mutualizmin yer aldığı öne sürülmüştür. Akraba seçilimi teorisi dişilerin filopatrik olduğu türleri açıklayabilse de bonobolar açısından geçersiz kalmaktadır çünkü, yukarıda da bahsettiğimiz gibi, bonobolar erkek filopatrisinin görüldüğü bir türdür.

Bonobo dişilerinde koalisyonu sağlayabilecek bir yöntem yakınlık davranışları olabilir. Fakat yapılan bazı araştırmalara göre bu tarz davranışlar, kurulan bağın kalitesini desteklemekle beraber sebebi sayılamaz. Dahası, dişi koalisyonlarının oluşmasının evrimsel sebebinin erkeklerden gelen tehditlere ve tacizlere karşı birlik oluşturmak olduğu düşünülmektedir. Dişiler, herhangi bir erkek saldırısına karşı partnerleriyle bir araya gelerek saldırıyı veya tacizi püskürtebilirler. Genelde, statüsü yüksek dahi olsa bir erkek dişi koalisyonlarına karşı yenik düşer. Dişi koalisyonunun bu denli gözlemlenmediği şempanzelere kıyasla bonobolarda erkek bireyler tarafından gerçekleştirilen çocuk ölümleri önemli ölçüde daha azdır.

Partner seçiminde ise ana etken, akrabalık ilişkisi ve karşılıklılık değil de erkeklerden gelecek saldırgan davranışlara karşı bir strateji olarak aynı tarafta yer alma dürtüsüdür. Bu davranış ve birlik olma karşılıklılık içermez ama daha çok mutualistiktir. Dişiler, koalisyonları oluşturdukları zaman toplu halde yaşama istekleri de artar. Bu isteğin artması da aynı şekilde tekrardan koalisyonu güçlendirir. Bahsedilen yakınlık davranışları ise belki de sosyallikleri ile bağlantılı olabilir ve bu da yabancı dişilere karşı toleranslarını artırabilir. Sonuç olarak, erkeklere karşı, bu partnerlik devamlılık sağlar.

Shinya Yamamoto

Yardım ve Ortaklık

Bonobolar, genel olarak hem kendi grup üyelerine hem de başka gruplara karşı sosyal toleransları yüksek canlılardır. Vahşi doğada yapılan gözlemlerde dişi bonoboların, komşu gruplardaki dişilerle beraber günlerce seyahat ettikleri, aynı ağaçtan beslendikleri ve dahası sosyo-seksüel davranışlar sergiledikleri gözlemlenmiştir. Bonoboların kendi grupdaşları ve farklı grupların üyeleriyle yiyeceklerini paylaştıkları da bilinmektedir. Yapılan deneysel çalışmalarda da bu bulgu bulunmuştur. Bir deneyde, bonobolara onlara verilen yiyeceği, isterlerse kendi başlarına isterlerse de diğer odadaki akrabalık bağları olmayan bireyle beraber yeme şansı tanınmıştır. Bunun sonucunda yiyeceğe sahip olan bonobo diğer odadaki bireye yiyeceğe ulaşma imkanı tanımıştır ve beraber yemişlerdir.

Avlanma davranışını da bonobolarda gözlemlenir. Avlanma gruplar halinde yapılır ve sonucunda genelde av eti grup içinde paylaştırılır. Av sonunda ister birey tek başına avlanmış olsun ister av grupça yapılmış olsun diğer grup üyeleri tarafından dilencilik/yalvarma davranışı sergilenir. Diğer grup üyeleri etin paylaştırılması için ısrarcı tavırlar sergiler. Avlanma ve sonrasındaki dilenme davranışı hem sosyal bağları güçlendirir hem de besin kaynağı getirisi olarak da yararlıdır.

Gombe'deki şempanzelerde paylaşma davranışı incelendiğinde paylaşımın daha çok anne-yavru arasında ve daha az sayıda da erkekler ile onlarla bir akraba olmayan dişiler arasında gözüktüğü bulunmuştur. Bunun aksine bonobolarda yiyecek paylaşımı, en çok, akraba olmayan erkek ve dişi bireyler arasında gözlemlenmiştir. Dahası, yiyecek paylaşımı, yiyeceğin türünden (örn. et, meyve) bağımsız olarak dişiler tarafından kontrol edilir. Bu gözleme ek olarak yiyeceklerin erkeklerden dişilere doğru daha çok aktarıldığını ve dişiler arasında da bunun sıkça gözlendiği kaydedilmiştir, ama erkekler arasında paylaşım oranları çok daha düşüktür.

Alet Kullanımı

Bonoboların alet kullanım alanları oyundan, erkeklerin karşı cinsin ilgisini çekmek için giriştikleri çabalara kadar uzanmaktadır. Yapılan gözlemlerden öğrendiğimiz üzere erkek bonobolar ağaçlardan bir dal koparıp onu atarak dişilerin dikkatini çekmeye çalışırlar. Bir başka örnek olarak bonoboların türdeşlerine ve gözlemci insanlara nişan alarak çubuk fırlattıkları gözlemlenmiştir. Buna rağmen, bonobolar alet kullanım repertuarları bakımından çok geniş bir yelpazeye sahip değillerdir.

Doğada yapılan gözlemlerde 13 farklı alet kullanımı davranışı gözlemlenmiştir. Şempanzelerde ise bu sayı 40 üzeridir. Bonobo ve şempanze arasındaki bu farklılık çokça tartışılmaktadır. Deneysel ortamlarda elde edilen bulgulara göre bilişsel açıdan her iki tür de alet kullanımına eşit derecede yeteneklidir. Dahası, esaret altındaki şempanzeler ve bonobolar kıyaslandığında alet kullanım repertuarları ve sayıları birbirlerine oldukça yakın çıkmıştır. Bu farklılıkla ilgili öne sürülen bir teori Buluş Hipotezi'dir (İng: "Invention Hypothesis"). Bu hipoteze göre sosyal iletimin gelişebilmesine olanak sağlayan bir ortamda daha sık veya daha gelişmiş düzeyde alet kullanımı görülür. Şempanze ve bonobolar bu açıdan kıyaslandığında ekolojik bir fark görülmemiştir.

Sosyal yapıları açısından da benzerliklikleri fazla olmakla beraber dişilerin sosyalliği bakımından arada fark görülmektedir. Bonobolarda dişiler arası etkileşim, erkekler arasında görülenlere ve şempanze dişilerine nazaran çok daha fazladır. Bu durum da teknolojik aktarımın, dişiler arası görülen bu yakınlık ve koalisyon kurma durumlarıyla ilişkili olduğu gözükmektedir. Alet kullanımı daha çok dişiler arası aktarılıyor ve onların ihtiyaçları çerçevesinde şekilleniyor olabilir. Deneysel çalışmalarda da, bu hipotezi destekler biçimde, dişilerin erkek bonobolara göre çok daha fazla alet kullanım davranışı segiledikleri gösterilmiştir.

Shinya Yamamoto

Diyet ve Metabolizma

Meyve en sevdikleri yiyecek olsa da, yaprakları, çiçekleri, tohumları, kabuğu, mantarı ve balı da yerler. 113'ten fazla bitki türü diyetlerini oluşturur. Orman rejenerasyonu için kritik olan tohum dağıtıcılar olarak önemli bir rol oynarlar. Omurgasızları ve küçük omurgalıları yedikleri belgelenmiştir. Et yiyorlarsa, bu genellikle fırsatçıdır ve organize bir avın sonucudur.

Etimoloji

"Bonobo" adının kökeni hakkında bir teori, Kongo nehri üzerindeki Bolobo kasabasının adının yanlış yazılmış olmasıdır. Ancak daha olası bir açıklama ise, eski bir Bantu dilinde ata kelimesinden gelmesidir. Yerel dillerde bonobo yerine "Eja", "Engombe" (Limongo); "Mokumbusu" (Lingala) kelimeleri kullanılmaktadır.

Diğer Bilgiler

• Bonoboların belirli yaprakları yutarak kendi kendilerini tedavi ettikleri bilinmektedir. Ayrıca etkili tedaviyi oluşturmak için birkaç bitkiyi bir araya getirebilirler.
• İnsanlardan sonra kuyruksuz maymunlar ailesinde en fazla iki ayak üzerinde vakti geçiren türlerdir. Yerde oldukları zamanın yaklaşık %20’sinde arka ayakları üzerindedirler.
• Bonobo anneleri, diğer erkekleri kovalayarak veya hatta başka bir çiftleşen çifte müdahale ederek oğullarının çiftleşme girişimlerine yardım ederler.
• 2021 yılında biliminsaları iki bonobonun farklı gruplardan yavru evlat edindiklerini gözlemledi. Bu kuyruksuz maymunlar arasında kaydedilen ilk evlat edinme gözlemi oldu.

Gözlem Bilgileri

Fotoğraflar Dr. Shinya Yamamoto tarafından Wamba ve Mbali'de saha araştırması esnasında çekilmiştir. Kendisi insan ve insan olmayan hayvanlarda sosyalliğin evrimi, bunun zeka ile ilişkisi, işbirliği, fedakarlık gibi konular üzerine çalışmaktadır. Dr. Shinya Yamamoto’nun çalışmalarına buradan ulaşabilirsiniz.

Uyarı: Bu içerikteki görseller, Shinya Yamamoto tarafından, Evrim Ağacı'nın "Yaşam Ağacı" projesinde kullanılmak üzere paylaşılmıştır. Fotoğrafların izinsiz olarak kopyalanması, dağıtılması ve kullanılması kesinlikle yasaktır. Tüm hakları saklıdır.