Şempanze (Pan troglodytes)

Gözlem Bilgileri

Şempanze fotoğraflarının bir kısmı Dr. Shinya Yamamoto tarafından Bossou’da saha araştırması esnasında çekilmiştir. Kendisi insan ve insan olmayan hayvanlarda sosyalliğin evrimi, bunun zeka ile ilişkisi, işbirliği, fedakarlık gibi konular üzerine çalışmaktadır. Şempanze fotoğraflarının diğer kısmı da Cüneyt Balıkçıoğlu tarafından Uganda gezisi süresinde Kibale Ormanı Ulusal Park'ta çekilmiştir. Dr. Shinya Yamamoto'nun çalışmalarına buradan ulaşabilirsiniz.

Tanım ve Genel Bilgiler

Şempanze (Pan troglodytes), Afrika'nın tropik bölgelerindeki savanalarda ve ormanlarda yaşayan, bölgeye endemik olan bir kuyruksuz maymun türüdür. Şempanze vücudu, siyah saçlarla (kıllarla) kaplıdır; ancak yüzlerinde, kulaklarında, parmaklarında, ellerinin içleri ve ayaklarının altlarında saç bulunmaz. Yaşlandıkça bu saçlar dökülür ve kimi bölgelerinde kel alanlar oluşur. Ayrıca özellikle çene bölgelerindeki saçları beyazlamaya başlar. Şempanze erkekleri 35-70 kilo arasındayken, dişiler 25-50 kilo arasında olurlar. Ayağa kalktıklarında boyları ortalama 150 cm civarındadır. Şempanzelerin kolları bacaklarından daha uzundur, neredeyse dizlerinin altına kadar uzanabilirler. Dört ayak üzerinde yürürler ve yürürken parmak eklemlerinden destek alırlar. Öne bakan gözleri ve küçük burunları vardır. Koku alma duyularından çok görme duyularına güvenirler. Doğada ortalama 50 yıl yaşarlar, esaret altında yaşayan bazı bireylerin 60 yaşına kadar yaşadığı gözlemlenmiştir.

Şempanzeler, 15 ila 80 bireyden oluşan topluluklarda yaşayan sosyal hayvanlardır. Genellikle kalabalık gruplar halinde yaşasalar da bazı topluluklarda sadece bir veya iki yetişkin erkek, birkaç yetişkin dişi ve birkaç yavrudan oluşur. Her topluluğun kendine ait bir bölgesi vardır. Beslenmelerini ve gezilerini bu bölge içinde yaparlar. Farklı topluluklardan şempanzelerin karşılaşmaları genellikle kavga ile sonuçlanır. Erkekler hemen her zaman doğdukları grupta kalırlarken, dişiler yaklaşık ortalama 12 yaşına geldiklerinde farklı gruplara giderler ve orada yaşamaya devam ederler. Araştırmacılar bunun erkek bireyler arasındaki dayanışmayı güçlendirdiği gibi ve yabancı bireyleri dışarıda tutma yöntemi olduğunu düşünmektedir. Ayrıca erkeklerin doğdukları bölgede kalması ve yeni gruplara katılmak için dişilerin ayrılmasıyla akraba evliliklerinin önüne geçildiği düşünülmektedir.

Shinya Yamamoto

Evrimsel Tarih ve Taksonomi

Bilimsel adı Pan troglodytes olan şempanzeler, filogenetik bağları ve homolojilerine bakılarak Hominidae alt ailesinde yerini alan ve 4 tane alt türü olan bir primattır. Pan troglodytes’ler birçok fiziksel özellik, beslenme ve sosyal davranış özelliklerini paylaşsalar da alt tür olarak sınıflandıracak kadar büyük farklılıkları da vardır.

• Pan troglodytes troglodytes: Özel ismi ile tschego ya da Orta Afrika şempanzesi.
• Pan troglodytes verus: Batı Afrika’da yaşayan maskeli şempanze.
• Pan troglodytes schweinfurthii: Doğu Afrika’da yaşayan uzun kıllı şempanze.
• Pan troglodytes ellioti: Nijerya-Kamerun şempanzesi.

Evrimsel süreçte şempanzelerin yakın akrabalarıyla yollarının ne zaman ayrıldığı kesin olarak bilinmese de, araştırmalar 5-7 milyon yıl önce insan cinsinden ayrıldıklarını göstermektedir. Pan cinsinin evrimsel sürecine buradan ulaşabilirsiniz.

Ekolojik Dağılım ve Habitat

Şempanzeler Afrika’da kıtanın batı kıyısından doğusuna kadar uzanan geniş bir bölgede yaşarlar. Detaylı bakacak olursak: Batı Afrika şempanzeleri güney Senegal, Fildişi Sahili, Nijerya ve Sierra Leone'de; Orta Afrika şempanzeleri Gabon, Kongo, Kamerun ve Ekvator Ginesi'nde; Doğu Afrika şempanzeleri Burundi, Tanzanya ve Uganda'da, Nijerya-Kamerun şempanzeleri ise, isimlerinden de anlaşılacağı gibi, Nijerya ve Kamerun’da yaşarlar.

İnsan nüfusu artışı ve habitat kaybının bir sonucu olarak yaşam alanları daralan şempanzeler için yaşam alanlarını belirleyen en önemli etken besin kaynaklarıdır. Meyvenin mevcudiyeti ve yoğunluğu, nüfus yoğunluğuna etki eder. Meyve en çok tropikal, yaprak dökmeyen ormanlarda bulunur. Bu nedenle, şempanze popülasyonunun çoğu burada yaşar. Ancak şempanzeler, bambu ormanlarında, bataklık ormanlarında, orman kenarlarında ve hatta savanalarda yaşayabilirler.

Popülasyon ve Koruma Statüsü

Şempanzelerin nesli tehlike altındadır. Çeşitli bölgelerdeki şempanze topluluklarında kaç bireyin yaşadığı, ne zaman doğum yaptığı, ne zaman öldüğü bilinse de insan varlığına alışkın olmayan topluluklar hakkında aynı bilgilere sahip olmak mümkün değildir. Bu nedenle araştırmacılar şempanzeleri saymak yerine yuvaları sayarlar. Şempanzeler her gece yeni bir yuva yaptıkları için bunları ormanda bulmak kolaydır. Araştırmacılar tüm bu ipuçlarına dayanarak, şimdi doğada 200 ila 300 bin şempanze kaldığını söylemektedir. 20. Yüzyılın başında bu sayının yaklaşık 1 milyon civarında olduğu düşünüldüğünde bu sayı oldukça korkutucudur.

Günümüzde şempanzelerin karşı karşıya olduğu başlıca tehditler arasında kaçak avlanma, yasadışı evcil hayvan ticareti, habitat kaybı ve bulaşıcı hastalıklar bulunmaktadır. Bu tehditler sonucunda, birkaç park, orman ve hatta ülkede şempanze nüfusu tümden yok olmuş; Gambiya, Benin ve Burkina Faso’daki nesilleri tükendi. Bugün hala yaşadıkları ülkelerde ise yaşam alanları gün geçtikçe daralmaktadır. Araştırmalar önümüzdeki 30-40 yıl içerisinde şempanze nüfusunun %80 azalacağını göstermektedir.

Davranış ve Etoloji

Cüneyt Balıkçıoğlu

Avlanma

Şempanzelerin sadece hayvanları yemediğini, aynı zamanda onları avladıklarını biliyoruz. Genellikle gruplar halinde avlanırlar ve diğer grup üyeleriyle eti paylaşırlar. Şempanzelerin avlanma davranışı araştırmacıların, avlanma sırasında şempanzelerin ne ölçüde birlikte çalıştığını ve eylemlerini nasıl koordine ettikleri üzerine gözlem yapmaya itmiştir. Yapılan gözlemler şempanze gruplarında fazla erkek olduğunda şempanzelerin avlanma olasılığının daha yüksek olduğunu göstermiştir. Görünüşe göre bir avı başlatmak için cesur, motive olmuş bir kişiye ihtiyaçları vardır. İlk adım atıldıktan sonra diğerleri de onun liderliğini takip eder. Ancak unutmamak gerekir ki bu davranış kalıpları popülasyonlar arasında farklılıklar gösterebilir.

Şempanzeler avlandıklarında çok heyecanlanır, koşturur ve yüksek sesle çığlıklar atarlar. Et onlar için çok değerli bir gıdadır. Bu yüzden olacak ki avın paylaşımı da şempanzeler arasında önemlidir. Ancak avın paylaşımı konusundan farklı görüşler vardır. Kimi gözlemciler avlarını paylaşan şempanzelerin dilenci şempanzeleri başlarından savmanın bir yolu olarak değerlendirseler de, farklı gözlemciler bu paylaşımı bireyleri ödüllendirerek çiftleşme, tımar etmek veya bir çatışmada yardım etme gibi istedikleri diğer şeyler için ticaret amacıyla kullandıklarına inanırlar.

Erkek şempanzeler, dişi şempanzelere göre daha çok avlanırlar. Bunun nedenlerinden biri erkek şempanzelerin büyük gruplarda daha çok vakit geçirmeleridir. Tahmin edileceği üzere büyük grupların avlanma başarısı daha yüksektir. Öte yandan araştırmacılar dişilerin erkeklere oranla daha az risk almayı tercih ettiklerini söylerler. Avlanma çok büyük bir çaba ve çok fazla enerji tüketimi gerektirdiğinden, avlanma başarısız geçtiğinde harcanılan enerjinin karşılığını alamazlar. Ayrıca bu süreçte yaralanma ihtimalleri de çok yüksektir. Dişiler genelde çocuk bakımını üstlendiklerinden hem enerji kaybına hem de yaralanmayı ihtimallerini göze almamayı tercih ederler. Dişi şempanzelerin daha az avlanmasının bir başka olası sebebi de, avlanırken başarılı olsalar bile, büyük ve baskın erkeklere karşı avlarını koruyamamalarıdır.

Alet Kullanımı

Dr. Jane Goodall'ın çığır açan gözlemlerinin başında şempanzelerin alet kullanımı gelmektedir. O zamana dek yalnızca insanların bu beceriye sahip olduğu düşünülmekteydi. Hatta öyle ki insan, alet yapabiliyor olması üzerinde tanımlanıyordu. Dr. Goodall’un bu keşfiyle birlikte, şempanzelerin dal, yaprak ve kaya gibi nesneleri beslenme, içme, kendilerini temizleme, ulaşılamayan nesneleri inceleme ve silah olarak gibi farklı şekillerde değerlendirdikleri keşfedildi.

Şempanzelerin alet yapımı ve kullanımı her şeyden önce planlama kapasitelerini gösterir. Örneğin, termit avlamak üzere alet kullanacak bir şempanzenin öncelikle uygun bir sopayı seçmesi ve kullanım alanı için uygun hale getirilmesi gerekir. Bu da bize, akıllarındaki amaca yönelik hareket ettiklerini ve bu hedefe ulaşmak için bir plan yaptıklarını göstermektedir.

Alet kullanımı kimi zaman zorlu ve karmaşık olsa da şempanzelere önemli olanaklar sağlar. Genç şempanzelerin alet kullanma becerilerini annelerinden öğrendiklerine dair kanıt çok az vardır. Bunun yerine, genç şempanzeler bu becerileri kazanmak için gözlem ve kendi başlarına pratik yapmak zorundadır.

Shinya Yamamoto

İletişim

Şempanzeler iletişim kurmak için yüz ifadeleri, duruşlar, mimikler ve seslerini kullanırlar. Ancak çıkardıkları seslerin tamamı neredeyse genetiktir; hemen hiçbiri öğrenilerek edinilemez. Bu sesler belli duygulara bağlıdır ve yakın çevredeki herkese yöneliktirler. Çoğunlukla bu çağrılar yırtıcı hayvanlardan kaçmak, kavgalarda hayatta kalmak gibi özellikle acil işlevlerle özdeşleşir. Fakat jestler bundan farklı olarak, öğrenerek edinildiği gibi; farklı durumlarda, farklı toplumsal amaçlar için kullanılabilirler. Örneğin şempanzeler sinirlendiklerinde karşı tarafı tehdit etmek ve daha büyük gözükmek amacıyla iki ayak üzerine kalkar, kamburlaşır ve kollarını sallarlar ya da yolculuk sırasında ellerini ve ayaklarını büyük ağaçların gövdelerine vurarak temas halinde kalırlar. Şempanzeler jestleri belli toplumsal amaçlar için esnek ve stratejik olarak seçip üretikleri gibi, vokalizasyonların aksine bu jestleri rahatlıkla maksatlı sinyal olarak kullanabilirler.

Tımar Etme

Şempanzeler öpüşerek, birbirlerini kucaklayarak, ellerine dokunarak, gıdıklayarak ve birbirlerini tımar ederek iletişim kurarlar. Tımar etmek, oyun oynamak, birbirlerine şefkat göstermek ve kimi zaman yakın mesafeli oturmak bile bireyler arasında bağların kurulmasını sağlar. Bu davranışlar bireyin gününün %10’unu oluşturur. Şempanzeler arasında bilinen en yaygın sosyalleşme davranışı tımardır. Tımar etmek grup içinde arkadaşlıkları geliştirmeye, sürdürmeye, gerginlikleri sonlandırmaya, sakinleştirmeye/stresi azaltmaya, erkekler arasında ittifakları güçlendirmeye, kimi zaman rütbeleri yükseltmeye hizmet eden davranışların başında gelir. Bunlar dışında sağlık açısından da tımar önemlidir. Bu şekilde birbirleri üzerindeki kene ve parazitleri ayıklarlar.

Shinya Yamamoto

Anne ve Yavru İlişkisi

Gebelikler genellikle 8 ay sürer. Yavrular ilk yıllarında anneyle tamamen fiziksel temas halinde yaşarlar. Bu süreçte yavrular akraba olmayan kişilerle nadiren etkileşime girerler. Genellikle anneler bebeklerine karşı aşırı derecede korumacıdır. Hiç kimsenin, hatta kendi çocuklarının bile yenidoğana çok yakınlaşmasına izin vermezler. İlk zamanlar anne yavrusunu göbeğinde taşır. Daha sonra ise sırtında taşımaya devam ederler. Tabii bu çok kolay değildir, çünkü annenin sırtında seyahat, güç gerektirir. Yavrunun elleri ve ayaklarıyla annelerinin saçlarını tutacak kadar güçlü olmaları gerekir. Bu süreç yavrunun fiziksel gelişimlerinin iyi bir ölçüsüdür.

Yavrular yaklaşık dördüncü aylarında diş çıkarmaya ve beş aylıkken katı yiyecekleri denemeye başlarlar. Aynı zamanda bu civarlarda ilk adımlarını atmaya yeltenirler. Yaklaşık sekiz aylıkken cesaretlerini toplamaya başlarlar. Anneleri onları yere bıraktığında her zaman ağlamazlar. Anneden biraz uzaklaşabilirler. Ancak 12-18 ay arası bebekler nadiren annelerinin kollarının dışında kalırlar.

Üç yaş civarına geldiklerinde cinsiyet farklılıkları davranışlarında belirgin olur. Örneğin erkekler annelerinden uzaklaşma eğilimindedir. Anneler yavrularına sosyal ağlar oluşturmaya başlar. Yavru yaklaşık 4 yaşına geldiğinde anne onu sütten keser. Maalesef bu dönem şempanze için genellikle çok zorlayıcıdır. Yavru, annenin dikkatini çekmek için bazı yeni numaralara ihtiyaç duyar ve genellikle sütten kesilme sırasında anneyi daha çok tımar eder. Anne bir sonraki hamileliği için yavrunun sütten kesilmesini bekler. Tipik olarak şempanzeler altı ila dokuz yaşları arasında bağımsız hale gelir.

Çoğu hayvan gibi şempanzeler de öğrenmek ve fiziksel beceriler kazanmak için oyun oynarlar. Anneleriyle, kardeşleriyle, diğer çocuklarla, hatta ilgisiz yetişkinlerle de bu oyunlara dahildir. Bir şempanze topluluğunun üyeleri bir araya geldiğinde tüm yavrular oyun oynama şansı yakalar. Her yaştan çocuk, birbirlerini kovalamak ve güreşmek için saatler harcarlar. Şempanzeler bazen oyun esnasında sertleşebilir ve kendilerine zarar verebilirler. Ancak oyundan kazanacakları çok şey vardır. Sosyal oyun yoluyla, bazı görgü kurallarını öğrendikleri gibi, dallar arasında tırmanarak ve yarışarak, hangilerinin ağırlıklarını destekleyebileceğini, daldan dala en iyi nasıl atlayacaklarını tecrübe ederler.

Diyet ve Metabolizma

Şempanzeler, bilinenin aksine otçul değil, hepçil hayvanlardır; yani hem bitkilerlerle hem de hayvanlarla beslenirler. Dr. Jane Goodall şempanzelerin termitleri çıkarmak için alet kullandıklarını gözlemleyen ilk kişi olduğu gibi ve şempanzelerin maymun gibi daha küçük memelileri avladıklarını ve yediklerini gözlemleyen ilk kişiydi. O zamana kadar şempanzelerin, otobur olduklarına inanılıyordu.

Şempanzelerin besinlerinin çoğu meyveler, tohumlar, kabuklu yemişler, yapraklar, çiçekler, bal ve böceklerden oluşturur. Meyve, gerekli şeker ihtiyacını yapraklar ise lif ve proteini sağlar. Şempanzelerin bayıldığı bir şey varsa, o da baldır. Bal, şempanzeler için enerji sağlayan şekerlerle doludur. Kovanlara dalmanın sofistike yollarını geliştirmişlerdir. Kimi zaman bu yollar başarısız olduğunda sokulmayı göze alarak arı kovanını kırarlar. Böcekler ve termitler beslenmelerinin çok daha küçük bir bölümünü oluşturur, ancak yapraklarda bulunmayan ekstra proteinler kaynağını oluştururlar. Tüm bunların yanı sıra artık şempanzelerin et yediğini, yani avlandıklarını da biliyoruz. Maymunları, çalı domuzlarını, çalılık hayvanlarını ve çeşitli kuş, yarasa ve kertenkele gibi diğer küçük hayvanları avlarlar.

Şempanzeler pek çok farklı bitki ve hayvanı yeseler de, zehirli bitkilerden veya böceklerden korunmak için önemli seçimler yaparlar. Ayrıca ortalama bir yılda yüzden fazla farklı bitki türü ile beslenen şempanzeler çeşitli bitkilerin medikal değerlerini sezgisel olarak bilirler. Gombe Ulusal Parkı'nda şempanzelerin çeşitli durumlarda mineraller içeren toprak, enfeksiyonlarla savaşan karaağaç kabuğu, tüberküloz riskini azaltan kordiya çiçeği sapları gibi çeşitli bitkileri yedikleri de gözlemlenmiştir.

Cüneyt Balıkçığlu

Diğer Bilgiler:

• Vücut ısıları, 37 derecededir.
• 32 adet dişleri vardır.
• Oyun oynarken gülerler.
• Her akşam uyumak için ağaç üzerinde çanak şeklinde, yapraklar ve bitki malzemelerinden yapılmıştır yataklar yaparlar.
• Yavru şempanzelerin, kuyruklarında çocukluktan sonra kaybolan beyaz saçları vardır.
• Suda olmayı sevmezler ve genellikle yüzemezler.
• İnsan hastalıklarını yakalanabilirler. (Henüz doğada herhangi bir şempanzenin COVID-19’a yakalandığı bildirilmedi ancak COVID-19 onlar için de tehdit oluşturmaktadır.)

Uyarı: Bu içerikteki görseller, Shinya Yamamoto ve Cüneyt Balıkçıoğlu tarafından, Evrim Ağacı'nın "Yaşam Ağacı" projesinde kullanılmak üzere paylaşılmıştır. Fotoğrafların izinsiz olarak kopyalanması, dağıtılması ve kullanılması kesinlikle yasaktır. Tüm hakları saklıdır.