Müzik, Çiftlik Hayvanlarının Deneyimlediği Stres Seviyesini Düşürebilir mi?

Hayvancılık üretiminin yoğunlaştığı dönemlerde, hayvanlarının sağlığını ve refahını olumsuz yönde etkileyen stresi azaltacak yöntem arayışları, yetiştiriciler ve üreticiler için önemli bir konu haline gelmiştir. Bu nedenle tavuklarda, sığırlarda veya domuzlarda stresi azaltmak için çeşitli müzik türlerini kullanma olasılığı düşünülmüştür.

Bu konuya odaklanan bir çalışmada müzik seçiminin rahatlama hissini artırarak hayvanların sağlık ve üretim performansını olumlu yönde etkileyebileceği ortaya çıkmıştır. Bu etkide seslere maruz kalma süresi ve seslerin yoğunlukları da önemlidir ve bazı bilim insanları ses dalgalarının frekansının da önemli olabileceğini iddia etmektedir.

Önceleri insanlar arasında daha yaygın olarak uygulanan müzik terapi, çiftlik hayvanlarında yaşam çevrelerini zenginleştirmenin bir unsuru olarak giderek daha fazla kullanılmaktadır. Mevcut araştırmalar, ses dalgalarının hayvansal üretim üzerindeki etkisinin önemini göstermektedir. Müzik türünün, yoğunluğunun ve temposunun doğru seçilmesi; gürültünün olumsuz etkilerini azaltabilir ve böylece stres seviyesini azaltabilir. Ancak sessizliğin de hayvanların refahı için eşit derecede önemli ve gerekli olduğu unutulmamalıdır. Ele aldığımız makale; müziğin sığır, kümes hayvanları ve domuzlar üzerindeki etkisine ilişkin literatür bulgularını sunmaktadır.

Çiftlik Hayvanlarında Stres Sorunu

Hiç şüphe yok ki, hayvancılığın yoğunlaşması çeşitli ürünler için yetiştirilen hayvan türlerinin yaşadığı stresi artırmıştır. Stres kavramının babası olan Hans Hugo Selye, stresin günlük yaşamın doğal bir parçası olduğunu ve insan vücudunun belirli bir stres etkenine verdiği normal bir tepki olarak ele alınması gerektiğini söylemiştir.^[1] Daha sonra Walter B. Cannon, bu tanımı homeostazinin bozulmasını ve vücudun bir dizi fizyolojik reaksiyon yoluyla optimal koşullara geri dönme girişimini kapsayacak şekilde daha da genişletmiştir.^[2]

Aslında, hemen hemen her fizyolojik süreç homeostaziyi sürdürme eğilimindedir. Bu nedenle "stres" terimi, kontrol kaybını içeren beklenmedik durumlarla sınırlandırılmalıdır.^[3] Popüler stres kavramı ise genel anlamda kötü sağlık ve rahatsızlık ve özel anlamda ise çiftlik hayvanlarında verim ve ürün kalitesinin düşmesi gibi zararlı etkiler yaratan, hoş olmayan koşullara maruz kalma anlamına gelir.^{[4], [5]} "Sıkıntı" terimi ise "bir hayvanın yaşadığı iç veya dış stres faktörlerinden veya koşullardan kaçamadığı veya bunlara uyum sağlayamadığı, bunun da refahı üzerinde olumsuz etkilere neden olduğu geçici durum" olarak tanımlandığında stresten ayırt edilebilir.^[6]

"Sıkıntı" ve "stres" kavramlarının birbirine benzemesi, yazarların sık sık aralarındaki sınırı bulanıklaştırmasından kaynaklanmaktadır. Ancak bu iki terimi farklılaştıran faktörler arasında yanıtın süresi ve stres etkeninin yoğunluğu bulunur.^[7] Sıkıntı, hayvanların organizmasında fizyolojik ve biyokimyasal değişikliklerle kendini gösterir; bu da sonuçta organizmanın aşırı yüklenmesine yol açan hem kronik hem de akut stresi takip eder.^[8] Bu stresin sıkıntıya dönüşebileceği anlamına gelir, bu da organizmaya daha büyük bir yük bindirir ve hayvan mevcut kaynaklarını homeostaziye dönmek için kullanmaya başlar.^[9] Sıkıntının başka bir özelliği ise yalnızca davranışsal gözlemler yoluyla, örneğin dışarıdan görünmeyen subklinik patolojik lezyonlarla (örneğin, hipertansiyon) teşhis koymanın zor olmasıdır.^[7]

Stres yanıtına iki anahtar faktör aracılık eder: Sempatik sinir sistemi (SNS) ve hipotalamik-hipofiz-adrenal eksen (HPA). Aniden tehlikeye maruz kaldığında sempatik sinir sistemi harekete geçerek vücutta savaş ya da kaç tepkisini tetikler. Reaksiyon; adrenalin ve noradrenalin (katekolamin) salmaları için uyarılan adrenal bezlerde başlar, artan kalp hızı, gözbebeği genişlemesi ve artan kan basıncı ile sonuçlanır. Vücut, kaslardaki ve karaciğerdeki enerji depolarını tüketmeye yönlendirilir ve glikojenoliz yoluyla kan şekerini yükseltir.^[10]

Stresojenik faktör yaklaşık 15 dakika içinde azalmazsa, HPA etkinleştirilir. Bu yanıt, kortikotropin salgılayan hormonu (CRH) salgılayan hipotalamusta başlar. Bu da hipofiz bezinde adrenokortikotropik hormonun (ACTH) salınmasını uyarır. ACTH, adrenal korteksin metabolik süreçlerde önemli bir rol oynayan glukokortikoid hormonları salgılamasını sağlamaktan sorumludur. Memelilerde birincil stres hormonu kortizoldür, bunu aldosteron ve kortizon takip eder; oysa kuşlarda baskın stres hormonu kortikosterondur.^{[10], [11], [12]} Bu hormonların seviyelerindeki akut artışlar, lipolizi ve proteolizi indükler ve hatta kandaki glukoz seviyelerini yükseltebilir.^[10] Uzun süreli stres nöbetleri sırasında kandaki yüksek glukokortikoid seviyeleri, organ ağırlığını azaltan bozukluklara yol açar. Sonuç olarak, hayvan zayıflamış bir bağışıklık sisteminden mustariptir ve patojenlere karşı daha duyarlı hale gelir.^[13]

Müzik ve Sessizlik

Ortamın müzikle zenginleştirilmesi, çiftlik hayvanlarında stresin azaltılması için etkili bir araç olabilse de işitsel uyarının olmadığı dönemler de sağlanmalıdır.^[14] Yavaş tempolu ve hızlı tempolu müziği eşit şekilde serpiştirmek gerekir. 2 dakikalık duraklamalar (herhangi bir işitsel uyarı olmayan aralıklar) kardiyovasküler hastalıkları tedavi etmenin etkili bir yolu olabilir. Müziğin hastalarda solunum kontrolünü iyileştirdiği; duraklamaların ise kan basıncını, kalp atış hızını ve solunum hızını azalttığı gösterilmiştir. Ayrıca denekler, müzikten önceki sessiz dönemden ziyade işitsel uyarımdan sonraki duraklamalar sırasında daha derin gevşeme sergilemiştir.^[15] Hipno-Müzik Terapi (HMT) ile birlikte Derinlik Gevşeme Müzik Terapisinin (DRMT) ve doğal ortamın sessizliğinin denekler arasında çok daha derin seans sonrası gevşemeyi teşvik ettiği de gösterilmiştir.^[16]

Sutton, sessizliğin müzik terapisi alan hastaların etkileşimini artırmanın bir yolu olabileceğine dikkat çekiyor.^[17] Sessizlik bir şarkı için ses kadar önemlidir, "dinlenme" olarak bilinen duraklamalar, müzik parçasını noktalamaya hizmet ederek müzisyenin ve dinleyicilerin nefes alıp rahatlamalarına olanak tanır. Kemp, (country, klasik müzik, ninni gibi) bazı müzik türlerinin sığır refahı üzerinde yararlı bir etkiye sahip olduğunu ve bunun sonucunda kalp atış hızlarının ve solunum oranlarının düşmesine neden olduğunu tespit etmiştir. Buna karşın en yüksek süt verimi, herhangi bir müziğe maruz kalmayan kontrol grubunda kaydedilmiştir.^[18]

Buna karşılık Crouch ve arkadaşları, işitsel uyaranların sığırlarda dil yuvarlama veya ses çıkarma gibi davranışların sıklığını azalttığını ve hatta sürü içindeki sosyal etkileşimi desteklediğini kaydetti. Bununla birlikte, işitsel uyarım eksikliğinin de dikkate değer bir şekilde önemli olduğu kanıtlandı; çünkü hayvanlar arasında daha derin bir dinlenmeye ve daha derin gevşeme ve daha yüksek üretkenliğe işaret ediyor gibi görünen yoğun ruminasyona yol açtı.^[14]

Ekachat ve Vajrabukka tarafından yapılan bir araştırma ise hafif müziğe (yavaş ritimli müzik) maruz bırakılan domuzların, sessiz ortamda tutulanlara (müziksiz kontrol) benzer şekilde performans gösterdiğini gösterdi. Ancak sonuçta kesimdeki canlı ağırlık, hafif müziksiz kontrol grubundan önemli ölçüde farklı değildi.

Literatürde rahatlatıcı müzik kullanan araştırmalar da mevcuttu.^[19] Araştırmacılar "rahatlatıcı müzik" türünü net bir şekilde tanımlayamamış olsa da Enya ("Only Time"), Vangelis ("Cennetin Fethi") ve Yanni ("Prelüd ve Nostalji") repertuarından "gevşeme türü" olarak tanımlanan seçilmiş besteleri incelediler. İşitsel bir analizden sonra rahatlatıcı müziğin flüt, klasik gitar, keman gibi sıcak tınlayan enstrümanları birleştirdiği bulundu. Bu rahatlatıcı müzikler genel olarak 60–65 vuruş/dk ile icra edilir ve yüksek notalardan ziyade alçak notaların kullanılmasıyla bir "melodi dalgası" izlenimi yaratan, notaların pürüzsüz bir şekilde çalındığı legato tarzında çalınır.

Yine aynı müzikleri kullanan bir araştırmada Khalfa ve arkadaşları müzikal işitsel stimülasyona sahip olmayan kişilerin, rahatlatıcı müzikle tedavi edilen deneklere kıyasla psikolojik bir stres etkenine maruz kaldıklarında daha yüksek tükürük kortizol (stres hormonu) düzeyine sahip olduğunu göstermiştir.^[19] Ayrıca müzikle tedavi edilen grupta tükürükteki kortizol seviyeleri çok daha hızlı azalmıştır. Bu bulgular, rahatlatıcı müziğin olumlu etkilerini doğrularken aynı zamanda işitsel uyaranlarla aralıklı olarak kullanıldığında sessizliğin faydalarının daha belirgin olduğunu göstermektedir.

Bu nedenle, Bernardi ve ekibinin de belirttiği gibi hem insanlarda hem hayvanlarda müzik dinletileri arasında sessizliklere de yer vermenin iyi bir uygulama olduğu unutulmamalıdır, bu durum Crouch ve arkadaşları tarafından da belirtilmiştir.

Bu yazarlar dingin, yavaş tempolu müziğin; işitsel simülasyonlar arasındaki aralarda daha da belirgin olan rahatlatıcı bir etki yarattığını bildirmektedir.^{[14], [15]} Hayvanların bulunduğu yerde ve çevresinde sessizliğin sağlanmasının onların refahı için önemli olduğuna dikkat çekmek gerekir. Bu sessizlik çiftlik traktörlerinin, kendinden tahrikli makinelerin ve çiftliklerde kullanılan bahçe cihazları da dahil olmak üzere diğer cihazların dış gürültüsünü azaltmakla ve ayrıca örneğin işçiler tarafından günde birkaç kez açılan yağlanmamış bir kapının yağlanmasıyla sağlanabilir.

Üretim profiline bağlı olarak yıl boyunca gürültüye maruz kalma analizi, gürültüye (90,3–91,4 dB) en fazla maruz kalmanın mahsul üretimi olan ve aynı zamanda hayvancılık üretimine odaklanan çiftliklerde meydana geldiğini göstermiştir.

Sığırlar, özellikle süt inekleri, yetiştirme sırasında sessizlik gerektiren hayvanlardır. Yüksek yoğunluklu gürültüye uzun süre maruz kalmaları, üretilen sütün miktarını ve kalitesini olumsuz etkileyebilir ve bu da üretici açısından ekonomik kayıplara dönüşür.^[20]

Sonuç

Mevcut literatürün bu incelemesi, müziğin çiftlik hayvanlarının yaşam ortamını zenginleştirmek için kullanılabileceğini göstermektedir. Doğru müzik türü, ses seviyesi ve tempo seçimi ile müzik; gürültünün olumsuz etkilerini ve böylece stresi azaltabilir. Sessizliğin hayvanların refahı için eşit derecede önemli ve gerekli olduğu unutulmamalı ve hayvanlara Rock'n'Roll veya Heavy Metal gibi yüksek sesli müzikler dinleterek sağlıklarını olumsuz etkileme ihtimalinden kaçınılmalıdır. Yoğun hayvancılıkta doğru seçilmiş müziklerin kullanılması refahı artırır. Kalabalık ortamlarda yetişen çiftlik hayvanları, strese neden olan faktörlere karşı toleranslarını zayıflatan ve dolayısıyla sağlık sorunlarınınn artmasına yol açan daha fazla stres tetikleyicisi ile uğraşmak zorundadır.