Bir Gorilin Ölümü: Harambe Neden Öldürüldü?

Fotoğrafta gördüğünüz, Harambe isimli goril. Mayıs 2016'nın sonunda gündemin şaşılası bir şekilde önemli bir bölümünü dolduran, iyi ki de dolduran Gümüş Sırtlı Goril. Cincinnati Hayvanat Bahçesi'ndeki alanına 4 yaşındaki bir çocuğun düşerek girmesi sonucunda vurularak öldürülen goril... Soyu tükenmekte olan ve sadece birkaç bin üyesi kalmış bir canlı türünün fertlerinden birisi... İdi. 

İnternet alemi ve hatta uzmanlar konu hakkında bıçakla kesilmiş gibi ikiye bölünmüş haldeler. Kimisi gorilin hiçbir suçu olmadığını ve öldürülmesinin gereksiz bir hamle olduğunu söylerken, kimisi başka hiçbir yol olmadığını ve çocuğun kurtarılması için vurulması gerektiğini söylüyor. İnsanlar arası bölünme sadece bu seviyeyle kalmıyor.

Bir diğer nokta, kimin suçlu olduğu... Kimisi çocuğuna mukayyet olamadığı için aileyi suçlarken, kimisi gorilin alanını yeterince iyi bir şekilde çit ve korkuluklarla çevirmediği için hayvanat bahçesini suçluyor. Olay internet kullanıcıları aracılığıyla öylesine büyüdü ki, normalde basit birkaç açıklamayla geçirilecek konu, polisin "kasten cana kıyma" suçlamasıyla hayvanat bahçesi görevlilerine yönelik soruşturma başlatması noktasına kadar geldi. Elbette konunun araştırılması, gerçeklerin aydınlatılması ve suçlu kimse tespiti büyük öneme sahip. Dolayısıyla bu tepkileri ve sonucunda olanları gayet yerinde buluyoruz.

Bilimsel bir perspektiften, objektif bir yaklaşım sunacak olursak... Öncelikle, olanları izlemek gerek: Şimdiye kadar yayınlanan en yüksek kaliteli video burada:

Olayların Analizi

Videodan görebileceğimiz birkaç önemli bilgi var ve bunları Frans de Waal gibi önemli hayvan bilimciler de doğruluyor:

İlk olarak, birçok Türk haber kanalı ve internetteki bazı videolar konuyu birazcık çarpık gösteriyorlar. Çocuk sanki sadece düşmüş de gorilin varlığı tehlikeymiş gibi bir anlatım söz konusu. Gorilin çocuğu sağa sola sürüklemesi ve suyun içerisinde kalmasına neden olması, birçok haber kaynağınca (en azından ilk başlarda) hiç verilmedi. Çocuğun 4 yaşında olduğu ve gerçekten çok büyük bir tehdit altında olduğu asla unutulmamalı. Bu, şakası olan bir iş değil. Her zaman kendinize şunu sorun: O kafesin içerisindeki kardeşim, çocuğum, annem/babam olsa ne yapardım? Yargılara varırken bu soruyu aklınızdan çıkarmayın.

İkincisi, gorilin her türlü davranışının gerçekten de son derece sıcakkanlı olması ve hiç de agresif olmayışı. Her hareketiyle (hatta su içerisinde çekiştirip sürükleme davranışıyla bile) amacının kötü olmadığını gösteriyor. Goriller, insanlarla alıp veremediği hiçbir şey olmayan, son derece barışçıl vejetaryenlerdir. Eğer ki Harambe o çocuğun ölüsünü istiyor olsaydı, kafeste geçirdiği ilk birkaç saniye ve dakikada o çocuk çoktan paramparça olmuştu. Goriller genelde başka hayvanları öldürmezler; ancak muazzam güçteki kollarıyla bir insanın, hele ki 4 yaşındaki bir çocuğun kemiklerini unufak etmeleri birkaç saniyelerini alacaktır. Videoda buna dair herhangi bir eğilim gözükmüyor.

Çekiştirme ve Sürükleme Davranışı

Peki ya çekiştirme ve sürükleme ne ola? Gorilin davranışlarından son derece koruyucu ve kollayıcı bir tavır sergilediği görülüyor. Elbette ki onlarca kişinin çığlık ve bağrışları kafasını karıştırıyor olmalı; ancak buna rağmen son derece sakin davranışlar sergiliyor ve hatta çocuğu bacakları arasında tutarak adeta "koruyor" diyebiliriz.

Elbette kafasının içerisinden geçenleri bilmek imkansız; zira bazı uzmanlar hareketlerinin hiç de dostane olmadığını ve çocuğu doğrultması, tutması, çevirmesi gibi hareketlerin ona ciddi anlamda zarar vermeden önce seyircilerine adeta "sunduğunu" belirtmektedirler. Ancak yine de karar vermek zor ve videoda gözüktüğü kadarıyla "aşırı agresif" denebilecek hiçbir tavır sergilemiyor.

Videoda gördüğümüz sürükleme, itme, kakma ise kendisinden 4 kat ufak ve 10 kattan fazla güçsüz olan bir "cisim" ile etkileşiminin kaçınılmaz bir sonucu olarak görülebilir. Gorilin çekiştirip, itip kakarak çocuğa zarar verdiğini bilmesinin herhangi bir yolu yok. O goril için son derece normal bir hamle, 4 yaşındaki bir çocuk için son derece zararlı olabilir. Bu nedenle çocuk gerçekten ciddi bir tehdit altında kalmıştır; ancak bu gorilin kötü niyetinden veya agresifliğinden değil, türler arası boyut farklarından kaynaklanmaktadır.

Ne Yapmalı?

Peki, zor soruyu soralım: Ne yapmalı? Bu sorunun kolay bir cevabı yok. Ne yazık ki olan oldu. Ancak verilen kararın genel bir perspektifte "doğru olup olmamasından bağımsız olarak kaçınılmaz bir karar" olduğunu söyleyebiliriz.

Her ne kadar inatla reddetmek istesek de, halen bir insanın hayatı bir gorilinkinden değerli görülmekte... Hele ki o insan, 4 yaşındaki bir çocuksa... Dolayısıyla her ne kadar soyu tükenmekte olan bir canlıdan söz ediyor olsak da, hiçbir gorilin hayatı 4 yaşındaki bir çocuğunkinden değerli görülemiyor. Bu da, gorilin vurulması kararını "etiğin insan açısından değerlendirilmesi" bakımından "doğru olup olmamasından bağımsız olarak kaçınılmaz bir karar" kılıyor. Hayvansever tarafımız ne kadar buna ayak diriyor olsa da...

Dahası, işin hukuki ve ekonomik boyutları düşünülecek olursa da kararın kaçınılmazlığı anlaşılabiliyor: Birkaç dakika içerisinde çok zor bir kararı vermek zorundasınız ve seçeneklerden birisi bir insan çocuğunun ölmesi, diğeri bir gorilin ölmesi... Eğer ki o hayvanat bahçesi, o çocuğun ölümüne sebebiyet vermiş olsaydı veya buna göz yumsaydı, belki de kapanma tehlikesiyle karşı karşıya kalacak kadar büyük tazminat cezaları ödemesi gerekirdi. Dahası, bu durumdan doğacak olumsuz tanıtım, hayvanat bahçesine ek bir darbe vurmuş olurdu. Yasalar bakımından düşünülecek olursa, bir hayvanın vurulması kararının, bir insanın ölmesi gerçeğinden çok daha savunulur olduğunun görülmesi gerekmektedir.

Bu açılardan bakılacak olursa, her türlü senaryoda insan çocuğunun hayatının gorile tercih edilmesinin en azından "pragmatik" isabetliliği görülmek zorundadır. Bu bakımdan hayvanat bahçesi, "doğru olup olmamasından bağımsız olarak kaçınılmaz bir karar" karar almıştır.

Neden Uyuşturulmadı?

İnsanların aklı kolayca diğer senaryolara gitmektedir: Gorili uyuştursak olmaz mıydı? Gorilin dikkatini başka yere çekseydik? Hokkabazlık yapıp kandırsaydık?

Bunlar kulağa hoş gelen senaryolar, ancak 4 yaşındaki bir çocuk o gorilin bacaklarının dibinde su içerisinde sürüklenerek çekiştirilirken bu tür senaryolar üzerinde durmanız mümkün değil. Bir karar vermek zorundasınız: Çocuğun hayatını riske atmak adına gorili kurtaracak mısınız, yoksa insan hayatına tehdidi derhal ortadan kaldıracak mısınız? Böyle bir ikilemde, stres altında herkes çocuğun hayatını kurtarmayı seçecektir. Oturduğumuz yerden farklı senaryolar yaratmak ve "Yok be abi, ben ikisini de kurtarırdım. Bak şimdi şöyle..." diyerek hikayeler anlatmak kolay. Bunların hepsi hayvanat bahçesinin "kolay olanı seçtiğini" ima etmeye yönelik çabalar. Söyleyebiliriz ki hayvanat bahçesi kolay olanı değil, yapılması gerekeni seçmiştir. Bu bakımdan yaptıkları "doğru olup olmamasından bağımsız olarak kaçınılmaz bir karar"dır. 

Kaldı ki, uzmanlar tarafından birçok diğer açıdan da gorilin dikkatinin dağıtılmasının zorluğu (ve hatta imkansızlığı) izah edilmiştir. Uyuşturucu bir silah kullanılması mümkün değildir, zira uyuşturucular öyle filmlerdeki gibi 1-2 saniyede değil, 10 dakikaya kadar ulaşabilen sürelerde etki ederler. Bu süre zarfında vücuduna ilaçlı bir ok giren gorilin ne yapacağını, nasıl tepki göstereceğini bilemezsiniz. Aşağıdaki videodan, gerçek bir uyuşturucu silahının aslanlarda 15 dakikaya varan sürelerde etki ettiğini izleyebilirsiniz:

Dahası, kafesinde bir başka türden bir canlı bulunan bir gorilin bağırıp çağırarak ya da bir başka yolla dikkatinin de dağıtılması pek mümkün değildir. Videoda bunun mümkün olmadığı açıkça görülmektedir. Bağrış çağırışlar dikkat dağıtmamakta, tam tersine gorili daha fazla germektedir. Bunların hepsi saniyeler içerisinde yaşanabilecek bir ölüm açısından son derece risklidir. 7 yılı aşkın süredir gorillerle çalışan ve Harambe ile de çalışma fırsatı bulmuş olan Amanda O'Donoughue şöyle söylüyor:

Harambe'nin sakinleştirici ile hareketsiz hale getirilmesi çok uzun bir zaman alırdı. İlaçlar yeterince hızlı çalışmayacağı için, hissettiği stres miktarına bağlı olarak çocuğa çok ciddi zararlar verebilirdi. Dahası, su içerisinde uyuşturulacak olsaydı yere yığıldığında boğularak ölürdü ve çocuğu da altında bırakarak onun da boğulmasına neden olabilirdi.

Belki başka türlü iki canlı da kurtulamaz mıydı? Belki kurtarılırdı, evet. Belki her şey güllük gülistanlık sonlanabilirdi? Belki, belki... Sorun, sadece birkaç dakika içerisinde o "belki" riskini alıp, o "belki" kararını alabilir miyiz? Alabileceksek, sonuçlarına katlanmayı da göze alabilecek miyiz? Hayvanat bahçesi son derece zor ama rasyonel bir karar vermiştir diyebiliriz.

Ancak...

Ancak... Ve kocaman bir ancak... Tüm bunları söyleyip de amacımız hayvanat bahçesini melek gibi göstermek değildir. Akılcı bir yaklaşımın hayvanat bahçesi kararını desteklediğini göstermek. Bu demek değildir ki hayvanat bahçesi suçsuzdur.

Hayvanat bahçesi, gerekli güvenlik önlemlerini almadığı için elbette ki suçludur ve hatalarının cezasını çekmeleri gerekmektedir. Bu şekilde tehlikeli olabilecek bir hayvanın alanına bir insanın pasif hatayı geçtik, aktif çabayla bile hiçbir şekilde ulaşamaması gerekir. Bir çocuğun gorilin dibine kadar düşebiliyor olması, bariz bir şekilde güvenlik zaafı demektir. Bir hayvanın böyle bir sebeple canını kaybetmesi, alınan kararın meşru bir karar olması, hareketimizin sonuçlarının sorumluluğundan kurtulduğumuz anlamına gelmemektedir. Hayvanat bahçesi, gereken cezayı çekmelidir. 

Ayrıca aile de suçludur. "Aman canım kaza işte, her zaman olur." demek belki yerindedir; ancak bu, kaza olduğunda bu kazanın sonuçlarından sorumlu olmadığımız anlamına gelmemektedir. Aile, çocuklarına mukayyet olmadıkları için suçludur ve gerekli cezayı çekmelidirler. Bu yaşananlar, öyle 1-2 saniyede olabilecek bir hata değildir. O çocuk, muhtemelen dakikalar boyunca goril alanına girmeye çalışmıştır ve bu süre zarfında aile onu durdurmamıştır. Bu, bariz bir şekilde dikkatsizlik ve hatta vurdumduymazlık örneğidir. Kabul edilebilir hiçbir tarafı yoktur.

Bir uzmanın biraz da öfkeyle karışık ifade ettiği gibi, hayvanat bahçesinde geçirdiğiniz zaman "selfie zamanından ibaret" değildir. Çocuklarınıza her daim göz kulak olmak zorundasınız. Zira bu hayvanlar kafesler içerisinde ya da duvarlar arkasında olsa da, son derece tehlikeli olabilecek canlılar. Öyle uzaktan bakınca oyuncak ya da zararsız gibi geliyor olabilir; fakat tüm varlıklarıyla gerçek olan canlılardan söz ediyoruz. Hatta besin piramidinin en üzerinde bulunan canlılardan bahsediyoruz. Böyle canlılara cam kafesler arkasından bakıyor olsak bile temkini elden bırakmamak zorundayız. Hem kendi güvenliğimiz için, hem hayvanların güvenliği için... Bu örnekte ailenin dikkatsizliği, soyu tükenmekte olan bir hayvanın canının alınmasıyla sonuçlanmıştır. Bu, göz ardı edilebilecek kadar küçük bir hata değildir.

Bu konuyu çok daha farklı açılardan incelemek de mümkün... Bir goril, bir hayvanat bahçesinde mi bulunmalıdır? Hayvanat bahçeleri gerekli müesseseler midir? Bunların hepsi tartışılabilir; ancak yeri bu yazı değildir. Bu yazıda vermek istediğimiz mesaj, olayların tüm taraflarının görülmesi gerektiğidir. Bu yapıldığında, alınan kararın "doğru olup olmamasından bağımsız olarak kaçınılmaz bir karar" olduğu, ancak her tarafın hareketlerinin ve kararlarının bedelini ödemek zorunda olduğu görülecektir. 

Çünkü bu hatalar silsilesinin cezasını canıyla ödeyen, son derece kıymetli bir hayvan olmuştur.

Unutulmayacaksın Harambe.