Nietzsche, Üstinsan (Übermensch) ve Evrim: Darwin, Nietzsche'nin Felsefesini Nasıl Etkiledi?

Tarih boyunca bilim insanları filozofların düşüncelerinden, filozoflar ise bilim insanlarının düşüncelerinden ve keşiflerinden etkilenmiştir. Bu filozoflardan biri de Friedrich Wilhelm Nietzsche’dir (15 Ekim 1844 – 25 Ağustos 1900). Friedrich Wilhelm Nietzsche; Alman filozof, şair ve aynı zamanda bestecidir. Yazılarında genellikle din, ahlak, felsefe ve bilim üzerine eleştirel yazılar yazmış ve sıklıkla metafor, ironi ve aforizma dolu bir üslup kullanmıştır. Nietzsche, Batı felsefesi ve entelektüel tarihi üzerinde muazzam bir etki yaratmıştır.

Nietzsche'nin etkilendiği düşünürlerin başında Schopenhauer, Plato ve Descartes gelir. Aynı zamanda, belki direkt olmasa bile, biyolog Charles Darwin'den (12 Şubat 1809 - 19 Nisan 1882) ve Darwin'in Evrim Teorisi fikirlerinden bir hayli etkilenmiştir. Nietzsche; doğadaki evrim yasasını, felsefesini oluşturan yapı taşları haline getirmiştir. Bazı kaynaklar Nietzsche’nin geleneksel anlamda "Darwinci" olduğunu, bazıları ise öyle olmadığını savunsa da, Nietzsche'nin canlılığın oluşumuna dair fikirleri Darwin’in Evrim Teorisi sayesinde oluşmuştur. 19. yüzyılda evrim tartışmaları, diğer filozofların olduğu gibi Nietzsche'nin de kafasını yorduğu konulardan biriydi; Nietzsche tanrı, din ve yaratılışçılık üzerine sorgulamalarında bu tartışmalardan yararlanmıştır.

Nietzsche'nin Tanrı, Din ve Üstinsan (Übermensch) Üzerine Görüşleri

Nietzsche, insanların bağlı oldukları ahlak ve değer yargılarının ussal bir dayanağı olmadığını savunur. İnanılan bu mitlerin Yahudi-Hristiyan ve eski Yunan gelenekleriyle temellenmiş, yıkılmaya mahkum mitler olduğunu söyler. Bu mitleri yıkmaya halihazırda var olan değerlere saldırarak başlar. İsa ve Sokrates gibi ahlak görüşleri benimsenen kişileri, güçsüzleri güçlülere karşı korudukları için eleştirir. Zamanının değerlerini eleştirip Tanrı'nın ölümünü ilan eder.

Nietzsche'nin en çarpıcı fikirlerinden biri Tanrı üzerinedir. Nietzsche birçok eserinde "Tanrı öldü." diye yazar. Nietzsche geleneksel din ve metafiziğin yok olması gerektiğini öngörüyordu. Nietzsche'nin yorumcularından bazıları, onun yaşamı yeniden canlandırmak için pozitif olduğunu ve bu nedenle insanın varlığının, bilgisinin ve doğasının doğal bir şekilde yeniden düşünülmesini istediğini düşünüyorlardı. Nietzsche, örnek insanın kendini gerçekleştirme yoluyla kendi kimliğini yaratması gerektiğini ve bunu, Tanrı veya bir ruh gibi hayatı aşan hiçbir şeye güvenmeden yapması gerektiğini iddia ediyordu.

Nietzsche'ye göre Tanrı aslında hiç var olmamıştır ve Tanrı olmadığına göre, değerler, ahlak ve etik aşkın türden olamaz. Din temelli ahlak yok edilmelidir ve yeni ahlaki insanlar yaratmalıdır. Ancak Nietzsche'ye göre, mevcut değer sisteminin çöküşü, modern insanın tolere edebileceği bir durum değildir; dolayısıyla ahlaki çöküş ile insan, hiçliğin derinliklerine batmaktan kendini kurtaramayacaktır. Pek tabii burada insanın gelişmesi, kendini tamamlaması, daha üst bir versiyona, yani "üstinsana" ulaşması gerekecektir. Üstinsan, yeryüzünün anlamıdır ve Tanrı öldüğüne göre, artık üstinsan yaşamalıdır.

Bir zamanlar insanlar uzak denizlere baktıklarında, Tanrı derlerdi; ben size şunu demeyi öğretiyorum: üstinsan. Tanrı bir varsayımdır; fakat ben isterim ki varsayımlarınız yaratıcı istencinizin önüne geçmesin. Bir Tanrı yaratabilir misiniz? O halde bana hiçbir Tanrı hakkında bir şey demeyin. Oysa üstinsanı, yaratabilirsiniz.

Üstinsana Genel Bakış

Nietzsche'ye göre üstinsan, kabacak şu özelliklere sahip olmalıdır:

• Toplumda hüküm süren değerleri yok etmeli, iyiyi ve kötüyü kendi düşünce ekseninde şekillendirmelidir.
• Geleneksel ahlak anlayışına başkaldırmalı, ahlak ve değer gibi kavramların içini kendisi doldurmalıdır.
• Önceliği kendisi olmalı, kendini gelişmekten alıkoymamalıdır.
• Kendini geliştirirken yardım almamalı, başarıyı kendi sağlamalıdır.
• Üstinsan, kendini dünyaya adamalıdır. Yeryüzüne sadık kalmalı, doğaüstü umutlardan söz edenleri reddetmelidir.
• Acı çekmeyi benimsemeli, acıyı iyinin bir gereği olarak görmelidir.
• Üstinsanın kutsalı olmamalıdır, ön kabulleri reddetmeli, eleştirel ve sorgulayıcı olmalıdır.
• Hayal gücü kuvvetli, yaratıcı, cesur ve meraklı olmalı; duygudaşlık, merhamet ve acıma gibi duyguları utanç olarak görmelidir. Alçakgönüllülük, eşitlik ve dürüstlük gibi kavramlar üstinsan tarafından yok sayılmalıdır.

Nietzsche'ye göre duygudaşlık, merhamet, acıma, alçakgönüllülük, eşitlik ve dürüstlük gibi kavramlar, köle ahlakının dayattığı, halkın kendini büyük gösterme, seçkin kişilerle eşit seviyeye erişme çabasıdır. Oysa insanlar eşit değildir, kişiler arasında devasa bir nitelik farkı vardır. Bazı insanlar üstinsana yakınken, bazılarının hayvandan farkı yoktur.

Nietzsche'ye göre üstinsanın davranışlarının ardındaki güdü, yegane ahlak anlayışı, güç istencidir. Üstinsan, acı ve işkenceyi kendi çıkarına çevirmelidir, yaşamın bir gün daha acıyla dolu olması ümidiyle geleceğe bakmalıdır. İnsanlık gerçek refahı arzuluyorsa, zayıfları değil üstinsanı kutsamalıdır.

Üstinsan bir idealdir, yeryüzünün anlamıdır; ancak bu ideal, ebedi değildir. Nietzsche'nin umudu, bir tan kızıllığı değil, hiç bitmeyen yeni tan kızıllıklarıdır. Üstinsan modern insanın ufuğudur, üstinsanın da elbette bir ufuğu olacaktır. En nihayetinde üstinsan da insandır ve onu insan-karşıtı bir figür olarak görmek doğru değildir. Cro-Magnon, Neandertal gibi özel bir tür de değildir; sadece bir insan, eksiklerini tamamlamış, Tanrı'nın yerine geçebilecek bir insan.

İnsanı anlamlı kılan bir erek değil, köprü olması; insanı sevilebilir kılan ise bir karşıya geçiş ve bir batış olmasıdır. Günümüzün aykırı düşünenleri, yalnızları günün birinde bir halk olacaktır, kendi kendini seçenlerden seçilmiş bir halk ve bu halktan da üstinsan doğacaktır. Doğan bu insan, özgür ruhtur, geleceğin taşıyıcısıdır, rastlantısal mutasyondur. Üstinsan, iyilerin ahlakının da üstünde olmalıdır; çünkü o, iyilere oranla üstinsandır.

Gerçekten siz iyiler ve adillerde gülünecek çok şey var. Hele şimdiye kadar şeytan dediğiniz şeyden olan korkunuz yok mu? Ruhunuz büyüklüğe karşı o kadar yabancı ki üstinsan bile iyiliğiyle size korkunç gelecektir.

Üstinsan ve Nietzsche'nin Kadın Düşmanlığı (Misojini)

Nietzsche'nin üstinsanı eril bir karakterdir. Ona göre erkek, biyolojik üstünlüğe sahip olduğundan, üstinsana daha yakındır. Kadının erkeğin gönlünü hoş tutması gerektiğini, başka her şeyin aptallık olacağını söyler.

Nietzsche, kadınlar hakkında tutarsız görüşlere sahiptir: Örneğin metinlerinde bariz olarak görülen kadınlar hakkındaki olumsuz genellemelerine karşın, mükemmel kadının, mükemmel erkekten daha yüksekte olduğunu söylemiştir; ancak bu tutarsızlığın kadın karşıtı bir görüşten temel aldığı açıktır:

Erkeklere özgü kendini hor görme hastalığının tek çaresi, zeki bir kadın tarafından sevilmektir.

Şüphesiz Nietzsche'nin kadınlar hakkındaki görüşleri, modern sosyolojik bulgularla taban tabana zıttır ve bilimsel olarak anlamlı görüşler değildir.

Kadınlar hakkındaki iddialarının hedefindeki kişi, ablası Elisabeth Förster-Nietzsche ve ona yönelik görüşleridir. Ablası, bir Nazi idi ve Yahudi düşmanıydı; Hitler'in gücü eline geçirmesinden bir süre önce Alman Ulusal Sosyalist Partisi'nin destekçisi haline gelmişti. Hitler 1933 yılında Almanya'nın başına geçtiğinde, Elisabeth Förster-Nietzsche tarafından sürdürülen Nietzsche Arşivi de hükümet desteği görmüştür, ablasının 1935 yılındaki ölümü sonrası düzenlenen cenazeye, Adolf Hitler ve diğer önde gelen Naziler katılmıştır.

Nietzsche’nin Evrim Hakkındaki Görüşleri

Nietzsche’ye göre insan, tamamen doğal bir şekilde maymunumsu atalarından evrimleşmişti. Hatta insanın zihinsel yeteneği de atalarımızdan evrimsel bir süreç sonucunda elde edilmişti. Ona göre evrim, organik tarihin en doğru açıklamasıydı. Tanrı’nın evrenin varlığı ile veya tarih öncesi hayvanlardan türümüzün ortaya çıkması ile ilgisi yoktu. Darwinci evrimin geleneksel değerlerin çöküşüne yol açtığını, manevi amaçların gerçekliğinin ortadan kalktığını savunuyordu.

Nietzsche, Evrim Teorisi’nden haberi olmayan Platon, Aristoteles, Kant ve Hegel gibi düşünürlerin felsefi sistemlerinin evrim konusu ile uğraşmak için yetersiz olduğunu biliyordu. Doğal olarak, dünyaya tamamen yeni bir felsefe gerekiyordu. Böylece Nietzsche; doğa, türler, fikirler, inançlar ve değerler değişkenliğini kabul eden bir gerçeklik yorumu sundu. Evrim sürecinde hiçbir şeyin sabit ya da sonsuz olmamasından kaynaklı, evrim gerçeğinin bir din gibi öğretilemeyeceğini düşünüyordu.

Nietzsche doğal seleksiyonun açıklayıcı mekanizmasını anlamıştı, biyolojik evrim boyunca yaşam formlarını geliştiren bir güçtü. Nietzsche’ye göre, doğa aslında güç istenciydi. Nietzsche’nin yaratıcı güç fikri, Darwin’in adapte olma uygunluğu ile yer değiştirmişti. Nietzsche’ye göre evrim, geçmişteki maymundan gelecekteki üstinsana yönelmiş bir ok gibiydi. Evrim sürecinde entelektüel anlamda üstinsan oluşmuştu ama bu, tamamen şansa bağlı ve rastlantısal bir süreçti yani insanı diğer hayvanlardan üstün kılan bir durum değildi.

Darwin’e göre canlılığın oluşumu için doğal seçilim ve adaptasyon gibi bazı ilkeler geçerliydi. Nietzsche için ise canlılar için kuvvetlerin mücadelesi ön plana çıkıyordu. İkisinin fikirleri bu konuda örtüşmese de insanın diğer canlılardan üstün olmadığı konusunda yani diğer canlılar gibi evrim sürecinden geçtiği konusunda aynı fikirdelerdi.

Nietzsche, insanın hayvan ve üstinsan arasında kalmış bir varlık olduğunu savunmuş, insanlığın sonraki adımı olarak üstinsanı görmüştür. İnsan, maymun için neyse, üstinsan için de insanın o olacağını söylemiştir. Darwin'in teorisinde yer alan doğal seçilim, Nietzsche'de benzer bir biçimde güçlü olanın üstinsana ulaşması, zayıfın ise yok olması olarak kendini göstermiştir. Nietzsche, insanın hayvanlık durumundan çıkarak uygarlığı yaratmasını sağlayan asıl şeyin, güçlünün zayıfı, yeterlinin yetersizi, akıllının aptalı yok etmesi olduğunu savunmuştur - ki bu da genel olarak savunduğu öjenik emeller ile uyumludur. Zayıf insanları koruyan yasaların uygarlığı yaratan süreçleri ters düz ettiğini söylemiştir.

Nietzsche'nin insandan önceki basamak olarak maymunu görmesi Darwin'den etkilendiğini kanıtlar niteliktedir. Gerek insanın üstinsana ulaşması gerek güçlünün yaşarken zayıfın elenmesi görüşleri, Darwin'in evrim görüşüyle aynı doğrultuda görüşlerdir.

Maymun insan için nedir? Gülünecek bir canlı mı, yoksa utanç mı? Üstinsan için de insan öyle olacak; gülünecek bir canlı ya da acı bir utanç.

Nietzsche'nin Darwin Hakkındaki Görüşleri

Kaynaklara göre Nietzsche, Darwin’in kitaplarını okumamıştı; ama Basel'deki çeşitli profesörlerle Darwinci fikirleri sıklıkla tartışmıştı. Dolayısıyla Nietzsche, Darwin’in evrim hakkındaki görüşlerini genel olarak biliyordu. Nietzsche aynı zamanda, Darwin’i okuyarak değil de İngiliz filozof ve sosyoloğu Herbert Spencer'ı (27 Nisan 1820 - 8 Aralık 1903) okuyarak evrimi anlamaya çalışmıştı. Spencer, Sosyal Darwinizm kuramını geliştiren sosyologlardan biriydi. Nietzsche, Spencer'ın fikirlerinin Darwin'e ait olduğunu sanıyordu; dolayısıyla Nietzsche'nin Darwin için yaptığı eleştirilerin aslında Spencer'a yönelmesi gerektiği düşünülebilir.

Sosyal Darwinizm, Darwin'in kuramının genişletilmesi ile sosyal alanda uygulanmasıydı. Yani bireyler, gruplar veya uluslar arasındaki rekabetin, insan topluluklarında sosyal evrime neden olduğu kuramıydı. Yalnız bu kuram Darwin’in adını içerse de bu kuramın oluşması ile Darwin’in hiçbir ilgisi olmamıştır. Darwin’in kitaplarını okumayan birçok insanın yaptığı hata, Spencer’ın ortaya attığı "Survival of the fittest" yani güçlü olanın hayatta kalması fikrinin Darwin'e ait olduğu fikridir. Spencer bu terimi Darwin’in Türlerin Kökeni'ni okuduktan sonra ortaya atmıştır. Halbuki Darwin'in fit derken bahsettiği kas gücü veya bedensel üstünlük gibi özellikler değil; evrimsel adaptasyon becerisi idi. Leon C. Megginson, Darwin'in bu sözcüğü kullanırken kastettiğini şöyle düzeltir:

Ne en güçlü olan tür hayatta kalır, ne de en zeki olan... Değişime en çok adapte olabilendir, hayatta kalan.

Nietzsche’nin biyografilerinden biri olan, Nietzsche: İnsan ve Felsefesi'nde (Nietzsche: The Man and His Philosophy) R.J. Hollingdale şöyle yazar:

Darwin, daha gelişmiş hayvanların ve insanın, bireylerdeki tesadüfi değişimlerle evrimleşmiş olabileceğini gösterdi. Doğal seçilim Nietzsche için, temel olarak evrimin bütün metafizik imalardan kurtulmasıydı. Darwin’in basit ama temel keşfinden önce, dünyanın bir yönlendirme ajanı tarafından belirlenen bir yörüngeyi takip ettiği gibi göründüğünü inkar etmek zordu. Darwin’in keşfinden sonra, böyle bir yönlendirici ajanın gerekliliği ortadan kalktı ve düzen gibi görünen şey rastgele bir değişim olarak açıklanabildi. Nietzsche, Die frohliche Wissenschaft'ta şöyle yazar ‘Dünyanın doğası, tüm sonsuzluk kaosunun içindedir’ ve bu düşünce doğrudan Darwin'in yorumundan doğmuştur.

Halbuki bu "yönlendiren yoksa sistem rastgeledir" düşüncesi de oldukça hatalıdır. Çünkü sistemler sabit yasaların etkisi altında hiç de rastgele olmayan, yani öngörülebilir şekillerde karmaşık yapılar inşa edebilirler (dalgaların etkisi altında oluşan kum tepelerini, rüzgarların etkisi altında oluşan peri bacalarını, nehirlerin etkisi altında oluşan Büyük Kanyon gibi kanyonları düşünün). Ancak birçok filozof, Darwin'in ortaya koyduğu gerçeğin hoşlarına giden taraflarını felsefelerine dahil etmekten geri durmamıştır. Bu konudaki bir yazımızı buradan okuyabilirsiniz.

Sonuç

Nietzsche’nin canlılığın oluşumuna dair fikirleri ve yapılandırdığı felsefe Darwin'in Evrim Teorisi ile temellenmiştir. Darwin'in fikirlerini ve keşiflerini çok iyi bilmeden fakat dolaylı yollardan onun fikirlerinden etkilenerek evrime ve canlılığın oluşumuna dair düşünceleri şekillenmiştir. Bu düşünceler, onun Tanrı ve din felsefesi konusundaki fikirlerinin sağlam temeller üzerine oturmasını sağlamıştır.